Maatschappijleer
Hoofdstuk 1
Totalitaire staat: de staat dringt door tot in het persoonlijke leven en bepaalt wat mensen
mogen lezen en zien, waar ze mogen wonen en werken en waar ze mogen reizen. Een
totalitaire staat is vaak een corrupte staat en ook een politiestaat.
Rechtsstaat: een staat waarin burgers met grondrechten worden beschermd tegen
machtsmisbruik en willekeur van de overheid. Vertrouwen en wederkerigheid speelt ook
een grote rol in een rechtsstaat. De rechtsstaat is ook kwetsbaar, sociale vrede en
voorspoed zijn geen rustig bezit. Ze moeten keer op keer weer veroverd worden op
maatschappelijke krachten die de rechtsstaat destabiliseren.
Sociale rechtsstaat: er zijn allerlei wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn
van de burgers te bevorderen.
- Een voordeel van een rechtsstaat: relatief veel sociale vrede en sociale cohesie.
Rechtszekerheid: onder andere een gevolg van vertrouwen en wederkerigheid, dit ontstaat
doordat burgers en de staat zelf de wetten goed naleven.
In de 15e eeuw werd de drukpers uitgevonden, nieuwe kennis kon hierdoor snel en breed
verspreid worden
Vanaf de 16e eeuw: veel ongelukkige perioden; godsdiensttwisten zorgden voor bloedige
burgeroorlogen die families tot steden tot landen verscheurden.
17e eeuw: koningen oefenden een onbegrensd macht uit over de bevolking en alle
geledingen van de maatschappij. Er heerste armoede, uitbuiting en scherpe sociale
ongelijkheid.
Even later begon het bestaand wereldbeeld begon te wankelen. Oorlog, armoede en ellende
kwam nu voor uit heerszucht en hebzucht, terwijl dit eerst uit de wil van God voortkwam.
De macht van de koning was ook niet meer vanzelfsprekend, want hoe kon zijn absolute
macht rationeel gerechtvaardigd worden?!
18e eeuw: de eeuw van de Verlichting en van het verlangen naar maatschappelijk geluk. In
de 2e helft van deze eeuw kwam er meer opstand tegen de onrechtvaardige samenleving.
De burgerij geloofde sterk in de kracht van rede. Hierdoor konden wetten van de natuur
worden blootgelegd, maar ook de voorwaarden voor een rechtvaardige en gelukkige
samenleving konden worden beredeneerd.
Vrijheid: het wezen van geluk. Vrijheid kon bereikt worden als de eerste macht werd
getemd. De eerste macht was de macht van de vorst, de macht van de staat en de macht die
burgers over elkaar uitoefenen. Als die eerste macht dus was getemd, zouden de verlichte
en onafhankelijke burgers in vrijheid leven en elkaar op voet van gelijkheid recht in de ogen
kunnen zien. De 18e eeuw was de eeuw van het optimistische geloof in de rede, in
vooruitgang en in de maakbaarheid van de samenleving.
De filosofie van het sociaal contact had veel invloed op de vraag hoe zo’n vrije gelukkige
samenleving kon worden bereikt. De namen van Thomas Hobbes, John Locke en Jean-
Jacques Rousseau zijn verbonden aan deze filosofie. Hun uitgangpunt was dat alle mensen
in vrijheid en gelijkheid worden geboren. Hiervan blijft in de praktijk weinig over. Mensen
hebben en krachtig overlevingsinstinct en om te overleven moeten ze om schaarse
bestaansmiddelen strijden. Zolang er geen regels zijn om het mijne en het jouwe te
, onderscheiden, dreigt er een permanente oorlog van allen tegen allen. Mensen moeten dus
volgens de filosofen een sociaal contract sluiten. Wat houdt dit in? Dat mensen tot
afspraken komen om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven.
De eerste stap naar vrede is dat mensen in de eerste plaats elkaars eigendommen gewoon
met rust laten. Dit is moeilijk, hebzucht en agressie zijn namelijk krachtige driften. Het zou
handig zijn om een scheidsrechter in het leven te roepen met de bevoegdheid om de
afspraak tussen de partijen te handhaven.
De 1e taak van de staat moest zijn, de veiligheid van de burgers garanderen en hun
eigendommen beschermen. De staat zou daarom het monopolie op geweld krijgen. Maar
hoe kun je er zeker van zijn dat de staat dit geweldsmonopolie niet misbruik? Nou, de staat
zou aan de ketting van het recht worden gelegd. De staat mocht niet méér bevoegdheden
krijgen dan partijen zelf willen. Ze zouden dus gebonden zijn aan wat de partijen zelf
overeenkomen over de wijze waarop ze willen samenleven: aan de wetten die de burgers
zelf opstellen.
De staat wordt dus meester en knecht tegelijk. In het idee van de rechtsstaat bepalen de
burgers zelf (van onderaf) de macht die de staat (van bovenaf) over hen mag uitoefenen.
Toch wordt de staat nog extra getemd; De Franse filosoof Montesquieu stelt voor om de
staatsmacht te verdelen in de wetgevende, uitvoerend en rechtsprekende macht: trias
politica.
De sociaalcontractfilosofen kwamen langs rationele weg tot de grondbeginselen van de
rechtsstaat.
- Het beginsel van de grondrechten: alle mensen zijn in vrijheid en gelijkheid geboren
en moeten zo ook kunnen samenleven.
- Het soevereiniteits- en democratiebeginsel: de mensen sluiten gezamenlijk een
vredesakkoord, het sociaal contract.
- Het legaliteitsbeginsel: er is een staat die het sociaal contract tussen mensen kan
afdwingen, maar die strikt gebonden is aan de wetten die de partijen zelf hebben
opgesteld,
- Het beginsel van de trias politica: de macht van de staat wordt voor de zekerheid
verder begrensd door interne scheiding van de staatsmacht.
Hoofdstuk 2
Preambule: daarin staat geschreven welke idealen de samenleving koestert, welke
historische fouten ze niet wil herhalen, welke identiteit ze nastreeft (liberaal of socialistisch,
religieus of seculier) en op welke wijze de staat moet worden ingericht om de idealen te
realiseren.
Wat doet de grondwet?
- Begrenst de macht van de staat, en garandeert daarmee de vrijheden van burgers.
- Legt de fundamentele rechten van burgers vast.
- Geeft aan hoe de belangrijkste organen v/d staat (koning, ministers parlement,
rechterlijke macht) in grote lijnen zijn georganiseerd.
- Drukt de eenheid van de natie uit. Binnen het staatsverband vormen alle burgers,
ondanks alle verschillen, toch een eenheid.
Hoofdstuk 1
Totalitaire staat: de staat dringt door tot in het persoonlijke leven en bepaalt wat mensen
mogen lezen en zien, waar ze mogen wonen en werken en waar ze mogen reizen. Een
totalitaire staat is vaak een corrupte staat en ook een politiestaat.
Rechtsstaat: een staat waarin burgers met grondrechten worden beschermd tegen
machtsmisbruik en willekeur van de overheid. Vertrouwen en wederkerigheid speelt ook
een grote rol in een rechtsstaat. De rechtsstaat is ook kwetsbaar, sociale vrede en
voorspoed zijn geen rustig bezit. Ze moeten keer op keer weer veroverd worden op
maatschappelijke krachten die de rechtsstaat destabiliseren.
Sociale rechtsstaat: er zijn allerlei wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn
van de burgers te bevorderen.
- Een voordeel van een rechtsstaat: relatief veel sociale vrede en sociale cohesie.
Rechtszekerheid: onder andere een gevolg van vertrouwen en wederkerigheid, dit ontstaat
doordat burgers en de staat zelf de wetten goed naleven.
In de 15e eeuw werd de drukpers uitgevonden, nieuwe kennis kon hierdoor snel en breed
verspreid worden
Vanaf de 16e eeuw: veel ongelukkige perioden; godsdiensttwisten zorgden voor bloedige
burgeroorlogen die families tot steden tot landen verscheurden.
17e eeuw: koningen oefenden een onbegrensd macht uit over de bevolking en alle
geledingen van de maatschappij. Er heerste armoede, uitbuiting en scherpe sociale
ongelijkheid.
Even later begon het bestaand wereldbeeld begon te wankelen. Oorlog, armoede en ellende
kwam nu voor uit heerszucht en hebzucht, terwijl dit eerst uit de wil van God voortkwam.
De macht van de koning was ook niet meer vanzelfsprekend, want hoe kon zijn absolute
macht rationeel gerechtvaardigd worden?!
18e eeuw: de eeuw van de Verlichting en van het verlangen naar maatschappelijk geluk. In
de 2e helft van deze eeuw kwam er meer opstand tegen de onrechtvaardige samenleving.
De burgerij geloofde sterk in de kracht van rede. Hierdoor konden wetten van de natuur
worden blootgelegd, maar ook de voorwaarden voor een rechtvaardige en gelukkige
samenleving konden worden beredeneerd.
Vrijheid: het wezen van geluk. Vrijheid kon bereikt worden als de eerste macht werd
getemd. De eerste macht was de macht van de vorst, de macht van de staat en de macht die
burgers over elkaar uitoefenen. Als die eerste macht dus was getemd, zouden de verlichte
en onafhankelijke burgers in vrijheid leven en elkaar op voet van gelijkheid recht in de ogen
kunnen zien. De 18e eeuw was de eeuw van het optimistische geloof in de rede, in
vooruitgang en in de maakbaarheid van de samenleving.
De filosofie van het sociaal contact had veel invloed op de vraag hoe zo’n vrije gelukkige
samenleving kon worden bereikt. De namen van Thomas Hobbes, John Locke en Jean-
Jacques Rousseau zijn verbonden aan deze filosofie. Hun uitgangpunt was dat alle mensen
in vrijheid en gelijkheid worden geboren. Hiervan blijft in de praktijk weinig over. Mensen
hebben en krachtig overlevingsinstinct en om te overleven moeten ze om schaarse
bestaansmiddelen strijden. Zolang er geen regels zijn om het mijne en het jouwe te
, onderscheiden, dreigt er een permanente oorlog van allen tegen allen. Mensen moeten dus
volgens de filosofen een sociaal contract sluiten. Wat houdt dit in? Dat mensen tot
afspraken komen om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven.
De eerste stap naar vrede is dat mensen in de eerste plaats elkaars eigendommen gewoon
met rust laten. Dit is moeilijk, hebzucht en agressie zijn namelijk krachtige driften. Het zou
handig zijn om een scheidsrechter in het leven te roepen met de bevoegdheid om de
afspraak tussen de partijen te handhaven.
De 1e taak van de staat moest zijn, de veiligheid van de burgers garanderen en hun
eigendommen beschermen. De staat zou daarom het monopolie op geweld krijgen. Maar
hoe kun je er zeker van zijn dat de staat dit geweldsmonopolie niet misbruik? Nou, de staat
zou aan de ketting van het recht worden gelegd. De staat mocht niet méér bevoegdheden
krijgen dan partijen zelf willen. Ze zouden dus gebonden zijn aan wat de partijen zelf
overeenkomen over de wijze waarop ze willen samenleven: aan de wetten die de burgers
zelf opstellen.
De staat wordt dus meester en knecht tegelijk. In het idee van de rechtsstaat bepalen de
burgers zelf (van onderaf) de macht die de staat (van bovenaf) over hen mag uitoefenen.
Toch wordt de staat nog extra getemd; De Franse filosoof Montesquieu stelt voor om de
staatsmacht te verdelen in de wetgevende, uitvoerend en rechtsprekende macht: trias
politica.
De sociaalcontractfilosofen kwamen langs rationele weg tot de grondbeginselen van de
rechtsstaat.
- Het beginsel van de grondrechten: alle mensen zijn in vrijheid en gelijkheid geboren
en moeten zo ook kunnen samenleven.
- Het soevereiniteits- en democratiebeginsel: de mensen sluiten gezamenlijk een
vredesakkoord, het sociaal contract.
- Het legaliteitsbeginsel: er is een staat die het sociaal contract tussen mensen kan
afdwingen, maar die strikt gebonden is aan de wetten die de partijen zelf hebben
opgesteld,
- Het beginsel van de trias politica: de macht van de staat wordt voor de zekerheid
verder begrensd door interne scheiding van de staatsmacht.
Hoofdstuk 2
Preambule: daarin staat geschreven welke idealen de samenleving koestert, welke
historische fouten ze niet wil herhalen, welke identiteit ze nastreeft (liberaal of socialistisch,
religieus of seculier) en op welke wijze de staat moet worden ingericht om de idealen te
realiseren.
Wat doet de grondwet?
- Begrenst de macht van de staat, en garandeert daarmee de vrijheden van burgers.
- Legt de fundamentele rechten van burgers vast.
- Geeft aan hoe de belangrijkste organen v/d staat (koning, ministers parlement,
rechterlijke macht) in grote lijnen zijn georganiseerd.
- Drukt de eenheid van de natie uit. Binnen het staatsverband vormen alle burgers,
ondanks alle verschillen, toch een eenheid.
