1. Ontwikkelingsdynamische benadering van dosen
1. Psychodynamische ontwikkelingsmodel, Anton Dosen
1.1 Inleiding
Došen = Nederlandse kinderpsychiater en hoogleraar
Stelde in ‘70 vast dat personen met een verstandelijke beperking kans hebben tot het ontwikkelen van
gedrags- en psychiatrische problemen: klassieke diagnostische instrumenten schieten tekort
-> Introduceerde een Ontwikkelingsdynamisch en integratieve benadering = eigen ontwikkelingsmodel
-> Model voor verstandelijke beperkingen met bijkomende psychische problemen
1.2 Uitgangspunten
1.2.1 Integratieve benadering
Baseert zich op theorieën binnen psychiatrie, wetenschappen zoals neurologie, biologie en genetica,...
-> Belangrijkste is de ontwikkelingspsychologie: keek naar emotionele en sociale ontwikkeling
Belangrijk om zicht te krijgen op de 4 dimensies van de persoon: Multidisciplinaire aanpak
-> Biologisch, sociaal, ontwikkeling en psychologisch
-> Een verandering in 1 van de dimensies kan een kettingreactie veroorzaken
1.2.2 Ontwikkelingsdynamisch model
Psychische stoornissen bij mensen met een verstandelijke beperking probeert Došen vooral te
begrijpen vanuit de ontwikkeling van de persoon.
-> Ontwikkeling duurt levenslang, maar de vroege ontwikkeling is de belangrijkste!
Het meten van de emotionele ontwikkeling is een probleem, wat de diagnostiek en behandeling
bemoeilijkt: hij ontwikkelde een schaal Emotionele Ontwikkeling (de SEO) als instrument om een
schatting van de emotionele ontwikkeling van een persoon mogelijk te maken
1.2.3 Sociaal emotionele ontwikkeling & sensitieve responsiviteit
Sensitieve responsiviteit = gevoelig zijn (‘sensitief’) voor de signalen die het kind geeft, door goed te
kijken naar het kind en te proberen begrijpen wat het bedoelt. Vervolgens is het belangrijk dat je
adequaat reageert (‘responsief’) door op de juiste manier in te spelen op de signalen van het kind.
Op termijn geeft het gevoel van veiligheid en het nodige basisvertrouwen in anderen en in de
omgeving om zich verder te ontwikkelen.
Still face experiment Edward Tronick:
- Sensitieve responsiviteit is heel belangrijk voor de sociale en emotionele ontwikkeling van kinderen!
- Als sensitieve responsiviteit niet goed zit voor lange tijd komt de ontwikkeling onder druk te staan.
- Ouders met kinderen met een beperking komen onder druk te staan doordat deze kinderen andere
signalen doorgeven en ze deze niet altijd begrijpen: verminderde afleesbaarheid
1.2.4 Ontstaan van geestelijke gezondheidsproblemen
Psychische problemen ontstaan vooral wanneer er een discrepantie/verschil bestaat tussen de socio-
emotionele ontwikkeling en de cognitieve.
-> Dynamisch gegeven: gebeurtenissen kunnen ook zorgen voor terugval of regressie
-> Moet van lange duur zijn (Niet enkel door stress, kort alcohol of drugsgebruik)
-> Als een terugval niet herstelt, kunnen er psychiche problematieken ontstaan.
1
, -> Je moet dit aanvoelen: let op met over -of onderschatten
-> Om hier zicht op te krijgen moeten we op te pakken krijgen wat
iemand nodig heeft om zich goed te voelen, hoe dichtbij/veraf we
moeten staan van de cliënt, welke structuur en grenzen hij nodig heeft.
We kunnen hier enkel een antwoord op krijgen indien we op een andere manier naar de buitenkant
kijken, naar het gedrag… We moeten op zoek gaan naar de betekenis van gedrag!
1.3 Fases van emotionele ontwikkeling en persoonlijkheidsstructuren
1.3.1 Fasen van emotionele ontwikkeling
Alle theorieën op elkaar gelegd en focus op sociaal emotionele ontwikkeling
- 1e fase: Adaptatiefase (0-6 maanden)
- 2e fase: Socialisatiefase (6-18 maanden)
- 3e fase: Eerste individuatiefase (18-36 maanden)
- 4e fase: Identificatiefase (3-7 jaar)
- 5e fase: Fase van de realiteitsbewustwording (7-12 jaar).
-> Model gemaakt voor praktische doeleinden: onderzoek en diagnostiek beperkingen
-> Zowel zonder & met verstandelijke beperking (mate en tijd van verwerking is anders)
-> Afhankelijk van biologische -en omgevingsfactoren
-> Fasisch verloop: stadia onderscheiden zich van fysiologische en psychosociale kenmerken
-> krijgt kritiek omwille van de simplificatie van toch wel heel complexe materie.
1.3.2 Persoonlijkheidsontwikkeling en structuren
1.3.3
-> Iedere fase heeft tot gevolg dat er een nieuwe persoonlijkheidsstructuur
of laag wordt toegevoegd: zorgt voor nieuwe aanpassing aan omgeving op
hoger niveau (adaptatie)
-> Iedere structuur wordt gekenmerkt door gedrag en trekken (ook
maladaptief: kwantitatief anders -> Door intensiteit kan persoon zich niet
aanpassen aan de omstandigheden en niet verder ontwikkelen)
In iedere fase ontstaat een persoonlijkheidslaag of een fasepecifieke persoonlijkheidsstructuur. Vb in
2de fase wordt het hechten bevorderd. Als er net iets gebeurd binnen die periode kan dit een enorm
effect hebben
1.4 Emotionele ontwikkelingsfasen (zie samenvatting p 22-23)
1.4.1 Adaptatiefase
= aanpassen aan het leven buiten de baarmoeder
Van 0 tot 6 maand - diep verstandelijk (IQ <20)
- Fysiologische aanpassing – lichamelijk ontregeling als ze in een dysregulatie bevingen
-> Innerlijk spanningsniveau: vaak hypo- of hyperarousal
- Sensorische integratie via zintuigen: actie reactie bij sensorische prikkels
- Ontdekken van structuren van ruimte, tijd en personen – dag vs nacht
- Slingeren van ‘homeostase’ naar disregulatie en terug
Link Timmers Huigens: lichaamsgebonden ervaringsordening
2
, Begeleidingstips Samen ZIJN, beschikbaarheid, nabijheid en responsiviteit
Psychofysiologisch evenwicht: bevredigen behoeften, veiligheid bieden
Contact met nabijheidszintuigen (tast, reuk, smaak, horen, zien)
Vaak claimend gedrag, kijken naar individu!!
Communicatie Focus op non-verbale taal (vaak verbaal zwakke cliënten)
Focus op het ‘hier en nu’
Valkuil: overvragingen en overschatting
Activiteit Doseren prikkels
-> Valkuil: deprivatie & overprikkeld: ruimte juist inrichten
Basale belevingsgerichte activiteiten: zullen niet altijd aanwezig zijn
Zoeken naar evenwicht tussen inspanningen en ontspanning
Structuur en grenzen Voorspelbaarheid en duidelijkheid
Regelmaat & herkenbaarheid
Begrenzen
Herhalende structuur van ruimte, tijd en persoon
Gedrag binnen het ‘normale gedrag’ van de cliënt: eisend, eetproblemen, zelfverwondend, woede
uitbarstingen, super gevoelig, onlust, prikkelgevoelig
-> Hebben geen zelfinzicht en kunnen niet zelf bijsturen = straffen zal niet helpen!
Help me…
• ik ben zo moe!
• er is hier veel teveel lawaai!
• Ik heb tandpijn
-> Soms leidt het tot maladaptief gedrag: compenstoir gedrag
- Ernstige slaapproblemen, agressie, zelfverwonding, extreme teruggetrokkenheid en passiviteit
- Verlies van alle structuren in tijd en ruimte
- Mogelijke Diagnoses: psychose, ernstige autistische beelden, schizofrene problemen,..
1.4.2 Eerste socialisatiefase
Hechting en basale veiligheid: 6 tot 18 maand - ernstig (IQ 25 tot 35)
- Fase van de symbiose: samensmelting met bv ouders (nog geen IK)
- Vertrouwen vs wantrouwen
- Angst voor vreemden & separatieangst
- Hechting aan transitionele objecten vb knuffel met geur mama
- Objectpermanentie en onderzoekt de omgeving
Link Timmers Huigens: lichaamsgebonden ervaringsordening, begin van associatief ordenen
Begeleidingstips - Nood aan nabijheid – (afstand) à valkuil = symbiose: te dichtbij
- Geweldloze benadering!
- Transparantie beschikbaarheid: zeggen wanneer je niet beschikbaar bent
-> Overbruggen door transitioneel object of perspectief bieden
- Holding: Niet materiële, maar de emotionele omgeving (betrouwbaarheid
van onze aanwezigheid, erkenning van wie deze persoon is en wat hij of zijn
voelt) -> Winnicott
3
, - Containment: Het kind projecteert gevoelens in zijn moeder die angstig,
pijnlijk, stresserend of op een andere manier ondraaglijk voor hem of haar
zijn. De moeder containt de gevoelens om ze terug te spelen -> Bion
Communicatie - Korte zinnen in het hier & nu, op een emotioneel neutrale manier
- Intonatie en lichaamstaal
- Cliënten sociaal wenselijk praten: zeggen wat ze denken dat jij graag hoort
- Kent geen tijd dus zaken die te ver liggen verzwijgen
Activiteit - Eenvoudige, steeds terugkerende activiteiten
- Samen doen & weinig verantwoordelijkheid geven
- Gebaseerd op imitatie of sterk aangeleerd gedrag
- Het bij zich hebben van ‘prulgerief’ vb gsm, uurwerk
Structuur en grenzen - Herkenbare routines en rituelen: visuele ondersteuning
- Begrenzing: duidelijk en consequent
- Veiligheid bieden door structuur en voorspelbaarheid in omgeving
Normaal gedrag: uittesten, grenzen zoeken, crisissen, plakken, separatie angst, afwijzing
Help me...
• blijf bij me!
• ik heb schrik van die nieuwe meester zitten…
• waar is mijn knuffel?
Verstoring in de eerste socialisatiefase = maladaptief gedrag
- Agressie, stemmingsschommelingen, automutilatie, eetstoornissen, contactstoornis, protest
- Mogelijke diagnoses: borderline, ontwikkelingsdepressie, hechtingsproblemen
-> Komt allemaal uit: omgeving en buitenwereld is niet te vertrouwen
1.4.3 Eerste individuatiefase
- Van 18 tot 36 maand. Ernstig tot matig (IQ 35 tot 50)
- Autonomie vs afhankelijkheid
- Overgang WE-dentity naar I-dentity: basisvertrouwen is er + Koppigheidsfase
- WE-dentity = versmolten met ouders
- I-dentity = IK, alles zelf willen doen: egocentrisme maar toch ouders nodig
- Gevoel van overheersing over omgeving: basis voor de ego-ontwikkeling
- Separatie-individuatie fase
- Interesse in leeftijdsgenoten maar nog geen echte vrienden: kind wil soms alleen spelen!
- Beginnend normerend gedrag: nog geen intern geweten maar kind weet dat er afspraak is
Link Timmers Huigens: associatieve ervaringsordening is dominant
Begeleidingstips - Begeleiding/nabijheid op afstand & als terugvalbasis
- Beschermen & stimuleren van gedrag
- Ruimte creëren voor (mis-)lukken
- Bewust installeren van succeservaringen
Communicatie - Humor
- Blijvend aandacht voor het non-verbale
4
1. Psychodynamische ontwikkelingsmodel, Anton Dosen
1.1 Inleiding
Došen = Nederlandse kinderpsychiater en hoogleraar
Stelde in ‘70 vast dat personen met een verstandelijke beperking kans hebben tot het ontwikkelen van
gedrags- en psychiatrische problemen: klassieke diagnostische instrumenten schieten tekort
-> Introduceerde een Ontwikkelingsdynamisch en integratieve benadering = eigen ontwikkelingsmodel
-> Model voor verstandelijke beperkingen met bijkomende psychische problemen
1.2 Uitgangspunten
1.2.1 Integratieve benadering
Baseert zich op theorieën binnen psychiatrie, wetenschappen zoals neurologie, biologie en genetica,...
-> Belangrijkste is de ontwikkelingspsychologie: keek naar emotionele en sociale ontwikkeling
Belangrijk om zicht te krijgen op de 4 dimensies van de persoon: Multidisciplinaire aanpak
-> Biologisch, sociaal, ontwikkeling en psychologisch
-> Een verandering in 1 van de dimensies kan een kettingreactie veroorzaken
1.2.2 Ontwikkelingsdynamisch model
Psychische stoornissen bij mensen met een verstandelijke beperking probeert Došen vooral te
begrijpen vanuit de ontwikkeling van de persoon.
-> Ontwikkeling duurt levenslang, maar de vroege ontwikkeling is de belangrijkste!
Het meten van de emotionele ontwikkeling is een probleem, wat de diagnostiek en behandeling
bemoeilijkt: hij ontwikkelde een schaal Emotionele Ontwikkeling (de SEO) als instrument om een
schatting van de emotionele ontwikkeling van een persoon mogelijk te maken
1.2.3 Sociaal emotionele ontwikkeling & sensitieve responsiviteit
Sensitieve responsiviteit = gevoelig zijn (‘sensitief’) voor de signalen die het kind geeft, door goed te
kijken naar het kind en te proberen begrijpen wat het bedoelt. Vervolgens is het belangrijk dat je
adequaat reageert (‘responsief’) door op de juiste manier in te spelen op de signalen van het kind.
Op termijn geeft het gevoel van veiligheid en het nodige basisvertrouwen in anderen en in de
omgeving om zich verder te ontwikkelen.
Still face experiment Edward Tronick:
- Sensitieve responsiviteit is heel belangrijk voor de sociale en emotionele ontwikkeling van kinderen!
- Als sensitieve responsiviteit niet goed zit voor lange tijd komt de ontwikkeling onder druk te staan.
- Ouders met kinderen met een beperking komen onder druk te staan doordat deze kinderen andere
signalen doorgeven en ze deze niet altijd begrijpen: verminderde afleesbaarheid
1.2.4 Ontstaan van geestelijke gezondheidsproblemen
Psychische problemen ontstaan vooral wanneer er een discrepantie/verschil bestaat tussen de socio-
emotionele ontwikkeling en de cognitieve.
-> Dynamisch gegeven: gebeurtenissen kunnen ook zorgen voor terugval of regressie
-> Moet van lange duur zijn (Niet enkel door stress, kort alcohol of drugsgebruik)
-> Als een terugval niet herstelt, kunnen er psychiche problematieken ontstaan.
1
, -> Je moet dit aanvoelen: let op met over -of onderschatten
-> Om hier zicht op te krijgen moeten we op te pakken krijgen wat
iemand nodig heeft om zich goed te voelen, hoe dichtbij/veraf we
moeten staan van de cliënt, welke structuur en grenzen hij nodig heeft.
We kunnen hier enkel een antwoord op krijgen indien we op een andere manier naar de buitenkant
kijken, naar het gedrag… We moeten op zoek gaan naar de betekenis van gedrag!
1.3 Fases van emotionele ontwikkeling en persoonlijkheidsstructuren
1.3.1 Fasen van emotionele ontwikkeling
Alle theorieën op elkaar gelegd en focus op sociaal emotionele ontwikkeling
- 1e fase: Adaptatiefase (0-6 maanden)
- 2e fase: Socialisatiefase (6-18 maanden)
- 3e fase: Eerste individuatiefase (18-36 maanden)
- 4e fase: Identificatiefase (3-7 jaar)
- 5e fase: Fase van de realiteitsbewustwording (7-12 jaar).
-> Model gemaakt voor praktische doeleinden: onderzoek en diagnostiek beperkingen
-> Zowel zonder & met verstandelijke beperking (mate en tijd van verwerking is anders)
-> Afhankelijk van biologische -en omgevingsfactoren
-> Fasisch verloop: stadia onderscheiden zich van fysiologische en psychosociale kenmerken
-> krijgt kritiek omwille van de simplificatie van toch wel heel complexe materie.
1.3.2 Persoonlijkheidsontwikkeling en structuren
1.3.3
-> Iedere fase heeft tot gevolg dat er een nieuwe persoonlijkheidsstructuur
of laag wordt toegevoegd: zorgt voor nieuwe aanpassing aan omgeving op
hoger niveau (adaptatie)
-> Iedere structuur wordt gekenmerkt door gedrag en trekken (ook
maladaptief: kwantitatief anders -> Door intensiteit kan persoon zich niet
aanpassen aan de omstandigheden en niet verder ontwikkelen)
In iedere fase ontstaat een persoonlijkheidslaag of een fasepecifieke persoonlijkheidsstructuur. Vb in
2de fase wordt het hechten bevorderd. Als er net iets gebeurd binnen die periode kan dit een enorm
effect hebben
1.4 Emotionele ontwikkelingsfasen (zie samenvatting p 22-23)
1.4.1 Adaptatiefase
= aanpassen aan het leven buiten de baarmoeder
Van 0 tot 6 maand - diep verstandelijk (IQ <20)
- Fysiologische aanpassing – lichamelijk ontregeling als ze in een dysregulatie bevingen
-> Innerlijk spanningsniveau: vaak hypo- of hyperarousal
- Sensorische integratie via zintuigen: actie reactie bij sensorische prikkels
- Ontdekken van structuren van ruimte, tijd en personen – dag vs nacht
- Slingeren van ‘homeostase’ naar disregulatie en terug
Link Timmers Huigens: lichaamsgebonden ervaringsordening
2
, Begeleidingstips Samen ZIJN, beschikbaarheid, nabijheid en responsiviteit
Psychofysiologisch evenwicht: bevredigen behoeften, veiligheid bieden
Contact met nabijheidszintuigen (tast, reuk, smaak, horen, zien)
Vaak claimend gedrag, kijken naar individu!!
Communicatie Focus op non-verbale taal (vaak verbaal zwakke cliënten)
Focus op het ‘hier en nu’
Valkuil: overvragingen en overschatting
Activiteit Doseren prikkels
-> Valkuil: deprivatie & overprikkeld: ruimte juist inrichten
Basale belevingsgerichte activiteiten: zullen niet altijd aanwezig zijn
Zoeken naar evenwicht tussen inspanningen en ontspanning
Structuur en grenzen Voorspelbaarheid en duidelijkheid
Regelmaat & herkenbaarheid
Begrenzen
Herhalende structuur van ruimte, tijd en persoon
Gedrag binnen het ‘normale gedrag’ van de cliënt: eisend, eetproblemen, zelfverwondend, woede
uitbarstingen, super gevoelig, onlust, prikkelgevoelig
-> Hebben geen zelfinzicht en kunnen niet zelf bijsturen = straffen zal niet helpen!
Help me…
• ik ben zo moe!
• er is hier veel teveel lawaai!
• Ik heb tandpijn
-> Soms leidt het tot maladaptief gedrag: compenstoir gedrag
- Ernstige slaapproblemen, agressie, zelfverwonding, extreme teruggetrokkenheid en passiviteit
- Verlies van alle structuren in tijd en ruimte
- Mogelijke Diagnoses: psychose, ernstige autistische beelden, schizofrene problemen,..
1.4.2 Eerste socialisatiefase
Hechting en basale veiligheid: 6 tot 18 maand - ernstig (IQ 25 tot 35)
- Fase van de symbiose: samensmelting met bv ouders (nog geen IK)
- Vertrouwen vs wantrouwen
- Angst voor vreemden & separatieangst
- Hechting aan transitionele objecten vb knuffel met geur mama
- Objectpermanentie en onderzoekt de omgeving
Link Timmers Huigens: lichaamsgebonden ervaringsordening, begin van associatief ordenen
Begeleidingstips - Nood aan nabijheid – (afstand) à valkuil = symbiose: te dichtbij
- Geweldloze benadering!
- Transparantie beschikbaarheid: zeggen wanneer je niet beschikbaar bent
-> Overbruggen door transitioneel object of perspectief bieden
- Holding: Niet materiële, maar de emotionele omgeving (betrouwbaarheid
van onze aanwezigheid, erkenning van wie deze persoon is en wat hij of zijn
voelt) -> Winnicott
3
, - Containment: Het kind projecteert gevoelens in zijn moeder die angstig,
pijnlijk, stresserend of op een andere manier ondraaglijk voor hem of haar
zijn. De moeder containt de gevoelens om ze terug te spelen -> Bion
Communicatie - Korte zinnen in het hier & nu, op een emotioneel neutrale manier
- Intonatie en lichaamstaal
- Cliënten sociaal wenselijk praten: zeggen wat ze denken dat jij graag hoort
- Kent geen tijd dus zaken die te ver liggen verzwijgen
Activiteit - Eenvoudige, steeds terugkerende activiteiten
- Samen doen & weinig verantwoordelijkheid geven
- Gebaseerd op imitatie of sterk aangeleerd gedrag
- Het bij zich hebben van ‘prulgerief’ vb gsm, uurwerk
Structuur en grenzen - Herkenbare routines en rituelen: visuele ondersteuning
- Begrenzing: duidelijk en consequent
- Veiligheid bieden door structuur en voorspelbaarheid in omgeving
Normaal gedrag: uittesten, grenzen zoeken, crisissen, plakken, separatie angst, afwijzing
Help me...
• blijf bij me!
• ik heb schrik van die nieuwe meester zitten…
• waar is mijn knuffel?
Verstoring in de eerste socialisatiefase = maladaptief gedrag
- Agressie, stemmingsschommelingen, automutilatie, eetstoornissen, contactstoornis, protest
- Mogelijke diagnoses: borderline, ontwikkelingsdepressie, hechtingsproblemen
-> Komt allemaal uit: omgeving en buitenwereld is niet te vertrouwen
1.4.3 Eerste individuatiefase
- Van 18 tot 36 maand. Ernstig tot matig (IQ 35 tot 50)
- Autonomie vs afhankelijkheid
- Overgang WE-dentity naar I-dentity: basisvertrouwen is er + Koppigheidsfase
- WE-dentity = versmolten met ouders
- I-dentity = IK, alles zelf willen doen: egocentrisme maar toch ouders nodig
- Gevoel van overheersing over omgeving: basis voor de ego-ontwikkeling
- Separatie-individuatie fase
- Interesse in leeftijdsgenoten maar nog geen echte vrienden: kind wil soms alleen spelen!
- Beginnend normerend gedrag: nog geen intern geweten maar kind weet dat er afspraak is
Link Timmers Huigens: associatieve ervaringsordening is dominant
Begeleidingstips - Begeleiding/nabijheid op afstand & als terugvalbasis
- Beschermen & stimuleren van gedrag
- Ruimte creëren voor (mis-)lukken
- Bewust installeren van succeservaringen
Communicatie - Humor
- Blijvend aandacht voor het non-verbale
4
