Samenvatting Systeemtheorie en Gezinstherapie (PABA5246) 2024/2025
Dit document bevat aantekeningen van alle hoorcolleges, en een samenvatting van de
bijbehorende literatuur. Dit betreft het boek Basisboek Systeemgericht werken van Marius
Nabuurs, en enkele aanvullende artikelen. Deze samenvatting is bedoeld als ondersteunend
studiemateriaal, hier kunnen geen rechten aan ontleend worden. De originele inhoud is
eigendom van de auteurs en uitgevers.
Aantekeningen hoorcollege 1 – Inleiding Systeemtheorie
Alles hangt met alles samen
• Jaren 50: individueel georiënteerde therapeuten liepen tegen een probleemverschuiving aan
o Voorbeeld: vrouw succesvol behandeld voor frigiditeit, vervolgens blijkt echtgenoot
impotent
o Voorbeeld: ene kind uit het gezin vertoont gedragsproblemen, dat pak je aan, maar
dan begint een ander kind uit het gezin gedragsproblemen te vertonen
• Daarom verschoof de focus van hulpverlening van individu naar interacties en patronen
binnen gezinnen
• Die samenhang zie je eigenlijk in alles, ook in natuur etc.
• ! Circulaire causaliteit: verandering in 1 subsysteem (bijvoorbeeld een gezinslid) beïnvloedt
het hele systeem. Deze verandering is wederzijds!
o Voorbeeld operation CATDROP: in Borneo was er een malaria plaag, toen kwam de
WHO aan met een spray om die muggen te doden, maar dat doodde ook andere
beesten waardoor bepaalde insecten bleven leven, daken instortten, katten
doodgingen en een muizenplaag ontstond.
Invloed context
• Onze gevoelens en gedragingen vinden plaats in een context
• Je gedraagt je anders bij verschillende mensen
• De context bepaalt ook in hoeverre bepaald gedrag als normaal gezien wordt
• Het is ook vaak een match/mismatch tussen gedrag en context wat bepaald of gedrag gezien
wordt als probleemgedrag
• Invloed van de context is dus enorm!
Systeemdenken versus persoonlijkheidsdenken
• We zijn heel erg geneigd om in persoonlijkheid te denken.
o Dat is niet nieuw, gebeurt al vanaf de oudheid → hippocrates met zijn vier soorten
persoonlijkheden obv lichaamssappen
o Tegenwoordig veel nieuwe theorieën, waaronder de Big Five: vijf dimensies die samen
persoonlijkheid bepalen
• In onze cultuur en wetenschap zijn we heel erg bekend op het ‘ik’
• Input voor (door)ontwikkeling van de systeemtheorie: tweede wereldoorlog → hoe heeft dit
kunnen gebeuren, hoe kan het zijn dat zo veel joodse mensen vermoord zijn en dat zo veel
mensen conformeerden?
• Deze vraag zie je ook veel terug in de wetenschap
, o 1951: Solomon Asch, group pressure and conformity. Er werd gevraagd naar welke lijn
even lang is als de referentielijn. Acteurs gaven het verkeerde antwoord, en in 33% van
de gevallen ging de proefpersoon mee in de groepsdruk
o Stanley milgram: schok experiment. Mensen werden gevraagd een schok toe te dienen
wanneer mensen een antwoord fout had, met uiteindelijk zo’n hoge voltage dat de
leerling gedood zou worden. Vrijwel alle mensen dienden zo’n dodelijke schok toe
• Kritiek op experiment solomon:
o Ethische kant: je zet proefpersonen in een ongelukkige situatie, je kan ze aan zichzelf
laten twijfelen etc.
o Lage ecologische validiteit, het staat te ver af van het dagelijkse leven. Onder
groepsdruk zou je minder snel dit duidelijke effect terug zien, omdat er vaak niet zo
zwart wit een goed en fout antwoord is
o Effect: child of its time. Het conformisme wordt verwacht. Tegenwoordig zou dit
waarschijnlijk niet dezelfde uitkomsten geven
• Systeemdwang: gedragsbepalende invloed die van het systeem en autoriteiten uit gaat.
Persoonlijkheid/’ik’ is erg afhankelijk van de omgeving
o Volgens milgram liet zijn experiment deze systeemdwang goed zien
• De waarheid achter experiment milgram
o Milgram wilde beroemd worden, waardoor hij een beetje gesjoemeld heeft met de
resultaten
o Er waren 23 varianten van zijn experiment, en hij heeft alleen maar de versie met het
hoogste percentage gehoorzaamheid gepubliceerd
o Als je alle onderzoeken samen neemt, heeft 57% niet gehoorzaamd, en niet de
dodelijke schok toegediend.
o Banaliteit van het kwaad: uitspraak hannah arendt. Slaat niet zozeer op het
gedachtenloze gehoorzamen, maar gaat meer over dat het in hele kleine stapjes
gebeurd waardoor het makkelijker te accepteren valt
o Rutger bregman: banaliteit van het goede. Het kan ook anders, kijk maar naar het
voorbeeld van denemarken (artikel bregman)
• Kortom:
o De meeste participanten van milgram gehoorzaamden niet
o Zij die het wel deden, deden het niet uit onderwerping aan autoriteit maar omdat ze
dachten dat ze het goede deden (de wetenschap vooruit helpen)
o En eichmann was geen gedachtenloze robot die alleen maar opdrachten uitvoerde,
maar een fanatieke ideoloog die dacht dat hij het goede deed
o In nazi Duitsland en in Nederland was het slechte langzaam maar zeker normaal
geworden
o = de banaliteit van het kwaad
• Stap van WO II naar gezinnen: de kracht van systemen
o Gezinnen bestaan en ontwikkelen zich ook langdurend
o Gezinnen hebben ook hun eigen normaal. Vaak is dit een gezond eigen normaal, maar
soms ook niet
Systeemdwang
• Systeemdwang: systeem bepaald deels het gedrag
• Wat betekent dat voor de hulpverlening aan gezinnen?
o Het kind is een onderdeel van een (gezins)systeem
o Oog voor functie gedrag binnen het systeem
,• Wat je ziet is dat er een evenwicht/homeostase is ontstaan, wat vaak niet een gezond
evenwicht is
• Andere voorbeelden van systeemdwang
o Acteurfamilies, ouders willen dat hun kinderen het nadoen
o Koninklijke familie: weinig vrijheid
o Mode: als een iemand iets doet, gaan mensen een trend achterna
o Prestatiedwang: ‘haal het beste uit jezelf!’
Werkterrein systeemgerichte professional (h1 boek)
• Het gaat hierbij over de patronen in de tussenruimte
o Tussenruimte: wat gebeurt er tussen twee personen in?
o In die tussenruimte ontstaan waarden en omgangcodes
o De patronen ontstaan in de verwikkeling van mensen en de geschiedenis die zij samen
doormaken
• Definitie systeem: een eenheid, opgebouwd uit deelverhoudingen, waarbij het niet alleen gaat
om de delen op zich of om het geheel, maar om doelgerichte circulaire betrekkingen tussen
dit alles
• Als systeem leef je niet in een vacuum, maar er is altijd interactie met de omgeving → open
systeem
o Je krijgt input vanuit deze omgeving. Je gebruikt deze input, doet er iets mee in de
throughput en krijgt daarna een output. Deze
koppel je weer terug naar de input door
feedback
• Systemen staan in interactie. Dat zien we als positief.
o Entropie: als systemen afgesloten zijn van de
omgeving. Dat is niet gezond voor het
systeem, je beweegt af van gezondheid
o Negentropie: “negatieve entropie” → is juist
positief! Die afsluiting opheffen, en juist bewegen naar gezondheid
• Er zijn veel subsystemen binnen gezinnen
o Bv. Oudersysteem, kinderen-systeem, subsysteem per geslacht
o Alle subsystemen meenemen, en ook bekijken hoe werken deze systemen. Welke zijn
close, welke minder?
• Circulair causaal verband: beide interacties versterken elkaar
• Het suprafamiliaire systeem: bloedverwanten tot in de 4e lijn
o Eerste graad: ouders, kinderen
o Tweede graad: grootouders, kleinkinderen, broers en zussen
o Derde graad: overgrootouders, achterkleinkinderen, neven en nichten, ooms en
tantes
o Vierde graad: betovergrootouders, achterneven en nichten, oudooms en oudtantes
• Positieve punten aan het suprafamiliaire systeem:
o Familieberaad
o Eigen kracht conferenties
o Netwerkpleegzorg
• Negatieve punten aan het suprafamiliaire systeem:
o De roulerende rekening: door je eigen beschadigingen kun je niet zo goed voor anderen
zorgen, ongezonde patronen blijven bestaan
o Intergenerationeel trauma
, • De omgeving als systeem: maakt ook veel uit voor het gezin
o In wat voor buurt woon je, wat voor huis, kan je makkelijk buiten spelen?
o Hoe is de sociale steun in de omgeving?
• Dit samen vormt het systeempentagram:
• Niet een van deze gebieden is belangrijker dan de andere, ze hebben allemaal evenveel
aandacht nodig!
• Het is ook goed om van jezelf kennis te hebben, hoe zat het bij jou, waar heb je kennis van, hoe
zag jouw achtergrond eruit?
Literatuur bij college 1:
Hoofdstuk 1: het werkterrein van de systeemgerichte social worker
1.1 - inleiding
In veel literatuur wordt systeemgericht werken vaak direct verbonden met gezinsgericht werken.
Kennis en aandacht voor het gezin is cruciaal, aangezien veel hulpvragen direct verband houden
met het gezin. Gezinsleden beïnvloeden de cliënt, en vice versa. Systeemgericht werken betekent
echter niet dat dat je met het hele gezin of de omgeving van de cliënt werkt. Systeemgericht
werken beoogt meer een visie te zijn vanwaaruit we kijken naar een cliënt en onszelf als
hulpverlener. Deze visie resulteert in een manier van werken en heeft betrekking op bepaalde
uitgangspunten, zoals communicatie, interactie, wederkerigheid, een circulair proces, regels,
rollen, taken, intergenerationele patronen, de context, etc.
Een systematische benadering legt de nadruk op ‘patronen in de tussenruimte’, het verklaart
gedrag niet door psychologische of biologische factoren, maar let op de verwikkelingen van de
mensen en op de geschiedenis die zij met elkaar doormaken. Centraal staan relaties en
interacties. We gaan er vanuit dat de mens enkel gezien en begrepen kan worden in de context van
zijn relaties.
1.2 - wat is een systeem?
Er zijn verschillende beschrijvingen van ‘systeem’, en het wordt ook in verschillende contexten
anders gebruikt. In dit boek wordt de volgende definitie van systeem gebruikt: ‘het begrip systeem
wijst op een eenheid, opgebouwd uit deelverhoudingen; het gaat niet alleen om de delen op zich,
ook niet om het geheel, maar op de doelgerichte circulaire betrekkingen tussen dit alles.’ de
systeemgerichte werker moet daarom overzicht over het geheel behouden in plaats van zich te
Dit document bevat aantekeningen van alle hoorcolleges, en een samenvatting van de
bijbehorende literatuur. Dit betreft het boek Basisboek Systeemgericht werken van Marius
Nabuurs, en enkele aanvullende artikelen. Deze samenvatting is bedoeld als ondersteunend
studiemateriaal, hier kunnen geen rechten aan ontleend worden. De originele inhoud is
eigendom van de auteurs en uitgevers.
Aantekeningen hoorcollege 1 – Inleiding Systeemtheorie
Alles hangt met alles samen
• Jaren 50: individueel georiënteerde therapeuten liepen tegen een probleemverschuiving aan
o Voorbeeld: vrouw succesvol behandeld voor frigiditeit, vervolgens blijkt echtgenoot
impotent
o Voorbeeld: ene kind uit het gezin vertoont gedragsproblemen, dat pak je aan, maar
dan begint een ander kind uit het gezin gedragsproblemen te vertonen
• Daarom verschoof de focus van hulpverlening van individu naar interacties en patronen
binnen gezinnen
• Die samenhang zie je eigenlijk in alles, ook in natuur etc.
• ! Circulaire causaliteit: verandering in 1 subsysteem (bijvoorbeeld een gezinslid) beïnvloedt
het hele systeem. Deze verandering is wederzijds!
o Voorbeeld operation CATDROP: in Borneo was er een malaria plaag, toen kwam de
WHO aan met een spray om die muggen te doden, maar dat doodde ook andere
beesten waardoor bepaalde insecten bleven leven, daken instortten, katten
doodgingen en een muizenplaag ontstond.
Invloed context
• Onze gevoelens en gedragingen vinden plaats in een context
• Je gedraagt je anders bij verschillende mensen
• De context bepaalt ook in hoeverre bepaald gedrag als normaal gezien wordt
• Het is ook vaak een match/mismatch tussen gedrag en context wat bepaald of gedrag gezien
wordt als probleemgedrag
• Invloed van de context is dus enorm!
Systeemdenken versus persoonlijkheidsdenken
• We zijn heel erg geneigd om in persoonlijkheid te denken.
o Dat is niet nieuw, gebeurt al vanaf de oudheid → hippocrates met zijn vier soorten
persoonlijkheden obv lichaamssappen
o Tegenwoordig veel nieuwe theorieën, waaronder de Big Five: vijf dimensies die samen
persoonlijkheid bepalen
• In onze cultuur en wetenschap zijn we heel erg bekend op het ‘ik’
• Input voor (door)ontwikkeling van de systeemtheorie: tweede wereldoorlog → hoe heeft dit
kunnen gebeuren, hoe kan het zijn dat zo veel joodse mensen vermoord zijn en dat zo veel
mensen conformeerden?
• Deze vraag zie je ook veel terug in de wetenschap
, o 1951: Solomon Asch, group pressure and conformity. Er werd gevraagd naar welke lijn
even lang is als de referentielijn. Acteurs gaven het verkeerde antwoord, en in 33% van
de gevallen ging de proefpersoon mee in de groepsdruk
o Stanley milgram: schok experiment. Mensen werden gevraagd een schok toe te dienen
wanneer mensen een antwoord fout had, met uiteindelijk zo’n hoge voltage dat de
leerling gedood zou worden. Vrijwel alle mensen dienden zo’n dodelijke schok toe
• Kritiek op experiment solomon:
o Ethische kant: je zet proefpersonen in een ongelukkige situatie, je kan ze aan zichzelf
laten twijfelen etc.
o Lage ecologische validiteit, het staat te ver af van het dagelijkse leven. Onder
groepsdruk zou je minder snel dit duidelijke effect terug zien, omdat er vaak niet zo
zwart wit een goed en fout antwoord is
o Effect: child of its time. Het conformisme wordt verwacht. Tegenwoordig zou dit
waarschijnlijk niet dezelfde uitkomsten geven
• Systeemdwang: gedragsbepalende invloed die van het systeem en autoriteiten uit gaat.
Persoonlijkheid/’ik’ is erg afhankelijk van de omgeving
o Volgens milgram liet zijn experiment deze systeemdwang goed zien
• De waarheid achter experiment milgram
o Milgram wilde beroemd worden, waardoor hij een beetje gesjoemeld heeft met de
resultaten
o Er waren 23 varianten van zijn experiment, en hij heeft alleen maar de versie met het
hoogste percentage gehoorzaamheid gepubliceerd
o Als je alle onderzoeken samen neemt, heeft 57% niet gehoorzaamd, en niet de
dodelijke schok toegediend.
o Banaliteit van het kwaad: uitspraak hannah arendt. Slaat niet zozeer op het
gedachtenloze gehoorzamen, maar gaat meer over dat het in hele kleine stapjes
gebeurd waardoor het makkelijker te accepteren valt
o Rutger bregman: banaliteit van het goede. Het kan ook anders, kijk maar naar het
voorbeeld van denemarken (artikel bregman)
• Kortom:
o De meeste participanten van milgram gehoorzaamden niet
o Zij die het wel deden, deden het niet uit onderwerping aan autoriteit maar omdat ze
dachten dat ze het goede deden (de wetenschap vooruit helpen)
o En eichmann was geen gedachtenloze robot die alleen maar opdrachten uitvoerde,
maar een fanatieke ideoloog die dacht dat hij het goede deed
o In nazi Duitsland en in Nederland was het slechte langzaam maar zeker normaal
geworden
o = de banaliteit van het kwaad
• Stap van WO II naar gezinnen: de kracht van systemen
o Gezinnen bestaan en ontwikkelen zich ook langdurend
o Gezinnen hebben ook hun eigen normaal. Vaak is dit een gezond eigen normaal, maar
soms ook niet
Systeemdwang
• Systeemdwang: systeem bepaald deels het gedrag
• Wat betekent dat voor de hulpverlening aan gezinnen?
o Het kind is een onderdeel van een (gezins)systeem
o Oog voor functie gedrag binnen het systeem
,• Wat je ziet is dat er een evenwicht/homeostase is ontstaan, wat vaak niet een gezond
evenwicht is
• Andere voorbeelden van systeemdwang
o Acteurfamilies, ouders willen dat hun kinderen het nadoen
o Koninklijke familie: weinig vrijheid
o Mode: als een iemand iets doet, gaan mensen een trend achterna
o Prestatiedwang: ‘haal het beste uit jezelf!’
Werkterrein systeemgerichte professional (h1 boek)
• Het gaat hierbij over de patronen in de tussenruimte
o Tussenruimte: wat gebeurt er tussen twee personen in?
o In die tussenruimte ontstaan waarden en omgangcodes
o De patronen ontstaan in de verwikkeling van mensen en de geschiedenis die zij samen
doormaken
• Definitie systeem: een eenheid, opgebouwd uit deelverhoudingen, waarbij het niet alleen gaat
om de delen op zich of om het geheel, maar om doelgerichte circulaire betrekkingen tussen
dit alles
• Als systeem leef je niet in een vacuum, maar er is altijd interactie met de omgeving → open
systeem
o Je krijgt input vanuit deze omgeving. Je gebruikt deze input, doet er iets mee in de
throughput en krijgt daarna een output. Deze
koppel je weer terug naar de input door
feedback
• Systemen staan in interactie. Dat zien we als positief.
o Entropie: als systemen afgesloten zijn van de
omgeving. Dat is niet gezond voor het
systeem, je beweegt af van gezondheid
o Negentropie: “negatieve entropie” → is juist
positief! Die afsluiting opheffen, en juist bewegen naar gezondheid
• Er zijn veel subsystemen binnen gezinnen
o Bv. Oudersysteem, kinderen-systeem, subsysteem per geslacht
o Alle subsystemen meenemen, en ook bekijken hoe werken deze systemen. Welke zijn
close, welke minder?
• Circulair causaal verband: beide interacties versterken elkaar
• Het suprafamiliaire systeem: bloedverwanten tot in de 4e lijn
o Eerste graad: ouders, kinderen
o Tweede graad: grootouders, kleinkinderen, broers en zussen
o Derde graad: overgrootouders, achterkleinkinderen, neven en nichten, ooms en
tantes
o Vierde graad: betovergrootouders, achterneven en nichten, oudooms en oudtantes
• Positieve punten aan het suprafamiliaire systeem:
o Familieberaad
o Eigen kracht conferenties
o Netwerkpleegzorg
• Negatieve punten aan het suprafamiliaire systeem:
o De roulerende rekening: door je eigen beschadigingen kun je niet zo goed voor anderen
zorgen, ongezonde patronen blijven bestaan
o Intergenerationeel trauma
, • De omgeving als systeem: maakt ook veel uit voor het gezin
o In wat voor buurt woon je, wat voor huis, kan je makkelijk buiten spelen?
o Hoe is de sociale steun in de omgeving?
• Dit samen vormt het systeempentagram:
• Niet een van deze gebieden is belangrijker dan de andere, ze hebben allemaal evenveel
aandacht nodig!
• Het is ook goed om van jezelf kennis te hebben, hoe zat het bij jou, waar heb je kennis van, hoe
zag jouw achtergrond eruit?
Literatuur bij college 1:
Hoofdstuk 1: het werkterrein van de systeemgerichte social worker
1.1 - inleiding
In veel literatuur wordt systeemgericht werken vaak direct verbonden met gezinsgericht werken.
Kennis en aandacht voor het gezin is cruciaal, aangezien veel hulpvragen direct verband houden
met het gezin. Gezinsleden beïnvloeden de cliënt, en vice versa. Systeemgericht werken betekent
echter niet dat dat je met het hele gezin of de omgeving van de cliënt werkt. Systeemgericht
werken beoogt meer een visie te zijn vanwaaruit we kijken naar een cliënt en onszelf als
hulpverlener. Deze visie resulteert in een manier van werken en heeft betrekking op bepaalde
uitgangspunten, zoals communicatie, interactie, wederkerigheid, een circulair proces, regels,
rollen, taken, intergenerationele patronen, de context, etc.
Een systematische benadering legt de nadruk op ‘patronen in de tussenruimte’, het verklaart
gedrag niet door psychologische of biologische factoren, maar let op de verwikkelingen van de
mensen en op de geschiedenis die zij met elkaar doormaken. Centraal staan relaties en
interacties. We gaan er vanuit dat de mens enkel gezien en begrepen kan worden in de context van
zijn relaties.
1.2 - wat is een systeem?
Er zijn verschillende beschrijvingen van ‘systeem’, en het wordt ook in verschillende contexten
anders gebruikt. In dit boek wordt de volgende definitie van systeem gebruikt: ‘het begrip systeem
wijst op een eenheid, opgebouwd uit deelverhoudingen; het gaat niet alleen om de delen op zich,
ook niet om het geheel, maar op de doelgerichte circulaire betrekkingen tussen dit alles.’ de
systeemgerichte werker moet daarom overzicht over het geheel behouden in plaats van zich te
