Het leven van teksten (Brillenburg Wurth & Rigney, 5e druk 2016)
Deel 1: Ter oriëntate
Hoofdstuk 1 Het vak
1.1 Inleiding: wetenschappelijke kaders
Dit hoofdstuk draait om de vraag hoe we van een persoonlijke interesse in literatuur bij een
wetenschappelijke houding ten opzichte van boeken en alles wat daarmee te maken heef komen.
1.2 Wetenschap is nooit af…
Wetenschap is gericht op het verkrijgen van verdere kennis; het is als het ware een werk in
uitvoering. Aan de wetenschapsbeoefening ligt dus een zekere ontevredenheid ten grondslag. Een
wetenschapper blijf dus contnu vraagtekens plaatsen bij opvatngen die hem/haar niet meer
overtuigen. Meedoen aan wetenschappelijk onderwijs is vooral een kweste van vragen leren stellen
en onwetendheid onderkennen.
Bij deze visie van wetenschap als actviteit gaat men uit van een wetenschapsfilosofisch standpunt.
Wetenschapsflosofe is bedoeld om na te denken over de grondslagen van de
wetenschapsbeoefening en hier vervolgens normateve uitspraken over te doen: zo hoort het eraan
toe te gaan in de wetenschap. Dit leidt dus ook tot nieuwe mentale kaders voor toekomstg
onderzoek.
‘Zoeken naar kennis’ is gestoeld op het constructivisme: kennis wordt gemaakt doordat mensen
bepaalde aspecten van de wereld op een systematsche wijze gaan bestuderen en vervolgens uit hun
onderzoek conclusies trekken. Dit leidt ertoe dat er volgens constructvisten meerdere waarheden
bestaan, afankelijk van het onderwerp en de wetenschappelijke context waarbinnen gewerkt
wordt. Toch is wetenschappelijke kennis meer dan een mening of aanname: er moet worden voldaan
aan bepaalde normen om voor wetenschappelijke kennis door te mogen gaan.
Wetenschappelijk onderzoek bevat drie vaste elementen:
- Een empirisch domein: berust op ervaring, het zoeken van verklaringen voor waarneembare
zaken.
- Een theorie: een abstract model waarmee patronen in het empirisch domein worden
beschreven. Men zoekt binnen de wetenschap naar een kritsche confrontate tussen theorie
en empirie.
- Een methode: een specialistsche wijze om systematsch naar antwoorden te zoeken.
Wetenschappers werken binnen hun eigen discipline: een eigen onderzoekstradite met ‘een eigen
canon van inzichten’. Wetenschappers binnen dezelfde discipline werken meestal volgens hetzelfde
paradigma: een consensus met betrekking tot de vragen die relevant zijn, theorieën die nog van
kracht zijn, methodes die geschikt zijn etc.
Disciplines zijn historisch gegroeide samenwerkingsverbanden. Sommige disciplines vallen weg bij
gebrek aan vernieuwing of als de aandacht van beoefenaars andere kanten opgaat. De motor van
dergelijke processen is interdisciplinariteit: een kruisbestuiving tussen disciplines onderling. Hierbij
worden concepten ontwikkeld die tussen verschillende disciplines instaan. Men gebruikt theorieën
en methodes van verschillende disciplines, wanneer dit tot nieuwe theorieën leidt, kunnen nieuwe
disciplines ontstaan.
1.3 In gebieden verdeeld: hard, minder zacht, zacht?
De wetenschap wordt vaak in drie grote clusters ingedeeld: geesteswetenschappen,
natuurwetenschappen en sociale wetenschappen (alfa-, bèta en gammawetenschappen c.q. cultuur,
natuur en mens). Deze indeling bepaalt de organisate van universiteiten. Binnen de drie takken vind
je meerdere disciplines en specialismen.
De natuurwetenschap wordt vaak als maatstaf voor ‘de wetenschap’ genomen.
Geesteswetenschappen worden als ‘zachte’ wetenschap gezien, de sociale wetenschappen zijn iets
, ‘minder zacht’. Dit standaardbeeld van de wetenschap deed in de zeventende eeuw zijn intrede.
Geesteswetenschappen worden vaak als afgeleide van de natuurwetenschappen gezien, het is de
vraag of dit goed dan wel wenselijk is.
In feite is het bedrijven van wetenschap onderdeel van onze cultuur. De cultuurwetenschapper is
voortdurend bezig met de refecte op wat mensen doen. Dit geldt in het bijzonder voor de vraag hoe
mensen met behulp van taal en andere middelen onze kijk op de werkelijkheid structureren. Hij/zij
levert ideeën en voorbeelden aan over hoe je anders over het bestaan en de samenleving kunt
denken.
1.4 Humaniora, leteren, geesteswetenschappen, cultuurstudies
Geesteswetenschappen houden zich voornamelijk bezig met cultuur en dan gaat het om cultuur als
‘de producte van ideeën met behulp van allerlei media en artefacten en de weerslag van deze
ideeën op het gedrag van mensen.’ Tegenwoordig wordt er in de geesteswetenschappen geen
onderscheid meer gemaakt tussen hoge en lage cultuur, al zal iedere beschaving zijn of haar
favorieten blijven houden. Cultuur is een dynamisch verschijnsel met verschillende dimensies:
- De mediale dimensie van cultuur: cultuurproducten in allerlei media, die als
betekenisdragers fungeren binnen de maatschappij (teksten, beelden, muziek, gebouwen).
- De semantsche (mentale) dimensie van cultuur: allerlei ideeën en betekenissen die in de
samenleving circuleren. De ideeën die in een maatschappij leven zijn niet op zichzelf
waarneembaar, maar alleen af te leiden uit cultuurproducten (1) en gedrag (3).
- De sociale dimensie: het gedrag van mensen en de organisate van groepen in relate tot (1)
en (2). Wat voor invloed hebben cultuurproducten en de ideeën die zij oproepen op het
gedrag van mensen?
- De historische dimensie: cultuur is dynamisch en verandert steeds. De dynamiek van de
eerder genoemde dimensies zorgt ervoor dat het culturele veld in de loop van de tjd steeds
aan het schuiven is, en dat elke waarneming van het veld een momentopname is.
1.5 Cultuurwetenschappen in een spanningsveld
Wat zijn de kenmerken van cultuurstudies/leteren als vorm van wetenschap?
- Diversiteit-wetmatgheid: diversiteit is een wezenlijk kenmerk van cultuurstudies. Alles
onderbrengen in één model lukt alleen als je wezenlijke contradictes, spanningen en
afwijkingen over het hoofd wenst te zien. Je moet een evenwicht zien te vinden tussen het
zoeken naar algemene tendensen en rekening houden met diversiteit.
- Dynamiek-voorspelbaarheid: dynamiek is kenmerkend voor de cultuur en dit betekent dat
variate door de tjd heen een belangrijk onderdeel van cultuur als studieobject is. Het
formuleren van universele weten en toekomstvoorspellingen is daardoor ook
problematsch. Aangezien dynamiek bij cultuur hoort en dus ook historiciteit (producten zijn
aan een bepaalde tjd gebonden), is het niet verbazingwekkend dat het werk bij de
leterenfaculteit een historisch karakter heef.
- Interpreteren-kwantfceren: cultuurwetenschappers trekken conclusies uit bronnen en niet
uit herhaalbare experimenten. Zonder interpretate zijn dit echter slechts krassen op papier
of lichtpuntjes op een scherm. Het doel van geesteswetenschappen zou volgens Dilthey
moeten zijn dat ze dingen begrijpen door ze in een samenhangend verband te brengen, dit in
tegenstelling tot de natuurwetenschappen, die als doel hadden om dingen te verklaren op
grond van universele wetmatgheden.
- Betrokkenheid-distante: volgens de constructvistsche wetenschapsflosofe kan
wetenschappelijke kennis nooit helemaal objectef zijn. Een wetenschapper hoort echter wel
altjd te streven naar een afstandelijke houding op de wereld. Er moet dus een evenwicht
tussen betrokkenheid en distante worden gevonden. Een andere kweste betref de vraag in
hoeverre de cultuurstudies per defnite onderdeel zijn van cultuuroverdracht: bekritseren,
selecteren, oriënteren en sturen. Hierbij staat vooral cultuurkritiek centraal, al is dit begrip
moeilijk te defniëren: gaat het hier om het identfceren van achterhaalde opvatngen die
Deel 1: Ter oriëntate
Hoofdstuk 1 Het vak
1.1 Inleiding: wetenschappelijke kaders
Dit hoofdstuk draait om de vraag hoe we van een persoonlijke interesse in literatuur bij een
wetenschappelijke houding ten opzichte van boeken en alles wat daarmee te maken heef komen.
1.2 Wetenschap is nooit af…
Wetenschap is gericht op het verkrijgen van verdere kennis; het is als het ware een werk in
uitvoering. Aan de wetenschapsbeoefening ligt dus een zekere ontevredenheid ten grondslag. Een
wetenschapper blijf dus contnu vraagtekens plaatsen bij opvatngen die hem/haar niet meer
overtuigen. Meedoen aan wetenschappelijk onderwijs is vooral een kweste van vragen leren stellen
en onwetendheid onderkennen.
Bij deze visie van wetenschap als actviteit gaat men uit van een wetenschapsfilosofisch standpunt.
Wetenschapsflosofe is bedoeld om na te denken over de grondslagen van de
wetenschapsbeoefening en hier vervolgens normateve uitspraken over te doen: zo hoort het eraan
toe te gaan in de wetenschap. Dit leidt dus ook tot nieuwe mentale kaders voor toekomstg
onderzoek.
‘Zoeken naar kennis’ is gestoeld op het constructivisme: kennis wordt gemaakt doordat mensen
bepaalde aspecten van de wereld op een systematsche wijze gaan bestuderen en vervolgens uit hun
onderzoek conclusies trekken. Dit leidt ertoe dat er volgens constructvisten meerdere waarheden
bestaan, afankelijk van het onderwerp en de wetenschappelijke context waarbinnen gewerkt
wordt. Toch is wetenschappelijke kennis meer dan een mening of aanname: er moet worden voldaan
aan bepaalde normen om voor wetenschappelijke kennis door te mogen gaan.
Wetenschappelijk onderzoek bevat drie vaste elementen:
- Een empirisch domein: berust op ervaring, het zoeken van verklaringen voor waarneembare
zaken.
- Een theorie: een abstract model waarmee patronen in het empirisch domein worden
beschreven. Men zoekt binnen de wetenschap naar een kritsche confrontate tussen theorie
en empirie.
- Een methode: een specialistsche wijze om systematsch naar antwoorden te zoeken.
Wetenschappers werken binnen hun eigen discipline: een eigen onderzoekstradite met ‘een eigen
canon van inzichten’. Wetenschappers binnen dezelfde discipline werken meestal volgens hetzelfde
paradigma: een consensus met betrekking tot de vragen die relevant zijn, theorieën die nog van
kracht zijn, methodes die geschikt zijn etc.
Disciplines zijn historisch gegroeide samenwerkingsverbanden. Sommige disciplines vallen weg bij
gebrek aan vernieuwing of als de aandacht van beoefenaars andere kanten opgaat. De motor van
dergelijke processen is interdisciplinariteit: een kruisbestuiving tussen disciplines onderling. Hierbij
worden concepten ontwikkeld die tussen verschillende disciplines instaan. Men gebruikt theorieën
en methodes van verschillende disciplines, wanneer dit tot nieuwe theorieën leidt, kunnen nieuwe
disciplines ontstaan.
1.3 In gebieden verdeeld: hard, minder zacht, zacht?
De wetenschap wordt vaak in drie grote clusters ingedeeld: geesteswetenschappen,
natuurwetenschappen en sociale wetenschappen (alfa-, bèta en gammawetenschappen c.q. cultuur,
natuur en mens). Deze indeling bepaalt de organisate van universiteiten. Binnen de drie takken vind
je meerdere disciplines en specialismen.
De natuurwetenschap wordt vaak als maatstaf voor ‘de wetenschap’ genomen.
Geesteswetenschappen worden als ‘zachte’ wetenschap gezien, de sociale wetenschappen zijn iets
, ‘minder zacht’. Dit standaardbeeld van de wetenschap deed in de zeventende eeuw zijn intrede.
Geesteswetenschappen worden vaak als afgeleide van de natuurwetenschappen gezien, het is de
vraag of dit goed dan wel wenselijk is.
In feite is het bedrijven van wetenschap onderdeel van onze cultuur. De cultuurwetenschapper is
voortdurend bezig met de refecte op wat mensen doen. Dit geldt in het bijzonder voor de vraag hoe
mensen met behulp van taal en andere middelen onze kijk op de werkelijkheid structureren. Hij/zij
levert ideeën en voorbeelden aan over hoe je anders over het bestaan en de samenleving kunt
denken.
1.4 Humaniora, leteren, geesteswetenschappen, cultuurstudies
Geesteswetenschappen houden zich voornamelijk bezig met cultuur en dan gaat het om cultuur als
‘de producte van ideeën met behulp van allerlei media en artefacten en de weerslag van deze
ideeën op het gedrag van mensen.’ Tegenwoordig wordt er in de geesteswetenschappen geen
onderscheid meer gemaakt tussen hoge en lage cultuur, al zal iedere beschaving zijn of haar
favorieten blijven houden. Cultuur is een dynamisch verschijnsel met verschillende dimensies:
- De mediale dimensie van cultuur: cultuurproducten in allerlei media, die als
betekenisdragers fungeren binnen de maatschappij (teksten, beelden, muziek, gebouwen).
- De semantsche (mentale) dimensie van cultuur: allerlei ideeën en betekenissen die in de
samenleving circuleren. De ideeën die in een maatschappij leven zijn niet op zichzelf
waarneembaar, maar alleen af te leiden uit cultuurproducten (1) en gedrag (3).
- De sociale dimensie: het gedrag van mensen en de organisate van groepen in relate tot (1)
en (2). Wat voor invloed hebben cultuurproducten en de ideeën die zij oproepen op het
gedrag van mensen?
- De historische dimensie: cultuur is dynamisch en verandert steeds. De dynamiek van de
eerder genoemde dimensies zorgt ervoor dat het culturele veld in de loop van de tjd steeds
aan het schuiven is, en dat elke waarneming van het veld een momentopname is.
1.5 Cultuurwetenschappen in een spanningsveld
Wat zijn de kenmerken van cultuurstudies/leteren als vorm van wetenschap?
- Diversiteit-wetmatgheid: diversiteit is een wezenlijk kenmerk van cultuurstudies. Alles
onderbrengen in één model lukt alleen als je wezenlijke contradictes, spanningen en
afwijkingen over het hoofd wenst te zien. Je moet een evenwicht zien te vinden tussen het
zoeken naar algemene tendensen en rekening houden met diversiteit.
- Dynamiek-voorspelbaarheid: dynamiek is kenmerkend voor de cultuur en dit betekent dat
variate door de tjd heen een belangrijk onderdeel van cultuur als studieobject is. Het
formuleren van universele weten en toekomstvoorspellingen is daardoor ook
problematsch. Aangezien dynamiek bij cultuur hoort en dus ook historiciteit (producten zijn
aan een bepaalde tjd gebonden), is het niet verbazingwekkend dat het werk bij de
leterenfaculteit een historisch karakter heef.
- Interpreteren-kwantfceren: cultuurwetenschappers trekken conclusies uit bronnen en niet
uit herhaalbare experimenten. Zonder interpretate zijn dit echter slechts krassen op papier
of lichtpuntjes op een scherm. Het doel van geesteswetenschappen zou volgens Dilthey
moeten zijn dat ze dingen begrijpen door ze in een samenhangend verband te brengen, dit in
tegenstelling tot de natuurwetenschappen, die als doel hadden om dingen te verklaren op
grond van universele wetmatgheden.
- Betrokkenheid-distante: volgens de constructvistsche wetenschapsflosofe kan
wetenschappelijke kennis nooit helemaal objectef zijn. Een wetenschapper hoort echter wel
altjd te streven naar een afstandelijke houding op de wereld. Er moet dus een evenwicht
tussen betrokkenheid en distante worden gevonden. Een andere kweste betref de vraag in
hoeverre de cultuurstudies per defnite onderdeel zijn van cultuuroverdracht: bekritseren,
selecteren, oriënteren en sturen. Hierbij staat vooral cultuurkritiek centraal, al is dit begrip
moeilijk te defniëren: gaat het hier om het identfceren van achterhaalde opvatngen die
