Hoofdstuk 1 tijd van jagers en boeren
Agrarische revolutie; De overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, tussen
10.000 en 9000 v.Chr., bracht veel veranderingen. Daarom wordt gesproken over een
revolutie. Er ontstond een complexe samenleving en er werden veel nieuwe technieken
ontwikkeld.
Archeologie; De wetenschap die systematisch opgravingen verricht. Opgravingen
worden alleen gedaan als een vindplaats wordt bedreigd. Archeologen zijn vooral de
beheerders van het bodemarchief.
Bandkeramiekcultuur; De eerste boeren in Midden- en West-Europa rond 5300 v.Chr.
legden akkers aan op de vruchtbare lössgrond. Daardoor vestigden zij zich ook in Zuid-
Limburg. Zij maakten aardewerk met een opvallende bandversiering.
Grafgiften; Veel archeologische vondsten worden gedaan in begraafplaatsen. In het
verleden werden vaak wapens, gereedschap en aardewerk meegegeven in graven. Dit
wordt gezien als een geloof in een hiernamaals.
Grottekeningen; In Spanje en Frankrijk zijn veel tekeningen van dieren in grotten
gevonden. Ze werden ongeveer 35.000 jaar geleden door jager-verzamelaars gemaakt.
Men denkt dat deze een rol speelden bij rituelen.
Hunebed; Deze grafkamers werden rond 3000 v.Chr. gebouwd door de boeren van de
trechterbekercultuur. In Nederland vinden we deze begraafplaatsen vooral in Drenthe.
Ijstijd; Perioden van extreme kou, waardoor ook in West-Europa een poolklimaat
heerste. Aan het eind van de laatste ijstijd rond 10.000 v.Chr. leefden hier rendierjagers.
Mammoet; Een dichtbehaard familielid van de olifant. De laatsten stierven 4000 jaar
geleden in Siberië. Deze dieren waren goed aangepast aan het koude klimaat tijdens
de ijstijd.
Nomadische leefwijze; Jager-verzamelaars leefden als nomaden. Ze hadden geen
permanente nederzettingen en trokken van plek naar plek bij het jagen en verzamelen.
Prehistorie; De periode in het verleden waarover geen geschreven bronnen bestaan.
Archeologie is de belangrijkste wetenschap om kennis over de prehistorie te krijgen.
Rendierjagers; Jager-verzamelaars die in de laatste ijstijd tot ongeveer 10.000 v.Chr.
in West-Europa leefden op de toendra. Zij hielden rekening met het trekgedrag van de
rendieren, daarom leefden zij als nomaden.
Toendraklimaat; Een koud en droog klimaat waar de temperatuur in de korte zomer
niet boven de tien graden komt. Daardoor ontstaat de toendra; een boomloos gebied
met mossen, grassen en dwergstruiken. Aan het eind van de ijstijd, rond 10.000 v.Chr.,
was West-Europa voor een groot deel een toendragebied.
Trechterbekercultuur; Een volk van boeren dat rond 3000 v.Chr. hunebedden
bouwde. Zij gaven aardewerk in de vorm van trechters aan de doden mee.
,Vruchtbare Halvemaan; Een heuvelachtig gebied in het huidige Irak, Syrië, Turkije,
Libanon en Israël waar tussen 10.000 en 9000 v.Chr. de landbouw ontstond. Hier
gingen boeren voor het eerst graan telen en vee houden.
Vuursteen; Een goed bewerkbare steensoort. Afgeslagen vuursteen heeft scherpe
randen en werd als mes of pijlpunt gebruikt.
Hoofdstuk 2 tijd van Grieken en Romeinen
Agrarische samenleving; Een samenleving waarin de meeste mensen afhankelijk zijn
van landbouw. Ze wonen in kleine nederzettingen of dorpen.
Agrarisch-stedelijke samenleving; Een samenleving waarin de meeste mensen
afhankelijk zijn van landbouw, ambachten en handel. Ze wonen in steden.
Bataven; Een Germaans volk dat in de Romeinse tijd het gebied langs de Rijn
bewoonde. Ze leverden veel hulpsoldaten, maar kwamen ook in opstand tegen de
Romeinen.
Beschavingen; Complexe maatschappijen waarin mensen in steden leven en voor hun
voedsel afhankelijk zijn van landbouw.
Bijbel; Het heilige boek van de christenen bestaat uit 2 delen. Het oude testament
bevat de teksten uit de Joodse Tenach. Het nieuwe testament bevat de boodschap van
Jezus Christus.
Democratie in Athene; Een bestuursvorm waarbij de volksvergadering van burgers
(alleen vrije mannen) de hoogste macht heeft. De Griekse stadstaat Athene werd rond
500 v.Chr. op deze wijze bestuurd.
Franken; Een Germaans volk dat zich, onder druk van de Grote Volksverhuizingen,
rond 250 na Chr. in het Romeinse gebied vestigde. Na het vertrek van de Romeinen
breidden zij hun gebied uit.
Germanen; In de Romeinse tijd verbleef deze verzameling van verschillende volken in
het noordoosten van Europa. Tijdens de Grote Volksverhuizingen trokken zij het gebied
van het West-Romeinse rijk binnen.
Grote Volksverhuizingen; Een migratie van Germaanse volken uit het noordoosten
van Europa in de periode tussen 250 en 500. Zij trokken onder druk van de Hunnen
naar het westen over de grenzen van het West-Romeinse rijk.
Keizer; Oorspronkelijk: Caesar. In 27 v.Chr. gebruikte Caesar Augustus deze naam
voor het eerst. Hij nam de naam over van zijn aangenomen vader Julius Caesar. Zijn
opvolgers deden dit ook.
Lage Landen; Het gebied dat later de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden werd
genoemd en dat we nu als Nederland en België kennen.
Latijn; De taal van de Romeinen. Deze werd later ook in de (rooms-katholieke) kerk
gebruikt.
, Limes; De grens van het Romeinse Rijk. De grens liep langs de (oude) Rijn dwars door
het huidige Nederland.
Mijlpalen; De Romeinen plaatsten om de mijl deze palen langs een weg. Ze gaven de
afstand naar de dichtstbijzijnde hoofdplaats aan. Ze worden ten onrechte soms
grenspalen genoemd.
Monotheïsme; Het geloof in 1 God, zoals bij het jodendom, het christendom en de
islam.
Mythologie; De verhalen en denkbeelden van een cultuur over de oorsprong van de
mens, de wereld en de natuurverschijnselen. Goden, halfgoden, fantasiewezens en
andere wonderbaarlijke zaken spelen hierbij een grote rol.
Polytheïsme; Het geloof in meerdere goden, zoals de Grieken, Romeinen en
Germanen geloofden.
Romanisering; Het overnemen van Romeinse gebruiken en gewoonten door niet-
Romeinen, zoals de Germanen.
Romeinse rijk; Het rijk ontstond vanuit de stadstaat Rome. Het breidde zich rond 270
v.Chr. langs de Middellandse Zee uit. West-Europa werd rond 50 v.Chr. ook veroverd.
Het rijk werd rond 400 verdeeld in een West- en Oost-Romeins rijk. In 476 eindigde het
West-Romeinse rijk door de Grote Volksverhuizingen.
Schrift op kleitabletten; De eerste schrifttekens, zoals het spijkerschrift, werden rond
3000 v.Chr. in plakken klei geschreven of gestempeld en vervolgens gedroogd. Dit
gebeurde in het Midden-Oosten in Mesopotamië (het huidige Irak).
Stadstaten; Deze steden ontstonden vanaf 3000 v.Chr. in het Midden-Oosten in
Mesopotamië en later ook in Griekenland en Italië. Het waren onafhankelijke steden die
het omliggend gebied bestuurden.
Hoofdstuk 3 tijd van monniken en ridders
Adel/Edelen; Adeldom was erfelijk in de middeleeuwse standenmaatschappij. Mensen
die tot adel behoorden, werden edelen genoemd. Zij hadden alle belangrijke functies in
handen bij de oorlogvoering, het bestuur en de kerk.
Arabische rijk; Het islamitische rijk dat rond 700 ontstond, toen vanuit Arabië een groot
gebied werd veroverd. Het rijk viel in verschillende delen uit elkaar, zoals de kalifaten
van Bagdad (nu Irak) en Cordoba (nu Spanje). In 1517 was vrijwel het gehele gebied
veroverd door het Turkse rijk, behalve Cordoba dat door Spaanse christenen werd
veroverd.
Duitse rijk/Heilige roomse rijk; Dit rijk bestond van 962 tot 1806. Aan het hoofd stond
een keizer die door een groep keurvorsten werd gekozen. De keizer werd in Rome door
de Paus gekroond, vandaar de naam het Roomse rijk. Na 1100 verloor de keizer steeds
Agrarische revolutie; De overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, tussen
10.000 en 9000 v.Chr., bracht veel veranderingen. Daarom wordt gesproken over een
revolutie. Er ontstond een complexe samenleving en er werden veel nieuwe technieken
ontwikkeld.
Archeologie; De wetenschap die systematisch opgravingen verricht. Opgravingen
worden alleen gedaan als een vindplaats wordt bedreigd. Archeologen zijn vooral de
beheerders van het bodemarchief.
Bandkeramiekcultuur; De eerste boeren in Midden- en West-Europa rond 5300 v.Chr.
legden akkers aan op de vruchtbare lössgrond. Daardoor vestigden zij zich ook in Zuid-
Limburg. Zij maakten aardewerk met een opvallende bandversiering.
Grafgiften; Veel archeologische vondsten worden gedaan in begraafplaatsen. In het
verleden werden vaak wapens, gereedschap en aardewerk meegegeven in graven. Dit
wordt gezien als een geloof in een hiernamaals.
Grottekeningen; In Spanje en Frankrijk zijn veel tekeningen van dieren in grotten
gevonden. Ze werden ongeveer 35.000 jaar geleden door jager-verzamelaars gemaakt.
Men denkt dat deze een rol speelden bij rituelen.
Hunebed; Deze grafkamers werden rond 3000 v.Chr. gebouwd door de boeren van de
trechterbekercultuur. In Nederland vinden we deze begraafplaatsen vooral in Drenthe.
Ijstijd; Perioden van extreme kou, waardoor ook in West-Europa een poolklimaat
heerste. Aan het eind van de laatste ijstijd rond 10.000 v.Chr. leefden hier rendierjagers.
Mammoet; Een dichtbehaard familielid van de olifant. De laatsten stierven 4000 jaar
geleden in Siberië. Deze dieren waren goed aangepast aan het koude klimaat tijdens
de ijstijd.
Nomadische leefwijze; Jager-verzamelaars leefden als nomaden. Ze hadden geen
permanente nederzettingen en trokken van plek naar plek bij het jagen en verzamelen.
Prehistorie; De periode in het verleden waarover geen geschreven bronnen bestaan.
Archeologie is de belangrijkste wetenschap om kennis over de prehistorie te krijgen.
Rendierjagers; Jager-verzamelaars die in de laatste ijstijd tot ongeveer 10.000 v.Chr.
in West-Europa leefden op de toendra. Zij hielden rekening met het trekgedrag van de
rendieren, daarom leefden zij als nomaden.
Toendraklimaat; Een koud en droog klimaat waar de temperatuur in de korte zomer
niet boven de tien graden komt. Daardoor ontstaat de toendra; een boomloos gebied
met mossen, grassen en dwergstruiken. Aan het eind van de ijstijd, rond 10.000 v.Chr.,
was West-Europa voor een groot deel een toendragebied.
Trechterbekercultuur; Een volk van boeren dat rond 3000 v.Chr. hunebedden
bouwde. Zij gaven aardewerk in de vorm van trechters aan de doden mee.
,Vruchtbare Halvemaan; Een heuvelachtig gebied in het huidige Irak, Syrië, Turkije,
Libanon en Israël waar tussen 10.000 en 9000 v.Chr. de landbouw ontstond. Hier
gingen boeren voor het eerst graan telen en vee houden.
Vuursteen; Een goed bewerkbare steensoort. Afgeslagen vuursteen heeft scherpe
randen en werd als mes of pijlpunt gebruikt.
Hoofdstuk 2 tijd van Grieken en Romeinen
Agrarische samenleving; Een samenleving waarin de meeste mensen afhankelijk zijn
van landbouw. Ze wonen in kleine nederzettingen of dorpen.
Agrarisch-stedelijke samenleving; Een samenleving waarin de meeste mensen
afhankelijk zijn van landbouw, ambachten en handel. Ze wonen in steden.
Bataven; Een Germaans volk dat in de Romeinse tijd het gebied langs de Rijn
bewoonde. Ze leverden veel hulpsoldaten, maar kwamen ook in opstand tegen de
Romeinen.
Beschavingen; Complexe maatschappijen waarin mensen in steden leven en voor hun
voedsel afhankelijk zijn van landbouw.
Bijbel; Het heilige boek van de christenen bestaat uit 2 delen. Het oude testament
bevat de teksten uit de Joodse Tenach. Het nieuwe testament bevat de boodschap van
Jezus Christus.
Democratie in Athene; Een bestuursvorm waarbij de volksvergadering van burgers
(alleen vrije mannen) de hoogste macht heeft. De Griekse stadstaat Athene werd rond
500 v.Chr. op deze wijze bestuurd.
Franken; Een Germaans volk dat zich, onder druk van de Grote Volksverhuizingen,
rond 250 na Chr. in het Romeinse gebied vestigde. Na het vertrek van de Romeinen
breidden zij hun gebied uit.
Germanen; In de Romeinse tijd verbleef deze verzameling van verschillende volken in
het noordoosten van Europa. Tijdens de Grote Volksverhuizingen trokken zij het gebied
van het West-Romeinse rijk binnen.
Grote Volksverhuizingen; Een migratie van Germaanse volken uit het noordoosten
van Europa in de periode tussen 250 en 500. Zij trokken onder druk van de Hunnen
naar het westen over de grenzen van het West-Romeinse rijk.
Keizer; Oorspronkelijk: Caesar. In 27 v.Chr. gebruikte Caesar Augustus deze naam
voor het eerst. Hij nam de naam over van zijn aangenomen vader Julius Caesar. Zijn
opvolgers deden dit ook.
Lage Landen; Het gebied dat later de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden werd
genoemd en dat we nu als Nederland en België kennen.
Latijn; De taal van de Romeinen. Deze werd later ook in de (rooms-katholieke) kerk
gebruikt.
, Limes; De grens van het Romeinse Rijk. De grens liep langs de (oude) Rijn dwars door
het huidige Nederland.
Mijlpalen; De Romeinen plaatsten om de mijl deze palen langs een weg. Ze gaven de
afstand naar de dichtstbijzijnde hoofdplaats aan. Ze worden ten onrechte soms
grenspalen genoemd.
Monotheïsme; Het geloof in 1 God, zoals bij het jodendom, het christendom en de
islam.
Mythologie; De verhalen en denkbeelden van een cultuur over de oorsprong van de
mens, de wereld en de natuurverschijnselen. Goden, halfgoden, fantasiewezens en
andere wonderbaarlijke zaken spelen hierbij een grote rol.
Polytheïsme; Het geloof in meerdere goden, zoals de Grieken, Romeinen en
Germanen geloofden.
Romanisering; Het overnemen van Romeinse gebruiken en gewoonten door niet-
Romeinen, zoals de Germanen.
Romeinse rijk; Het rijk ontstond vanuit de stadstaat Rome. Het breidde zich rond 270
v.Chr. langs de Middellandse Zee uit. West-Europa werd rond 50 v.Chr. ook veroverd.
Het rijk werd rond 400 verdeeld in een West- en Oost-Romeins rijk. In 476 eindigde het
West-Romeinse rijk door de Grote Volksverhuizingen.
Schrift op kleitabletten; De eerste schrifttekens, zoals het spijkerschrift, werden rond
3000 v.Chr. in plakken klei geschreven of gestempeld en vervolgens gedroogd. Dit
gebeurde in het Midden-Oosten in Mesopotamië (het huidige Irak).
Stadstaten; Deze steden ontstonden vanaf 3000 v.Chr. in het Midden-Oosten in
Mesopotamië en later ook in Griekenland en Italië. Het waren onafhankelijke steden die
het omliggend gebied bestuurden.
Hoofdstuk 3 tijd van monniken en ridders
Adel/Edelen; Adeldom was erfelijk in de middeleeuwse standenmaatschappij. Mensen
die tot adel behoorden, werden edelen genoemd. Zij hadden alle belangrijke functies in
handen bij de oorlogvoering, het bestuur en de kerk.
Arabische rijk; Het islamitische rijk dat rond 700 ontstond, toen vanuit Arabië een groot
gebied werd veroverd. Het rijk viel in verschillende delen uit elkaar, zoals de kalifaten
van Bagdad (nu Irak) en Cordoba (nu Spanje). In 1517 was vrijwel het gehele gebied
veroverd door het Turkse rijk, behalve Cordoba dat door Spaanse christenen werd
veroverd.
Duitse rijk/Heilige roomse rijk; Dit rijk bestond van 962 tot 1806. Aan het hoofd stond
een keizer die door een groep keurvorsten werd gekozen. De keizer werd in Rome door
de Paus gekroond, vandaar de naam het Roomse rijk. Na 1100 verloor de keizer steeds
