FENOMENOLOGIE
6. FENOMENOLOGIE
WAT IS FENOMENOLOGIE?
• = filosofische stroming die zich bezighoudt met de manier waarop we de wereld ervaren via onze
zintuigen, ons lichaam en ons bewustzijn.
• ipv de wereld als een objectieve realiteit te beschouwen, kijkt de fenomenologie naar hoe die realiteit
aan ons verschijnt – subjectief, belichaamd, tijdelijk, zintuiglijk.
• Grondlegger fenomenologie = Edmund Husserl (begin 20e eeuw), later uitgewerkt door o.a. Martin
Heidegger, Maurice Merleau-Ponty en Gaston Bachelard. Vooral Merleau-Ponty en Bachelard zijn van
invloed geweest op architectuurtheorie.
• Kernideeën:
o De wereld is geen abstract object, maar iets wat we ervaren.
o Ons lichaam is het centrum van onze ervaring.
o Ruimte, tijd, materie en licht worden gevoeld en beleefd – niet alleen gemeten of bekeken
HOE WORDT FENOMENOLOGIE TOEGEPAST IN DE ARCHOTECTUUR
• In de architectuur biedt fenomenologie een tegenwicht tegen de nadruk op abstractie, technologie en
het “plaatje”van het gebouw. In plaats daarvan richt ze zich op de ervaringswaarde van de ruimte.
• Toepassingen:
o 1. Zintuiglijke beleving van ruimte
Niet alleen zien, maar ook horen, ruiken, voelen.
Voorbeeld: een kerk waarvan het geluid van je voetstappen en de geur van kaarsen
deel uitmaken van de ruimte-ervaring. (zie filmpje Kapel Zumthor)
o 2. De rol van het lichaam
Architectuur wordt benaderd vanuit de bewegende, voelende mens: hoe het is om
ergens doorheen te lopen, ergens te zitten, iets aan te raken.
Denk aan hoe een smalle trap, een zware deur, of warm zonlicht op een stenen
muur aanvoelen. (zie filmpje Aldo van Eyck over Bo Bardi’s trap)
• Beschrijft heel erg het gevoel hoe hij die trap ervaart
• Legt uit waarom hij zich zo voelt
• Subjectieve beleving van deze trap die ook voor andere mensen als
aangenaam ervaren wordt
o 3. Gelaagdheid van tijd en geheugen
Bachelard schrijft over het huis als een plek van dromen, herinnering en poëzie (“La
Poétique de l’Espace”).
Gebouwen krijgen betekenis doordat ze meegroeien met ons leven en herinneringen
in zich dragen.
o 4. Materiaal, tactiliteit en atmosfeer
Fenomenologische architectuur hecht veel waarde aan materialen die ‘spreken’ tot
de zintuigen – hout, steen, beton, water, licht.
Atmosfeer (zoals uitgewerkt door Peter Zumthor) is een sleutelbegrip: het gevoel dat
een ruimte je geeft.
1
, FENOMENOLOGIE
DE MULTISENSORIËLE ERVARING VAN DE RUIMTE
• Juhani Pallasmaa (geboren 1936)
o Finse architect, theoreticus en schrijver, bekend om zijn invloedrijke bijdragen aan de
fenomenologische benadering van architectuur.
o Hij pleit voor een zintuiglijke, belichaamde ervaring van ruimte en verzet zich tegen de visuele
dominantie in moderne architectuur.
• Zijn bekendste werk = The Eyes of the Skin (1996
o benadrukt het belang van alle zintuigen in het ontwerpen en beleven van gebouwen.
• Pallasmaa was directeur van het Museum of Finnish Architecture en doceerde wereldwijd
o In zijn denken staat de mens centraal, als voelend en ervarend wezen, en hij pleit voor
architectuur die stilte, tactiliteit en emotionele resonantie toelaat.
• Hoewel hij vooral gekend is door zijn boeken, heeft ook diverse architectonische projecten
gerealiseerd.
• Moduli 225 (1969–1971): een modulair prefab zomerhuis, ontworpen met Kristian Gullichsen, dat de
invloed van Japanse architectuur en Mies van der Rohe weerspiegelt.
• The Eyes of the Skin (1996) van Juhani Pallasmaa = manifest voor een zintuiglijke
en belichaamde benadering van architectuur.
o opgebouwd in 2 delen: het eerste bespreekt de westerse nadruk op
visuele dominantie (de 'heerschappij van het oog')
tweede pleit voor een meer holistische architectuur die alle
zintuigen betrekt – vooral tastzin, gehoor en geur.
o benadrukt dat betekenisvolle architectuur de menselijke ervaring centraal stelt
o uitgave = compact, essayistisch van toon, met korte hoofdstukken en sobere vormgeving
o Het gebruik van zwart-witillustraties ondersteunt de inhoudelijke reflectie op sfeer,
materialiteit en de poëzie van ruimte.
• The Ideal City Attributed to Fra Carnevale c. 1480–1484, The Walters Art Museum, Baltimore
o Volgens Pallasmaa: sinds Renaissance een hiërarchie van de zintuigen ontstaan
oog nam de dominante positie in en de andere zintuigen, vooral de tastzin, naar de
achtergrond verdwenen.
zien wordt belangrijker dan voelen, horen of ruiken
gebouwen steeds vaker ontworpen werden voor het oog alleen – los van het lichaam
en de ervaring in de ruimte.
o De uitvinding van de perspectivistische representatie benadrukt deze visuele dominantie - of
‘ocular centrische cultuur’.
o Ook vandaag is deze hiërarchie niet volledig verdwenen
maar, zo stelt hij, worden het oog en het gehoor als
belangrijker ervaren dan de andere zintuigen.
2
6. FENOMENOLOGIE
WAT IS FENOMENOLOGIE?
• = filosofische stroming die zich bezighoudt met de manier waarop we de wereld ervaren via onze
zintuigen, ons lichaam en ons bewustzijn.
• ipv de wereld als een objectieve realiteit te beschouwen, kijkt de fenomenologie naar hoe die realiteit
aan ons verschijnt – subjectief, belichaamd, tijdelijk, zintuiglijk.
• Grondlegger fenomenologie = Edmund Husserl (begin 20e eeuw), later uitgewerkt door o.a. Martin
Heidegger, Maurice Merleau-Ponty en Gaston Bachelard. Vooral Merleau-Ponty en Bachelard zijn van
invloed geweest op architectuurtheorie.
• Kernideeën:
o De wereld is geen abstract object, maar iets wat we ervaren.
o Ons lichaam is het centrum van onze ervaring.
o Ruimte, tijd, materie en licht worden gevoeld en beleefd – niet alleen gemeten of bekeken
HOE WORDT FENOMENOLOGIE TOEGEPAST IN DE ARCHOTECTUUR
• In de architectuur biedt fenomenologie een tegenwicht tegen de nadruk op abstractie, technologie en
het “plaatje”van het gebouw. In plaats daarvan richt ze zich op de ervaringswaarde van de ruimte.
• Toepassingen:
o 1. Zintuiglijke beleving van ruimte
Niet alleen zien, maar ook horen, ruiken, voelen.
Voorbeeld: een kerk waarvan het geluid van je voetstappen en de geur van kaarsen
deel uitmaken van de ruimte-ervaring. (zie filmpje Kapel Zumthor)
o 2. De rol van het lichaam
Architectuur wordt benaderd vanuit de bewegende, voelende mens: hoe het is om
ergens doorheen te lopen, ergens te zitten, iets aan te raken.
Denk aan hoe een smalle trap, een zware deur, of warm zonlicht op een stenen
muur aanvoelen. (zie filmpje Aldo van Eyck over Bo Bardi’s trap)
• Beschrijft heel erg het gevoel hoe hij die trap ervaart
• Legt uit waarom hij zich zo voelt
• Subjectieve beleving van deze trap die ook voor andere mensen als
aangenaam ervaren wordt
o 3. Gelaagdheid van tijd en geheugen
Bachelard schrijft over het huis als een plek van dromen, herinnering en poëzie (“La
Poétique de l’Espace”).
Gebouwen krijgen betekenis doordat ze meegroeien met ons leven en herinneringen
in zich dragen.
o 4. Materiaal, tactiliteit en atmosfeer
Fenomenologische architectuur hecht veel waarde aan materialen die ‘spreken’ tot
de zintuigen – hout, steen, beton, water, licht.
Atmosfeer (zoals uitgewerkt door Peter Zumthor) is een sleutelbegrip: het gevoel dat
een ruimte je geeft.
1
, FENOMENOLOGIE
DE MULTISENSORIËLE ERVARING VAN DE RUIMTE
• Juhani Pallasmaa (geboren 1936)
o Finse architect, theoreticus en schrijver, bekend om zijn invloedrijke bijdragen aan de
fenomenologische benadering van architectuur.
o Hij pleit voor een zintuiglijke, belichaamde ervaring van ruimte en verzet zich tegen de visuele
dominantie in moderne architectuur.
• Zijn bekendste werk = The Eyes of the Skin (1996
o benadrukt het belang van alle zintuigen in het ontwerpen en beleven van gebouwen.
• Pallasmaa was directeur van het Museum of Finnish Architecture en doceerde wereldwijd
o In zijn denken staat de mens centraal, als voelend en ervarend wezen, en hij pleit voor
architectuur die stilte, tactiliteit en emotionele resonantie toelaat.
• Hoewel hij vooral gekend is door zijn boeken, heeft ook diverse architectonische projecten
gerealiseerd.
• Moduli 225 (1969–1971): een modulair prefab zomerhuis, ontworpen met Kristian Gullichsen, dat de
invloed van Japanse architectuur en Mies van der Rohe weerspiegelt.
• The Eyes of the Skin (1996) van Juhani Pallasmaa = manifest voor een zintuiglijke
en belichaamde benadering van architectuur.
o opgebouwd in 2 delen: het eerste bespreekt de westerse nadruk op
visuele dominantie (de 'heerschappij van het oog')
tweede pleit voor een meer holistische architectuur die alle
zintuigen betrekt – vooral tastzin, gehoor en geur.
o benadrukt dat betekenisvolle architectuur de menselijke ervaring centraal stelt
o uitgave = compact, essayistisch van toon, met korte hoofdstukken en sobere vormgeving
o Het gebruik van zwart-witillustraties ondersteunt de inhoudelijke reflectie op sfeer,
materialiteit en de poëzie van ruimte.
• The Ideal City Attributed to Fra Carnevale c. 1480–1484, The Walters Art Museum, Baltimore
o Volgens Pallasmaa: sinds Renaissance een hiërarchie van de zintuigen ontstaan
oog nam de dominante positie in en de andere zintuigen, vooral de tastzin, naar de
achtergrond verdwenen.
zien wordt belangrijker dan voelen, horen of ruiken
gebouwen steeds vaker ontworpen werden voor het oog alleen – los van het lichaam
en de ervaring in de ruimte.
o De uitvinding van de perspectivistische representatie benadrukt deze visuele dominantie - of
‘ocular centrische cultuur’.
o Ook vandaag is deze hiërarchie niet volledig verdwenen
maar, zo stelt hij, worden het oog en het gehoor als
belangrijker ervaren dan de andere zintuigen.
2
