Juridische argumentatieleer
Juridische argumentatieleer............................................................................................... 1
Situering............................................................................................................................ 6
1.1 Juridische argumentatieleer (JAL): verwoording, onderbouwing en
overtuigingskracht van het recht...................................................................................6
1.2 JAL als leer van het redeneren en (juridisch) argumenteren...................................6
1.3 Belang van JAL......................................................................................................... 7
1.4 Uitdaging: JAL en technologische innovatie (AI)......................................................8
Deel 1: Redeneren..............................................................................................................9
1 Cognitieve achtergrond.................................................................................................... 9
1.1 De mens als dier met sterke cognitieve capaciteiten.............................................. 9
1.2 Systeem 1 en Systeem 2-denken............................................................................. 9
1.3 Het brein als verbandenleggende machine...........................................................10
1.3.1 Voorwaardelijke verbanden......................................................................... 11
1.3.2 Via-verbanden (‘metonymie’).......................................................................11
1.1.3 Causale verbanden....................................................................................... 12
1.1.4 Als-het-ware verbanden (metaforen)........................................................... 15
1.1.5 Oefeningen................................................................................................... 16
2 Bouwstenen van redeneringen...................................................................................... 17
2.0 Situering................................................................................................................ 17
2.1 H1 Basisbegrippen.................................................................................................17
2.2 H2. Soorten voorwaarden..................................................................................... 19
3 Soorten redeneringen.................................................................................................... 21
3.1 Deductief redeneren............................................................................................. 21
3.1.1 Deductief redeneren - Basisbegrippen......................................................... 21
3.1.2. Geldig en correct deductief redeneren....................................................... 23
3.1.2.A Logica.................................................................................................. 23
3.1.2.B Onverenigbare uitspraken: contradictie, contrariteit en subcontrariteit
24
3.1.2.C Enkele fundamenteel geldige redeneervormen (‘inferentieschema’s’)...
25
3.1.2.D Twee diepgewortelde denkfouten...................................................... 26
3.1.3 Beperkingen van geldig redeneren...............................................................27
3.1.4 Enthymemen en het welwillendheidsprincipe............................................. 28
3.2 Inductief redeneren...............................................................................................28
3.2.1 Kwaliteitseisen voor inductief redeneren (cf. statistiek)...............................29
3.2.2 (Beperkt) nut................................................................................................ 29
3.3 Abductief redeneren............................................................................................. 29
, 3.3.1 Inferentie naar beste verklaring................................................................... 30
3.3.2 Kwaliteitsindicaties voor een goede verklaring............................................ 30
3.4 Verhouding deductief, inductief, abductief........................................................... 31
4 Structurele redeneerfouten........................................................................................... 31
4.1 Enkele kernbegrippen............................................................................................31
4.1.1 Bias: ‘vooroordeel’, ‘vooringenomenheid’, ‘tunneldenken’, ‘neiging’.......... 31
4.1.2 Heuristiek:.................................................................................................... 32
4.2 Enkele structurele redeneerfouten....................................................................... 32
4.2.1 Verankering (anchoring)............................................................................... 32
4.2.2 Framing effect...............................................................................................33
4.2.3 Bevestigingsbias (confirmation bias)............................................................ 33
4.2.3.A Oorsprong bevestigingsbias?...............................................................33
4.2.3.B Moreel equivalent: just world belief................................................... 34
4.2.3.C Geldigheid en geloofwaardigheid (belief bias).................................... 34
4.2.4 Verliesaversie en de drogreden van de gemaakte kosten............................ 34
4.2.5 Post hoc, ergo propter hoc (= nadat, dus doordat)...................................... 35
4.2.6 Hindsight bias............................................................................................... 36
4.2.7 Beschikbaarheidsheuristiek..........................................................................36
4.2.8 Affectheuristiek............................................................................................ 36
4.2.9 Representativiteitsheuristiek........................................................................37
4.3 Waarom maken we structurele redeneerfouten?................................................. 38
4.4 Annex: AI en bias................................................................................................... 38
Deel 2: argumenteren.......................................................................................................40
Inleiding: van geldig redeneren naar deugdelijk argumenteren....................................... 40
Situering...................................................................................................................... 40
1 Begripsomschrijving....................................................................................................... 41
1.1 Het begrip ‘argumenteren’.................................................................................... 41
1.1.1 Werkdefinitie van ‘argumenteren’: “The practice of justifying decisions
under conditions of uncertainty” (Zarefsky)......................................................... 41
1.1.2 Argumenteren = normatieve oefening......................................................... 42
1.2 Rol voorwaardelijke uitspraken (VU) in argumentaties......................................... 42
1.3 Argumenteren als communicatieve handeling......................................................43
2 Opbouw van argumentaties: het betoog........................................................................44
2.1 De retorica en haar geschiedenis.......................................................................... 44
2.2 Traditionele inhoud van de retorica...................................................................... 45
2.2.1 Inventio – inhoudelijke vindingrijkheid........................................................ 45
2.2.2 Dispositio – opbouw betoog.........................................................................46
2.2.2.A Exordium............................................................................................. 46
2.2.2.B Narratio............................................................................................... 47
, 2.2.2.C Propositio............................................................................................ 47
2.2.2.D Partitio.................................................................................................47
2.2.2.E Argumentatio.......................................................................................49
2.2.2.F Dispositio............................................................................................. 49
2.2.3 Elocutio – stijl en verwoording..................................................................... 49
2.2.4 Memoria – onthouden................................................................................. 49
2.2.5 Pronuntiatio – overbrengen betoog............................................................. 50
3 Deugdelijk argumenteren...............................................................................................50
3.1 Wat is deugdelijk argumenteren?..........................................................................50
3.1.1 Typologische benadering..............................................................................51
3.1.2 Praktische (of substantiële) benadering (S. Toulmin)................................... 53
3.1.3 Normatieve benadering:.............................................................................. 54
3.2 Drie voorwaarden..................................................................................................54
3.3 Tien regels voor een productief verloop............................................................... 55
3.3.1 Vrijheidsregel................................................................................................55
3.3.2 Bewijslastregel..............................................................................................55
3.3.3 Standpuntregel............................................................................................. 56
3.3.4 Relevantieregel............................................................................................. 56
3.3.5 Verzwegen-premisseregel............................................................................ 56
3.3.6 Uitgangspuntregel........................................................................................ 57
3.3.7 Geldigheidsregel...........................................................................................57
3.3.8 Argumentatieschemaregel........................................................................... 57
3.3.9 Afsluitingsregel............................................................................................. 57
3.3.10 Helderheidsregel........................................................................................ 58
4 Argumentatieschema’s...................................................................................................58
Situering...................................................................................................................... 58
4.1 Argument op basis van bijzondere geplaatstheid..................................................59
4.2 Argument op basis van (inhoudelijke) deskundigheid...........................................59
4.3 Argument op basis van de persoon....................................................................... 59
4.3.1 Beledigende variant (niet deugdelijk)...........................................................60
4.3.2 Omstandigheidsvariant (deugdelijk).............................................................60
4.3.3 Inconsistentievariant.................................................................................... 61
4.3.4 Onbekwaamheidsvariant:.............................................................................62
4.4 Argument op basis van gedeelde overtuiging....................................................... 63
4.5 Argument op basis van gevolgen...........................................................................64
4.5.1 Variant: hellend vlak (‘slippery slope’)..........................................................64
4.5.2 Variant: argument ad baculum (‘met de stok’).............................................65
4.5.3 Variant: argument ad absurdum (‘beroep op het ongerijmde’)................... 65
4.6 Argument op basis van regelmaat.........................................................................66
, 4.7 Argument op basis van gelijkenis.......................................................................... 66
4.7.1 Wanneer is een vergelijkingspunt relevant?.................................................67
4.7.2 Kritische vragen om te beoordelen of de vergelijking relevant is.................67
4.7.3 Conclusie:..................................................................................................... 68
4.8 Argument op basis van verschil............................................................................. 68
4.9 Argument op basis van vertrouwen...................................................................... 70
4.10 Argument op basis van regels..............................................................................70
4.11 Argument op basis van testresultaten.................................................................71
4.12 Argument op basis van gebrek aan informatie....................................................72
5 Enkele argumenten die vaak onterecht overtuigen: ‘drogredenen’............................... 73
Situering...................................................................................................................... 73
5.1 Bevestigende drogredenen................................................................................... 73
5.1.1 Met betrekking tot het inferentieschema (de gebruikte redeneervorm).....74
5.1.1.A Deductieve drogredenen:....................................................................74
5.1.1.B&C Inductieve en abductieve drogredenen..........................................75
5.1.2 Met betrekking tot de informatiebron (waar komt argument vandaan?)....77
5.1.3 Met betrekking tot de betekenis (nl. woord anders ingevuld)..................... 77
5.2 Weerleggende drogredenen..................................................................................77
5.3 Ontwijkende drogredenen.................................................................................... 78
Deel 3: Juridisch argumenteren........................................................................................ 81
1 Begripsomschrijving....................................................................................................... 81
1.1 Bijzondere discursieve context: eigen terminologie..............................................81
1.2 Bijzondere situationele context: proces = strak geregisseerd............................... 82
1.2.1 Wie voert wanneer het woord, kledij …...................................................... 82
1.2.2 Religieuze symbolen in de rechtbank: quid?................................................ 82
1.3 Niet anders: vatbaarheid voor redeneerfouten, drogredenen…..........................83
2 Juridische betogen (in het Belgische recht)....................................................................84
Situering...................................................................................................................... 84
2.1 Het betoog van de partijen....................................................................................85
2.1.1 Geding start met een eis.............................................................................. 85
2.1.2 Verschillende stellingen in een proces:........................................................ 85
2.1.3 Verloop burgerlijke procedure......................................................................85
2.2 Het betoog van de rechter.....................................................................................85
2.3 Overtuigen en bewijzen: feiten in het recht.......................................................... 86
2.3.1 Bewijs van de feiten – basisbegrippen......................................................... 86
2.3.2 Feitenfiltering: bewijs draait om meer dan waarheid alleen........................88
3 Twee visies op de bronnen van het recht.......................................................................90
Situering...................................................................................................................... 90
3.1 Proloog: 18de-eeuwse problemen........................................................................ 90
, 3.2 De bronnen van het recht als piramide................................................................. 92
3.3 Opgang van bronnen van recht als netwerk..........................................................93
Samenvatting...............................................................................................................96
4 Juridische argumentatieschema’s.................................................................................. 97
Situering...................................................................................................................... 97
4.1 Juridische argumenten op basis van gezag............................................................98
4.1.1 Traditie (of gewoonte).................................................................................. 98
4.1.2 Natuur/aard der dingen: ‘dat is gewoon zo’................................................. 99
4.1.3 Deskundigheid: twee soorten.......................................................................99
4.1.4 Waarom overtuigingskracht?..................................................................... 100
4.2 Juridische argumenten op basis van regels......................................................... 100
4.2.1 Betekenisregels...........................................................................................100
4.2.2 Rechtsregels............................................................................................... 101
4.3 Juridische argumenten op basis van systematische overwegingen.....................102
4.3.1 Contextuele harmonisatie.......................................................................... 103
4.3.2 Consistentie - Conceptuele consistentie.....................................................103
4.3.2 Consistentie - Systematische consistentie.................................................. 103
4.3.3 Coherentie van het systeem....................................................................... 105
4.3.4 Zuinigheid van het systeem........................................................................ 105
4.3.5 Overtuigingskracht..................................................................................... 106
4.4 Juridische argumenten op basis van doelstellingen............................................ 106
4.5 Juridische argumenten op basis van waarden.....................................................107
4.6 Juridische argumenten op basis van gevolgen.................................................... 107
4.7 Juridische argumenten op basis van intentie...................................................... 108
4.8 Juridische argumenten op basis van testresultaten............................................ 108
4.9 Onderlinge verhouding........................................................................................109
Deel 4: Inhoud geven aan juridische argumenten........................................................... 110
1. Recht............................................................................................................................110
2. Juridische argumentatieleer........................................................................................110
3. Opdrachtgever/institutionele positie.......................................................................... 110
4. Eigen positionaliteit.....................................................................................................110
,Situering
1. Belang en beperkingen van JAL
Juridische argumentatieleer (JAL) als sleutel tot de technische eigenheid van het recht
1.1 Juridische argumentatieleer (JAL): verwoording, onderbouwing en
overtuigingskracht van het recht
● Wat is een ‘goede’ redenering?
● Wat zijn overtuigende argumenten om mijn boodschap te onderbouwen?
● Wat zijn de spelregels voor een productief verloop van de discussie?
● Welke denkfouten bestaan er en hoe kunnen die mijn denken manipuleren?
(Wetgeving → wetgevingstechniek: buiten dit vak)
Beleid: parlementaire handelingen, politieke communicatie
Rechtspraak: conclusies, pleidooien, rechterlijke beslissingen
Rechtsleer
Beroepsleven algemeen (bv. bedrijven)
Retorica en welsprekendheid: zeer lange traditie
1.2 JAL als leer van het redeneren en (juridisch) argumenteren
Redeneren: aaneenschakelen van beweringen, waarbij één bewering (de conclusie) wordt
afgeleid uit één of meerdere andere beweringen (de premisse(n))
● Binnen één persoon (monoloog)
↔ Argumenteren: tussen minstens twee personen (dialoog)
● Wat is een ‘goede’ redenering?
≠ Juist (in de zin van waarheidsgetrouw)
→ Geldig redeneren: zuiver formeel criterium, namelijk geldig afleiden van conclusie
uit premissen. Premissen moeten niet gebaseerd zijn op waarheid om een geldige
redenering op te bouwen.
Argumenteren: gericht op overtuigen
● Tussen minstens twee personen (dialoog)
● Wat is een ‘goed’ argument?
≠ Juist: in tegenstelling tot feiten hebben argumenten geen absoluut
waarheidsgehalte
, ≠ Geldig: in tegenstelling tot wat voor redeneren het geval is, is er geen vaststaand
formeel criterium voor een ‘geldig’ argument. Wel zijn er verschillende theorieën
over welke argumenten inhoudelijk het meest overtuigen.
→ Deugdelijk argumenteren: argumenten die voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen
● Redenering ≠ argumentatie
→ Redeneringen zijn geldig of ongeldig; argumentaties zijn deugdelijk of
ondeugdelijk
→ Een geldige redenering vormt (idealiter) de basis voor een deugdelijk argument
Juridisch argumenteren: kerntaak van elke jurist
● Argumenteren in een specifieke context met eigen regels, gebruiken en
vakterminologie
1.3 Belang van JAL
Argumentatie wordt recht. Recht codificeert en stuurt de werkelijkheid
Inzicht in eigenheid juridisch argumenteren: sleutel tot eigenheid recht
Beperkt tot techniek. Biedt denkkaders en ijkpunten voor kwaliteitsvolle (deugdelijke)
juridische argumenten, maar geeft hier geen inhoud aan. Nochtans is een technisch
deugdelijke juridische redenering niets zonder inhoud.
Inhoud argumenten wordt bepaald door:
● Rechtsregels (in brede zin)
● Dura lex sed lex?
● Maar zie deel III: interpretatieve argumenten
● Relativiteit van het recht: in tijd, in plaats, in impact
● Maar ook: de concrete aanwending van het recht en belangen achter het recht.
Anders voor elke individuele situatie en elke individuele jurist. Wordt o.a. bepaald
door:
● Maatschappelijke context, verwachtingen en waarden
● Belangen en waarden opdrachtgever
● Belangen en waarden jurist, maar ook diens positionaliteit (persoonlijkheid,
sociale identiteit, ervaringen)
,Taalvaardigheid en -beheersing
1.4 Uitdaging: JAL en technologische innovatie (AI)
Opportuniteiten voor juristen
● Gebruik AI bij opzoekings- en schrijfvaardigheden: training in andere vakken
Maar ook valkuilen: misinformatie (nonsens, bias), ontbrekende bronvermelding, beperkte
schrijfvaardigheid (< adviesnota Studentenraad UAntwerpen)
Hoe werkt ChatGPT (en andere generatieve AI)?
“[ChatGPT] wordt getraind op enorme hoeveelheden tekstdatasets om te leren het
volgende woord in een zin te voorspellen. Het probeert patronen te herkennen en
gebruikt statistische technieken om de waarschijnlijkheid van bepaalde woorden of
zinnen te bepalen in een gegeven context.”
Juristen van de toekomst
● AI als assistent, niet als plaatsvervanger
● Nadruk op kritisch denken, creativiteit, empathie, strategisch vermogen
JAL: kennis van redeneren en argumenteren blijft essentieel
● Eigen basiscompetenties: jurist in de cockpit, AI als assistent
● Kritisch inzicht in werking AI: misinformatie, redeneerfouten, bias
● Creatief zelf een redenering en argumenten opbouwen, en denkfouten bij anderen
identificeren
,Deel 1: Redeneren
1 Cognitieve achtergrond
1.1 De mens als dier met sterke cognitieve capaciteiten
Cognitieve capaciteiten < evolutionaire wortels
Theorie drievuldig brein (triune brain)
● Oudste laag: reptielachtig brein
→ Stuurt rigide, obsessief, compulsief en paranoïde gedrag
→ Basale structuren van ons brein, altijd actief ook als we slapen
● Tweede laag: oude zoogdierenbrein (limbische brein)
→ Emoties, drijfveren en motivatie, kennisverwerving, tijdsbesef, geheugen, geur
→ Alles wat in dit emotionele systeem plaatsvindt is ofwel aangenaam of
onaangenaam.
● Nieuwste laag: recente zoogdierenbrein (neopalium of neocortex)
→ Bijzondere cognitieve functies, bv. inventiviteit en abstract redeneervermogen
→ Onderverdeeld in de linker- en rechterhersenhelft
Opgepast: ‘triune brain’ niet wetenschappelijk nauwkeurig
Voordeel: kader voor menselijke onredelijkheid, doorprikt de illusie van de mens als
rationele economische actor
● Mensen en dieren verschillen niet alleen weinig qua cognitieve capaciteiten, op
sommige punten zijn dieren veel ‘verstandiger’
● Humans (echte mensen) vs. Econs (zuiver rationale actoren)
● Idee van mens als rationele actor is zeer invloedrijk (geweest) in het recht, bv.
contractenrecht
Gevolg van evolutionaire wortels van menselijk redeneren:
● Manipuleerbaarheid (‘nudging’, dat je de impulsen die mensen zowiezo hebben gaat
aanzetten, bv in de supermarkt denken we zelf rationeel onze boodschappen te
kiezen maar er zijn veel dingen die een invloed hebben zoals op welk schap iets staat,
nutri score,..)
Bv: reclame is gefocust op de mens manipuleren
● Ook ten goede
1.2 Systeem 1 en Systeem 2-denken
Wat bepaalt ons gedrag? Onderscheid tussen Systeem 1 en Systeem 2-denken
Systeem 1: snel, intuïtief
● Automatische piloot. Stuurt meeste van onze handelingen
, ● Voornamelijk reptielen en oude zoogdierbrein
Systeem 2: traag, rationeel
● Enkel bewust te activeren (we denken graag dat we dit de hele tijd zijn, dit is
rationeel waarbij je actief systeem 2 moet activeren, het vraagt dus een inspanning)
● Dus ook juridisch argumenteren
Opgepast: Systeem 1 ≠ emotie; Systeem 2 ≠ rede
Overgang van Systeem 2 naar Systeem 1
● Inslijting – de rol van ervaring (bv een huisarts, hierbij worden bepaald
denkprocessen door herhaling systeem 1 ipv systeem 2)
● Keerzijde: curse of knowledge. Wanneer kennis vanzelfsprekend is (geworden), is
deze vaak ook moeilijker om over te dragen
Onze cognitieve vaardigheden zijn al millennia ongewijzigd, maar de behoefte om complexe
redeneertaken uit te voeren is aanzienlijk toegenomen
Opletten: Systeem 1 denken heeft de neiging om willekeurige informatie te verweven tot
één “coherent” verhaal
● Zie ook complottheorieën
● Parallel met GenAI: hallucinaties
Kritisch nadenken: Systeem 2 activeren
● JAL: training in herkennen en vermijden van redeneerfouten
1.3 Het brein als verbandenleggende machine
Systeem 1: spontaan verbanden tussen allerlei soorten informatie (concepten,
gebeurtenissen, stellingen …)
Bv: gevaarsborden zijn rood want ons brein identificeert dit met gevaar (vuur)
“Piet ging skiën. Hij brak een been.”
Samenhang (≠ logica of toeval)
● Voordeel: coherent kader om betekenis te hechten aan de ontelbare feiten die we
elke dag verwerken.
● Nadeel: verbanden zijn regelmatig niet correct. Onjuiste verbanden en drang naar
coherentie → complottheorieën
● “wanneer een gebeurtenis die als bedreigend wordt ervaren, wordt
toegeschreven aan een samenzwering tussen individuen die hun (geheime)
doel via niet-legitieme weg trachten te bereiken”
● ‘5G maakt mensen vatbaar voor corona’
● ‘Donald Trump heeft de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2020 eigenlijk
gewonnen’
Juridische argumentatieleer............................................................................................... 1
Situering............................................................................................................................ 6
1.1 Juridische argumentatieleer (JAL): verwoording, onderbouwing en
overtuigingskracht van het recht...................................................................................6
1.2 JAL als leer van het redeneren en (juridisch) argumenteren...................................6
1.3 Belang van JAL......................................................................................................... 7
1.4 Uitdaging: JAL en technologische innovatie (AI)......................................................8
Deel 1: Redeneren..............................................................................................................9
1 Cognitieve achtergrond.................................................................................................... 9
1.1 De mens als dier met sterke cognitieve capaciteiten.............................................. 9
1.2 Systeem 1 en Systeem 2-denken............................................................................. 9
1.3 Het brein als verbandenleggende machine...........................................................10
1.3.1 Voorwaardelijke verbanden......................................................................... 11
1.3.2 Via-verbanden (‘metonymie’).......................................................................11
1.1.3 Causale verbanden....................................................................................... 12
1.1.4 Als-het-ware verbanden (metaforen)........................................................... 15
1.1.5 Oefeningen................................................................................................... 16
2 Bouwstenen van redeneringen...................................................................................... 17
2.0 Situering................................................................................................................ 17
2.1 H1 Basisbegrippen.................................................................................................17
2.2 H2. Soorten voorwaarden..................................................................................... 19
3 Soorten redeneringen.................................................................................................... 21
3.1 Deductief redeneren............................................................................................. 21
3.1.1 Deductief redeneren - Basisbegrippen......................................................... 21
3.1.2. Geldig en correct deductief redeneren....................................................... 23
3.1.2.A Logica.................................................................................................. 23
3.1.2.B Onverenigbare uitspraken: contradictie, contrariteit en subcontrariteit
24
3.1.2.C Enkele fundamenteel geldige redeneervormen (‘inferentieschema’s’)...
25
3.1.2.D Twee diepgewortelde denkfouten...................................................... 26
3.1.3 Beperkingen van geldig redeneren...............................................................27
3.1.4 Enthymemen en het welwillendheidsprincipe............................................. 28
3.2 Inductief redeneren...............................................................................................28
3.2.1 Kwaliteitseisen voor inductief redeneren (cf. statistiek)...............................29
3.2.2 (Beperkt) nut................................................................................................ 29
3.3 Abductief redeneren............................................................................................. 29
, 3.3.1 Inferentie naar beste verklaring................................................................... 30
3.3.2 Kwaliteitsindicaties voor een goede verklaring............................................ 30
3.4 Verhouding deductief, inductief, abductief........................................................... 31
4 Structurele redeneerfouten........................................................................................... 31
4.1 Enkele kernbegrippen............................................................................................31
4.1.1 Bias: ‘vooroordeel’, ‘vooringenomenheid’, ‘tunneldenken’, ‘neiging’.......... 31
4.1.2 Heuristiek:.................................................................................................... 32
4.2 Enkele structurele redeneerfouten....................................................................... 32
4.2.1 Verankering (anchoring)............................................................................... 32
4.2.2 Framing effect...............................................................................................33
4.2.3 Bevestigingsbias (confirmation bias)............................................................ 33
4.2.3.A Oorsprong bevestigingsbias?...............................................................33
4.2.3.B Moreel equivalent: just world belief................................................... 34
4.2.3.C Geldigheid en geloofwaardigheid (belief bias).................................... 34
4.2.4 Verliesaversie en de drogreden van de gemaakte kosten............................ 34
4.2.5 Post hoc, ergo propter hoc (= nadat, dus doordat)...................................... 35
4.2.6 Hindsight bias............................................................................................... 36
4.2.7 Beschikbaarheidsheuristiek..........................................................................36
4.2.8 Affectheuristiek............................................................................................ 36
4.2.9 Representativiteitsheuristiek........................................................................37
4.3 Waarom maken we structurele redeneerfouten?................................................. 38
4.4 Annex: AI en bias................................................................................................... 38
Deel 2: argumenteren.......................................................................................................40
Inleiding: van geldig redeneren naar deugdelijk argumenteren....................................... 40
Situering...................................................................................................................... 40
1 Begripsomschrijving....................................................................................................... 41
1.1 Het begrip ‘argumenteren’.................................................................................... 41
1.1.1 Werkdefinitie van ‘argumenteren’: “The practice of justifying decisions
under conditions of uncertainty” (Zarefsky)......................................................... 41
1.1.2 Argumenteren = normatieve oefening......................................................... 42
1.2 Rol voorwaardelijke uitspraken (VU) in argumentaties......................................... 42
1.3 Argumenteren als communicatieve handeling......................................................43
2 Opbouw van argumentaties: het betoog........................................................................44
2.1 De retorica en haar geschiedenis.......................................................................... 44
2.2 Traditionele inhoud van de retorica...................................................................... 45
2.2.1 Inventio – inhoudelijke vindingrijkheid........................................................ 45
2.2.2 Dispositio – opbouw betoog.........................................................................46
2.2.2.A Exordium............................................................................................. 46
2.2.2.B Narratio............................................................................................... 47
, 2.2.2.C Propositio............................................................................................ 47
2.2.2.D Partitio.................................................................................................47
2.2.2.E Argumentatio.......................................................................................49
2.2.2.F Dispositio............................................................................................. 49
2.2.3 Elocutio – stijl en verwoording..................................................................... 49
2.2.4 Memoria – onthouden................................................................................. 49
2.2.5 Pronuntiatio – overbrengen betoog............................................................. 50
3 Deugdelijk argumenteren...............................................................................................50
3.1 Wat is deugdelijk argumenteren?..........................................................................50
3.1.1 Typologische benadering..............................................................................51
3.1.2 Praktische (of substantiële) benadering (S. Toulmin)................................... 53
3.1.3 Normatieve benadering:.............................................................................. 54
3.2 Drie voorwaarden..................................................................................................54
3.3 Tien regels voor een productief verloop............................................................... 55
3.3.1 Vrijheidsregel................................................................................................55
3.3.2 Bewijslastregel..............................................................................................55
3.3.3 Standpuntregel............................................................................................. 56
3.3.4 Relevantieregel............................................................................................. 56
3.3.5 Verzwegen-premisseregel............................................................................ 56
3.3.6 Uitgangspuntregel........................................................................................ 57
3.3.7 Geldigheidsregel...........................................................................................57
3.3.8 Argumentatieschemaregel........................................................................... 57
3.3.9 Afsluitingsregel............................................................................................. 57
3.3.10 Helderheidsregel........................................................................................ 58
4 Argumentatieschema’s...................................................................................................58
Situering...................................................................................................................... 58
4.1 Argument op basis van bijzondere geplaatstheid..................................................59
4.2 Argument op basis van (inhoudelijke) deskundigheid...........................................59
4.3 Argument op basis van de persoon....................................................................... 59
4.3.1 Beledigende variant (niet deugdelijk)...........................................................60
4.3.2 Omstandigheidsvariant (deugdelijk).............................................................60
4.3.3 Inconsistentievariant.................................................................................... 61
4.3.4 Onbekwaamheidsvariant:.............................................................................62
4.4 Argument op basis van gedeelde overtuiging....................................................... 63
4.5 Argument op basis van gevolgen...........................................................................64
4.5.1 Variant: hellend vlak (‘slippery slope’)..........................................................64
4.5.2 Variant: argument ad baculum (‘met de stok’).............................................65
4.5.3 Variant: argument ad absurdum (‘beroep op het ongerijmde’)................... 65
4.6 Argument op basis van regelmaat.........................................................................66
, 4.7 Argument op basis van gelijkenis.......................................................................... 66
4.7.1 Wanneer is een vergelijkingspunt relevant?.................................................67
4.7.2 Kritische vragen om te beoordelen of de vergelijking relevant is.................67
4.7.3 Conclusie:..................................................................................................... 68
4.8 Argument op basis van verschil............................................................................. 68
4.9 Argument op basis van vertrouwen...................................................................... 70
4.10 Argument op basis van regels..............................................................................70
4.11 Argument op basis van testresultaten.................................................................71
4.12 Argument op basis van gebrek aan informatie....................................................72
5 Enkele argumenten die vaak onterecht overtuigen: ‘drogredenen’............................... 73
Situering...................................................................................................................... 73
5.1 Bevestigende drogredenen................................................................................... 73
5.1.1 Met betrekking tot het inferentieschema (de gebruikte redeneervorm).....74
5.1.1.A Deductieve drogredenen:....................................................................74
5.1.1.B&C Inductieve en abductieve drogredenen..........................................75
5.1.2 Met betrekking tot de informatiebron (waar komt argument vandaan?)....77
5.1.3 Met betrekking tot de betekenis (nl. woord anders ingevuld)..................... 77
5.2 Weerleggende drogredenen..................................................................................77
5.3 Ontwijkende drogredenen.................................................................................... 78
Deel 3: Juridisch argumenteren........................................................................................ 81
1 Begripsomschrijving....................................................................................................... 81
1.1 Bijzondere discursieve context: eigen terminologie..............................................81
1.2 Bijzondere situationele context: proces = strak geregisseerd............................... 82
1.2.1 Wie voert wanneer het woord, kledij …...................................................... 82
1.2.2 Religieuze symbolen in de rechtbank: quid?................................................ 82
1.3 Niet anders: vatbaarheid voor redeneerfouten, drogredenen…..........................83
2 Juridische betogen (in het Belgische recht)....................................................................84
Situering...................................................................................................................... 84
2.1 Het betoog van de partijen....................................................................................85
2.1.1 Geding start met een eis.............................................................................. 85
2.1.2 Verschillende stellingen in een proces:........................................................ 85
2.1.3 Verloop burgerlijke procedure......................................................................85
2.2 Het betoog van de rechter.....................................................................................85
2.3 Overtuigen en bewijzen: feiten in het recht.......................................................... 86
2.3.1 Bewijs van de feiten – basisbegrippen......................................................... 86
2.3.2 Feitenfiltering: bewijs draait om meer dan waarheid alleen........................88
3 Twee visies op de bronnen van het recht.......................................................................90
Situering...................................................................................................................... 90
3.1 Proloog: 18de-eeuwse problemen........................................................................ 90
, 3.2 De bronnen van het recht als piramide................................................................. 92
3.3 Opgang van bronnen van recht als netwerk..........................................................93
Samenvatting...............................................................................................................96
4 Juridische argumentatieschema’s.................................................................................. 97
Situering...................................................................................................................... 97
4.1 Juridische argumenten op basis van gezag............................................................98
4.1.1 Traditie (of gewoonte).................................................................................. 98
4.1.2 Natuur/aard der dingen: ‘dat is gewoon zo’................................................. 99
4.1.3 Deskundigheid: twee soorten.......................................................................99
4.1.4 Waarom overtuigingskracht?..................................................................... 100
4.2 Juridische argumenten op basis van regels......................................................... 100
4.2.1 Betekenisregels...........................................................................................100
4.2.2 Rechtsregels............................................................................................... 101
4.3 Juridische argumenten op basis van systematische overwegingen.....................102
4.3.1 Contextuele harmonisatie.......................................................................... 103
4.3.2 Consistentie - Conceptuele consistentie.....................................................103
4.3.2 Consistentie - Systematische consistentie.................................................. 103
4.3.3 Coherentie van het systeem....................................................................... 105
4.3.4 Zuinigheid van het systeem........................................................................ 105
4.3.5 Overtuigingskracht..................................................................................... 106
4.4 Juridische argumenten op basis van doelstellingen............................................ 106
4.5 Juridische argumenten op basis van waarden.....................................................107
4.6 Juridische argumenten op basis van gevolgen.................................................... 107
4.7 Juridische argumenten op basis van intentie...................................................... 108
4.8 Juridische argumenten op basis van testresultaten............................................ 108
4.9 Onderlinge verhouding........................................................................................109
Deel 4: Inhoud geven aan juridische argumenten........................................................... 110
1. Recht............................................................................................................................110
2. Juridische argumentatieleer........................................................................................110
3. Opdrachtgever/institutionele positie.......................................................................... 110
4. Eigen positionaliteit.....................................................................................................110
,Situering
1. Belang en beperkingen van JAL
Juridische argumentatieleer (JAL) als sleutel tot de technische eigenheid van het recht
1.1 Juridische argumentatieleer (JAL): verwoording, onderbouwing en
overtuigingskracht van het recht
● Wat is een ‘goede’ redenering?
● Wat zijn overtuigende argumenten om mijn boodschap te onderbouwen?
● Wat zijn de spelregels voor een productief verloop van de discussie?
● Welke denkfouten bestaan er en hoe kunnen die mijn denken manipuleren?
(Wetgeving → wetgevingstechniek: buiten dit vak)
Beleid: parlementaire handelingen, politieke communicatie
Rechtspraak: conclusies, pleidooien, rechterlijke beslissingen
Rechtsleer
Beroepsleven algemeen (bv. bedrijven)
Retorica en welsprekendheid: zeer lange traditie
1.2 JAL als leer van het redeneren en (juridisch) argumenteren
Redeneren: aaneenschakelen van beweringen, waarbij één bewering (de conclusie) wordt
afgeleid uit één of meerdere andere beweringen (de premisse(n))
● Binnen één persoon (monoloog)
↔ Argumenteren: tussen minstens twee personen (dialoog)
● Wat is een ‘goede’ redenering?
≠ Juist (in de zin van waarheidsgetrouw)
→ Geldig redeneren: zuiver formeel criterium, namelijk geldig afleiden van conclusie
uit premissen. Premissen moeten niet gebaseerd zijn op waarheid om een geldige
redenering op te bouwen.
Argumenteren: gericht op overtuigen
● Tussen minstens twee personen (dialoog)
● Wat is een ‘goed’ argument?
≠ Juist: in tegenstelling tot feiten hebben argumenten geen absoluut
waarheidsgehalte
, ≠ Geldig: in tegenstelling tot wat voor redeneren het geval is, is er geen vaststaand
formeel criterium voor een ‘geldig’ argument. Wel zijn er verschillende theorieën
over welke argumenten inhoudelijk het meest overtuigen.
→ Deugdelijk argumenteren: argumenten die voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen
● Redenering ≠ argumentatie
→ Redeneringen zijn geldig of ongeldig; argumentaties zijn deugdelijk of
ondeugdelijk
→ Een geldige redenering vormt (idealiter) de basis voor een deugdelijk argument
Juridisch argumenteren: kerntaak van elke jurist
● Argumenteren in een specifieke context met eigen regels, gebruiken en
vakterminologie
1.3 Belang van JAL
Argumentatie wordt recht. Recht codificeert en stuurt de werkelijkheid
Inzicht in eigenheid juridisch argumenteren: sleutel tot eigenheid recht
Beperkt tot techniek. Biedt denkkaders en ijkpunten voor kwaliteitsvolle (deugdelijke)
juridische argumenten, maar geeft hier geen inhoud aan. Nochtans is een technisch
deugdelijke juridische redenering niets zonder inhoud.
Inhoud argumenten wordt bepaald door:
● Rechtsregels (in brede zin)
● Dura lex sed lex?
● Maar zie deel III: interpretatieve argumenten
● Relativiteit van het recht: in tijd, in plaats, in impact
● Maar ook: de concrete aanwending van het recht en belangen achter het recht.
Anders voor elke individuele situatie en elke individuele jurist. Wordt o.a. bepaald
door:
● Maatschappelijke context, verwachtingen en waarden
● Belangen en waarden opdrachtgever
● Belangen en waarden jurist, maar ook diens positionaliteit (persoonlijkheid,
sociale identiteit, ervaringen)
,Taalvaardigheid en -beheersing
1.4 Uitdaging: JAL en technologische innovatie (AI)
Opportuniteiten voor juristen
● Gebruik AI bij opzoekings- en schrijfvaardigheden: training in andere vakken
Maar ook valkuilen: misinformatie (nonsens, bias), ontbrekende bronvermelding, beperkte
schrijfvaardigheid (< adviesnota Studentenraad UAntwerpen)
Hoe werkt ChatGPT (en andere generatieve AI)?
“[ChatGPT] wordt getraind op enorme hoeveelheden tekstdatasets om te leren het
volgende woord in een zin te voorspellen. Het probeert patronen te herkennen en
gebruikt statistische technieken om de waarschijnlijkheid van bepaalde woorden of
zinnen te bepalen in een gegeven context.”
Juristen van de toekomst
● AI als assistent, niet als plaatsvervanger
● Nadruk op kritisch denken, creativiteit, empathie, strategisch vermogen
JAL: kennis van redeneren en argumenteren blijft essentieel
● Eigen basiscompetenties: jurist in de cockpit, AI als assistent
● Kritisch inzicht in werking AI: misinformatie, redeneerfouten, bias
● Creatief zelf een redenering en argumenten opbouwen, en denkfouten bij anderen
identificeren
,Deel 1: Redeneren
1 Cognitieve achtergrond
1.1 De mens als dier met sterke cognitieve capaciteiten
Cognitieve capaciteiten < evolutionaire wortels
Theorie drievuldig brein (triune brain)
● Oudste laag: reptielachtig brein
→ Stuurt rigide, obsessief, compulsief en paranoïde gedrag
→ Basale structuren van ons brein, altijd actief ook als we slapen
● Tweede laag: oude zoogdierenbrein (limbische brein)
→ Emoties, drijfveren en motivatie, kennisverwerving, tijdsbesef, geheugen, geur
→ Alles wat in dit emotionele systeem plaatsvindt is ofwel aangenaam of
onaangenaam.
● Nieuwste laag: recente zoogdierenbrein (neopalium of neocortex)
→ Bijzondere cognitieve functies, bv. inventiviteit en abstract redeneervermogen
→ Onderverdeeld in de linker- en rechterhersenhelft
Opgepast: ‘triune brain’ niet wetenschappelijk nauwkeurig
Voordeel: kader voor menselijke onredelijkheid, doorprikt de illusie van de mens als
rationele economische actor
● Mensen en dieren verschillen niet alleen weinig qua cognitieve capaciteiten, op
sommige punten zijn dieren veel ‘verstandiger’
● Humans (echte mensen) vs. Econs (zuiver rationale actoren)
● Idee van mens als rationele actor is zeer invloedrijk (geweest) in het recht, bv.
contractenrecht
Gevolg van evolutionaire wortels van menselijk redeneren:
● Manipuleerbaarheid (‘nudging’, dat je de impulsen die mensen zowiezo hebben gaat
aanzetten, bv in de supermarkt denken we zelf rationeel onze boodschappen te
kiezen maar er zijn veel dingen die een invloed hebben zoals op welk schap iets staat,
nutri score,..)
Bv: reclame is gefocust op de mens manipuleren
● Ook ten goede
1.2 Systeem 1 en Systeem 2-denken
Wat bepaalt ons gedrag? Onderscheid tussen Systeem 1 en Systeem 2-denken
Systeem 1: snel, intuïtief
● Automatische piloot. Stuurt meeste van onze handelingen
, ● Voornamelijk reptielen en oude zoogdierbrein
Systeem 2: traag, rationeel
● Enkel bewust te activeren (we denken graag dat we dit de hele tijd zijn, dit is
rationeel waarbij je actief systeem 2 moet activeren, het vraagt dus een inspanning)
● Dus ook juridisch argumenteren
Opgepast: Systeem 1 ≠ emotie; Systeem 2 ≠ rede
Overgang van Systeem 2 naar Systeem 1
● Inslijting – de rol van ervaring (bv een huisarts, hierbij worden bepaald
denkprocessen door herhaling systeem 1 ipv systeem 2)
● Keerzijde: curse of knowledge. Wanneer kennis vanzelfsprekend is (geworden), is
deze vaak ook moeilijker om over te dragen
Onze cognitieve vaardigheden zijn al millennia ongewijzigd, maar de behoefte om complexe
redeneertaken uit te voeren is aanzienlijk toegenomen
Opletten: Systeem 1 denken heeft de neiging om willekeurige informatie te verweven tot
één “coherent” verhaal
● Zie ook complottheorieën
● Parallel met GenAI: hallucinaties
Kritisch nadenken: Systeem 2 activeren
● JAL: training in herkennen en vermijden van redeneerfouten
1.3 Het brein als verbandenleggende machine
Systeem 1: spontaan verbanden tussen allerlei soorten informatie (concepten,
gebeurtenissen, stellingen …)
Bv: gevaarsborden zijn rood want ons brein identificeert dit met gevaar (vuur)
“Piet ging skiën. Hij brak een been.”
Samenhang (≠ logica of toeval)
● Voordeel: coherent kader om betekenis te hechten aan de ontelbare feiten die we
elke dag verwerken.
● Nadeel: verbanden zijn regelmatig niet correct. Onjuiste verbanden en drang naar
coherentie → complottheorieën
● “wanneer een gebeurtenis die als bedreigend wordt ervaren, wordt
toegeschreven aan een samenzwering tussen individuen die hun (geheime)
doel via niet-legitieme weg trachten te bereiken”
● ‘5G maakt mensen vatbaar voor corona’
● ‘Donald Trump heeft de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2020 eigenlijk
gewonnen’
