Geschiedenis & Samenleving:
kennisbasis inhoud en didactekk
Hoofdstuk 6: Tijd van Regenten en Vorsten (1600-1700)
Kenmerkende aspecten Canonvensters
Ontstaan van handelskapitalisme De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC): overzeese
en begin van de wereldeconomie expansie
Burgerlijk bestuur en stedelijke De Beemster: Nederland en het water
cultuur in Nederland
De grachtengordel: stadsuitbreiding in de 17 e eeuw
Hugo de Groot: pionier van het moderne volkenrecht
De Statenbijbel: het boek der boeken
Rembrandt: de grote schilders
De Atlas Major van Blaeu: de wereld in kaart
Michiel de Ruyter: zeehelden en de brede armslag van de
republiek
Christaan Huygens: wetenschap in de Gouden Eeuw
Spinoza: op zoek naar de waarheid
1600-1700 Agrarisch-stedelijke samenleving
1602 Verenigde Oost-Indische Compagnie
1609-1621 Twaalfarig bestand
1621 West-Indische Compagnie
1628 Piet Hein verovert de zilvervloot
1634 Verovering Antllen
1648 Vrede van Münster
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden onafankelijk
1650-1672 Eerste stadhouderloze tjdperk – Johan de Wit
1652 Jan van Riebeeck stcht een nederzetng op paap de Goede Hoop
1667 Nieuw-Nederland geruild tegen Suriname
1672 Rampjaar
1672-1702 Willem III stadhouder
1689-1702 Willem III koning van Engeland
§6k1 Strijd, onafankelijkheid en grote mogendheid
Er is sprake van een grote gewestelijke zelfstandigheid en de bewoners in de Republiek voelen zich
verbonden met hun gewest (= voorlopige huidige 'provincie'). Het politeke thema van de 17 e eeuw
wordt: waar ligt de macht? Bij de zelfstandige gewesten of bij de Staten-Generaal (centralisate)?
Voor de periode van 1581 (afzetng gilips II) tot 1795 (einde Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden) is er maar één ofcieel document als basis voor het staatsbestel (= de wijze waarop het
bestuur van een staat is georganiseerd): de Unie van Utrecht. In de Unieregelingen komen enige
centraliserende maatregelen voor, die echter niet uitgevoerd zijn:
- Er komt geen algemene munt voor de Republiek: alle gewesten houden hun eigen munthuis.
- Er komt geen belastngstelsel op landniveau: de inkomsten komen via de gewestelijke staten.
- Er komt geen volksleger: de Republiek houdt een huurleger.
,De Republiek manifesteert zich niet als een eenheidsstaat, maar als een statenbond waarbij de
gewesten de afzonderlijke staten vormen.
De Gewestelijke Staten hebben een wetgevende en uitvoerende taak. De Statenleden worden ook
wel Groot-Mogenden genoemd. De lopende zaken, als het voorbereiden van de
Statenvergaderingen, het beheer van de domeinen en het uitvoeren van besluiten, gebeurt door een
dagelijks bestuur: de Gedeputeerde Staten. De Gewestelijke Staten kennen twee belangrijke
ambtenaren: de stadhouder en de raadpensionaris.
Stadhouder = heef bevoegdheden op het gebied van de rechtspraken op gebied van benoemingen
in de stadsbesturen. Verder is hij in de functe van kapitein-generaal en admiraal-generaal
aanvoerder van leger en vloot van het gewest. Het stadhouderschap krijgt onder grederik Hendrik
vorstelijke alluris door zijn paleizen, het hofeven, zijn aanspreekttel Zijne Hoogheid en door de
regeling dat zijn zoon hem automatsch opvolgt als stadhouder en als kapitein-generaal.
Raadspensionaris = onderhoudt de contacten met de gezanten in het buitenland en speelt daardoor
een belangrijke rol in de buitenlandse politek. Tevens is hij voorziten van de Staten van Holland.
De Gewestelijke Staten sturen hun afgevaardigden naar de Staten-Generaal, die in 's-Gravenhage
vergadert. De leden van de Staten-Generaal hebben als ttel de Hoog-Mogenden. Ieder gewest heef
één stem. Voor een aantal onderwerpen is eenstemmigheid vereist:
- Het sluiten van vrede.
- Het afsluiten van verdragen.
- Het verklaren van oorlog.
- Het opleggen van fnanciile verplichtngen.
Voor deze onderwerpen heef ieder gewest dus het vetorecht (= een besluit kunnen tegenhouden).
De afgevaardigden stellen het gewestelijk belang nog steeds voorop (weinig oog voor staatsbelang).
In 1600 willen de Staten-Generaal dat stadhouder Maurits de Duinkerker kapers uitschakelt. Het
loopt uit op een strijd met het leger van aartshertog Albertus bij het plaatje Nieuwpoort. Maurits
wint de strijd, maar het doel (uitschakeling van de Duinkerker kapers) blijkt onhaalbaar.
Het wordt steeds duidelijker dat hereniging van de zuidelijke en noordelijke Lage Landen niet
haalbaar is. De Staten-Generaal en de Spanjaarden komen om de tafel om te kijken of vrede mogelijk
is. De volgende Spaanse eisen zijn voor de Staten-Generaal onaanvaardbaar:
- De Republiek vaart niet langer op Indii.
- Er komt godsdienstvrijheid voor de rooms-katholieken in de noordelijke Lage Landen.
Vrede zit er niet in, maar een bestand is wel haalbaar. In 1609 worden voor een periode van 12 jaar
de vijandelijkheden beiindigd (het Twaalfarig Bestand). In de twaalf bestandjaren zijn er veel
onderlinge twisten op gebied van politek, godsdienst en gewestelijke legertjes. Daarnaast is er een
grote tegenstelling tussen stadhouder Maurits en raadpensionaris Oldenbarnevelt. De strijd wordt
hard gespeeld. In 1619 wordt Oldenbarnevelt in het openbaar onthoofd. Een medestanden van
Oldenbarnevelt (geleerde Hugo de Groot) krijgt levenslange opsluitng op slot Loevestein. Hij weet in
een boekenkist te ontsnappen maar moet verder als balling leven.
Als in 1621 het Twaalfarig Bestand afoopt, kiest de Republiek eerst voor een defensieve politek (=
verdedigend). In 1625 verandert dit (ofensief = aanvallend). Piet Heijn verovert in 1628 de Spaanse
zilvervloot en de nieuwe stadhouden en kapitein-generaal grederik Hendrik verovert een groot
aantal steden. Hij verwerf de bijnaam 'Stedendwinger'.
, De Staten van Holland dringen aan op vrede. In 1646 beginnen de onderhandelingen over vrede. In
1648 worden de partjen het eens, de Vrede van Münster:
- De republiek wordt een zelfstandige staat.
- De grens wordt bepaald door de frontlinie van dat moment.
- De schelde blijf afgesloten voor handelsverkeer naar Antwerpen.
grederik Hendrik overlijdt in 1647. Zijn zoon Willem II volgt hem op. Als hij overlijdt wordt besloten
dat er geen nieuwe stadhouder komt: het Eerste Stadhouderloze Tijdperk van 1650 tot 1672.
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gaat een belangrijke rol in Europa spelen. De andere
'spelers' zijn Engeland en grankrijk. Engeland is uit op verdere ontwikkeling van de Engelse handel en
Lodewijk XIV streef naar een steeds grotere macht in Europa.
Absolutsme = een vorm van koningschap. Lodewijk XIV is een absolute vorst. Hij is koning in grankrijk
en is van mening dat hij zijn macht van God gekregen heef. Hij neemt alleen alle beslissingen en is
niet gebonden aan weten (deze maakt hij zelf). Tevens is hij legeraanvoerder.
Aan de lopende band sluiten de mogendheden onderling evenwichtsverdragen, die ook even snel
weer gebroken worden. De drijvende kracht hierachter is raadpensionaris Johan de Wit.
Spanningen op zee tussen Nederlandse en Engelse schepen leiden kort achter elkaar tot twee
handelsoorlogen: de Engelse oorlogen. In de Tweede Engelse Oorlog dwingt Michiel de Ruyter vrede
af door zijn vloot de Theems op te laten varen en daar de Engelse vloot te vernietgen. Bij de vrede in
1667 komt het tot een ruil van Nieuw-Nederland tegen Suriname.
In 1672 (rampjaar) breekt een nieuwe Europese oorlog uit onder leiding van grankrijk. Allerlei
gewesten worden aangevallen door granse troepen en Duitse bisschoppen. De ernstge situate van
de Republiek vraagt om een sterke leiding. Willem III wordt stadhouder en Johan de Wit wordt
vermoord omdat het volk hem als hoofdschuldige ziet. In 1674 eindigt de oorlog met Engeland,
Münster en peulen. De oorlog met grankrijk (vooral zuidelijke Nederlanden) loopt door tot 1678.
Willem III trouwt met Mary Stuart, zodat hij zich met de troonopvolging in Engeland kan bemoeien.
Met steun van de Republiek onderneemt hij in 1688 een privéacte om de Stuarts weer op de Engelse
troon te krijgen. Deze acte wordt met succes afgesloten en in 1689 worden William en Mary koning
en koningin van Engeland. Engeland is nu geen bedreiging meer voor de republiek. Aan deze situate
komt plotseling een einde als Willem III zonder opvolger in 1702 overlijdt na een val van zijn paard.
§6k2 Een spin in een wereldhandelsweb
In 1585 komt er een einde aan de economische machtsposite van Antwerpen als de stad is
ingenomen door de Spanjaarden en de Nederlandse opstandelingen de Schelde afsluiten.
Amsterdam wordt nu het centrum van de wereldhandel en vervult de functe van stapelmarkt (=
plaats waar handelswaar opgeslagen wordt). De Zaanstreek ontwikkelt zich tot het centrum van de
scheepsbouw. De vraag naar allerlei producten stmuleert de vestging van nevenbedrijven.
De Oostzeehandel is het belangrijkst. De Hollandse schepen moeten hiervoor door de Sontoll
(eigendom van de Deense koning). In tolboeken is bijgehouden wie de tol passeert. Met aan boord
zout, haring, wijn, laken en edelmetaal varen de schepen uit Holland weg en ze komen terug met
onder meer graan, hout, pelzen, ijzer, vlas en hennep.
kennisbasis inhoud en didactekk
Hoofdstuk 6: Tijd van Regenten en Vorsten (1600-1700)
Kenmerkende aspecten Canonvensters
Ontstaan van handelskapitalisme De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC): overzeese
en begin van de wereldeconomie expansie
Burgerlijk bestuur en stedelijke De Beemster: Nederland en het water
cultuur in Nederland
De grachtengordel: stadsuitbreiding in de 17 e eeuw
Hugo de Groot: pionier van het moderne volkenrecht
De Statenbijbel: het boek der boeken
Rembrandt: de grote schilders
De Atlas Major van Blaeu: de wereld in kaart
Michiel de Ruyter: zeehelden en de brede armslag van de
republiek
Christaan Huygens: wetenschap in de Gouden Eeuw
Spinoza: op zoek naar de waarheid
1600-1700 Agrarisch-stedelijke samenleving
1602 Verenigde Oost-Indische Compagnie
1609-1621 Twaalfarig bestand
1621 West-Indische Compagnie
1628 Piet Hein verovert de zilvervloot
1634 Verovering Antllen
1648 Vrede van Münster
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden onafankelijk
1650-1672 Eerste stadhouderloze tjdperk – Johan de Wit
1652 Jan van Riebeeck stcht een nederzetng op paap de Goede Hoop
1667 Nieuw-Nederland geruild tegen Suriname
1672 Rampjaar
1672-1702 Willem III stadhouder
1689-1702 Willem III koning van Engeland
§6k1 Strijd, onafankelijkheid en grote mogendheid
Er is sprake van een grote gewestelijke zelfstandigheid en de bewoners in de Republiek voelen zich
verbonden met hun gewest (= voorlopige huidige 'provincie'). Het politeke thema van de 17 e eeuw
wordt: waar ligt de macht? Bij de zelfstandige gewesten of bij de Staten-Generaal (centralisate)?
Voor de periode van 1581 (afzetng gilips II) tot 1795 (einde Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden) is er maar één ofcieel document als basis voor het staatsbestel (= de wijze waarop het
bestuur van een staat is georganiseerd): de Unie van Utrecht. In de Unieregelingen komen enige
centraliserende maatregelen voor, die echter niet uitgevoerd zijn:
- Er komt geen algemene munt voor de Republiek: alle gewesten houden hun eigen munthuis.
- Er komt geen belastngstelsel op landniveau: de inkomsten komen via de gewestelijke staten.
- Er komt geen volksleger: de Republiek houdt een huurleger.
,De Republiek manifesteert zich niet als een eenheidsstaat, maar als een statenbond waarbij de
gewesten de afzonderlijke staten vormen.
De Gewestelijke Staten hebben een wetgevende en uitvoerende taak. De Statenleden worden ook
wel Groot-Mogenden genoemd. De lopende zaken, als het voorbereiden van de
Statenvergaderingen, het beheer van de domeinen en het uitvoeren van besluiten, gebeurt door een
dagelijks bestuur: de Gedeputeerde Staten. De Gewestelijke Staten kennen twee belangrijke
ambtenaren: de stadhouder en de raadpensionaris.
Stadhouder = heef bevoegdheden op het gebied van de rechtspraken op gebied van benoemingen
in de stadsbesturen. Verder is hij in de functe van kapitein-generaal en admiraal-generaal
aanvoerder van leger en vloot van het gewest. Het stadhouderschap krijgt onder grederik Hendrik
vorstelijke alluris door zijn paleizen, het hofeven, zijn aanspreekttel Zijne Hoogheid en door de
regeling dat zijn zoon hem automatsch opvolgt als stadhouder en als kapitein-generaal.
Raadspensionaris = onderhoudt de contacten met de gezanten in het buitenland en speelt daardoor
een belangrijke rol in de buitenlandse politek. Tevens is hij voorziten van de Staten van Holland.
De Gewestelijke Staten sturen hun afgevaardigden naar de Staten-Generaal, die in 's-Gravenhage
vergadert. De leden van de Staten-Generaal hebben als ttel de Hoog-Mogenden. Ieder gewest heef
één stem. Voor een aantal onderwerpen is eenstemmigheid vereist:
- Het sluiten van vrede.
- Het afsluiten van verdragen.
- Het verklaren van oorlog.
- Het opleggen van fnanciile verplichtngen.
Voor deze onderwerpen heef ieder gewest dus het vetorecht (= een besluit kunnen tegenhouden).
De afgevaardigden stellen het gewestelijk belang nog steeds voorop (weinig oog voor staatsbelang).
In 1600 willen de Staten-Generaal dat stadhouder Maurits de Duinkerker kapers uitschakelt. Het
loopt uit op een strijd met het leger van aartshertog Albertus bij het plaatje Nieuwpoort. Maurits
wint de strijd, maar het doel (uitschakeling van de Duinkerker kapers) blijkt onhaalbaar.
Het wordt steeds duidelijker dat hereniging van de zuidelijke en noordelijke Lage Landen niet
haalbaar is. De Staten-Generaal en de Spanjaarden komen om de tafel om te kijken of vrede mogelijk
is. De volgende Spaanse eisen zijn voor de Staten-Generaal onaanvaardbaar:
- De Republiek vaart niet langer op Indii.
- Er komt godsdienstvrijheid voor de rooms-katholieken in de noordelijke Lage Landen.
Vrede zit er niet in, maar een bestand is wel haalbaar. In 1609 worden voor een periode van 12 jaar
de vijandelijkheden beiindigd (het Twaalfarig Bestand). In de twaalf bestandjaren zijn er veel
onderlinge twisten op gebied van politek, godsdienst en gewestelijke legertjes. Daarnaast is er een
grote tegenstelling tussen stadhouder Maurits en raadpensionaris Oldenbarnevelt. De strijd wordt
hard gespeeld. In 1619 wordt Oldenbarnevelt in het openbaar onthoofd. Een medestanden van
Oldenbarnevelt (geleerde Hugo de Groot) krijgt levenslange opsluitng op slot Loevestein. Hij weet in
een boekenkist te ontsnappen maar moet verder als balling leven.
Als in 1621 het Twaalfarig Bestand afoopt, kiest de Republiek eerst voor een defensieve politek (=
verdedigend). In 1625 verandert dit (ofensief = aanvallend). Piet Heijn verovert in 1628 de Spaanse
zilvervloot en de nieuwe stadhouden en kapitein-generaal grederik Hendrik verovert een groot
aantal steden. Hij verwerf de bijnaam 'Stedendwinger'.
, De Staten van Holland dringen aan op vrede. In 1646 beginnen de onderhandelingen over vrede. In
1648 worden de partjen het eens, de Vrede van Münster:
- De republiek wordt een zelfstandige staat.
- De grens wordt bepaald door de frontlinie van dat moment.
- De schelde blijf afgesloten voor handelsverkeer naar Antwerpen.
grederik Hendrik overlijdt in 1647. Zijn zoon Willem II volgt hem op. Als hij overlijdt wordt besloten
dat er geen nieuwe stadhouder komt: het Eerste Stadhouderloze Tijdperk van 1650 tot 1672.
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gaat een belangrijke rol in Europa spelen. De andere
'spelers' zijn Engeland en grankrijk. Engeland is uit op verdere ontwikkeling van de Engelse handel en
Lodewijk XIV streef naar een steeds grotere macht in Europa.
Absolutsme = een vorm van koningschap. Lodewijk XIV is een absolute vorst. Hij is koning in grankrijk
en is van mening dat hij zijn macht van God gekregen heef. Hij neemt alleen alle beslissingen en is
niet gebonden aan weten (deze maakt hij zelf). Tevens is hij legeraanvoerder.
Aan de lopende band sluiten de mogendheden onderling evenwichtsverdragen, die ook even snel
weer gebroken worden. De drijvende kracht hierachter is raadpensionaris Johan de Wit.
Spanningen op zee tussen Nederlandse en Engelse schepen leiden kort achter elkaar tot twee
handelsoorlogen: de Engelse oorlogen. In de Tweede Engelse Oorlog dwingt Michiel de Ruyter vrede
af door zijn vloot de Theems op te laten varen en daar de Engelse vloot te vernietgen. Bij de vrede in
1667 komt het tot een ruil van Nieuw-Nederland tegen Suriname.
In 1672 (rampjaar) breekt een nieuwe Europese oorlog uit onder leiding van grankrijk. Allerlei
gewesten worden aangevallen door granse troepen en Duitse bisschoppen. De ernstge situate van
de Republiek vraagt om een sterke leiding. Willem III wordt stadhouder en Johan de Wit wordt
vermoord omdat het volk hem als hoofdschuldige ziet. In 1674 eindigt de oorlog met Engeland,
Münster en peulen. De oorlog met grankrijk (vooral zuidelijke Nederlanden) loopt door tot 1678.
Willem III trouwt met Mary Stuart, zodat hij zich met de troonopvolging in Engeland kan bemoeien.
Met steun van de Republiek onderneemt hij in 1688 een privéacte om de Stuarts weer op de Engelse
troon te krijgen. Deze acte wordt met succes afgesloten en in 1689 worden William en Mary koning
en koningin van Engeland. Engeland is nu geen bedreiging meer voor de republiek. Aan deze situate
komt plotseling een einde als Willem III zonder opvolger in 1702 overlijdt na een val van zijn paard.
§6k2 Een spin in een wereldhandelsweb
In 1585 komt er een einde aan de economische machtsposite van Antwerpen als de stad is
ingenomen door de Spanjaarden en de Nederlandse opstandelingen de Schelde afsluiten.
Amsterdam wordt nu het centrum van de wereldhandel en vervult de functe van stapelmarkt (=
plaats waar handelswaar opgeslagen wordt). De Zaanstreek ontwikkelt zich tot het centrum van de
scheepsbouw. De vraag naar allerlei producten stmuleert de vestging van nevenbedrijven.
De Oostzeehandel is het belangrijkst. De Hollandse schepen moeten hiervoor door de Sontoll
(eigendom van de Deense koning). In tolboeken is bijgehouden wie de tol passeert. Met aan boord
zout, haring, wijn, laken en edelmetaal varen de schepen uit Holland weg en ze komen terug met
onder meer graan, hout, pelzen, ijzer, vlas en hennep.
