College 1: Inleiding. Bestaat er een nationale
kunstgeschiedenis?
1. Nationale kunstgeschiedenis
Waarom wordt Nederlandse kunst als minder belangrijk gezien in boeken zoals Janson?
Relatie tussen nationale en algemene kunstgeschiedenis Heel
veel nationale kunstgeschiedschrijvingen
Wat wordt er nou Nederlands genoemd en of gezien?
Theorieën over nationale culturen
Benedict Anderson 1983 --> nationalisme in elkaar gezet met Franse en Amerikaanse revoluties
Fundamenteel: dat je behoort tot een land verband met de opkomst drukpers --> goedkoop en
snel kon afdrukken --> massamedia --> beelden komen in grote gemeenschappen terecht (in
eigen taal) --> daardoor ontstaan imagined community --> fundamenteel voor het verspreiden
van het idee van een natiestaat
Print capitalism --> publicaties over plaatsen, vanuit je stoel kun je nu heel Nederland
doornemen
Eric Habsbawm 1983 --> invented tradition
Is wat kritischer. Tradities helemaal niet zo oud maar zijn uitgevonden in de 19e eeuw, is
helemaal niet zo dat het al eeuwen er bij hoort. Een bekend voorbeeld hiervan is de Schotse
familiekleding (aan de kleding zou je kunnen zien bij welke familie je hoort).
Tradities die op uitsterven staan weer onder de aandacht door onderzoek en toerisme --> extra
aandacht door als bijvoorbeeld ''typisch'' Nederlands te zien --> toerisme
Pierre Nora, 3 delen 1984 1986 1992 --> Lieu de mémoire
Dat gebouwen en plekken kunnen behoren tot het collectief. Plekken die mensen op hun
netvlies hebben staan, zoals de Dam. Word natuurlijk ook geholpen door massamedia. Is dit
allemaal wel zo vanzelfsprekend? Iets monumentaal maken, zoals bij de Dam de rest eromheen
leegmaken.
Joep Leerssen 2018 --> nationalisme is een Europees, transnationaal fenomeen
Elk land is bezig met zijn nationaliteit --> in elk land vind je dezelfde manieren om dat
nationalisme vorm te geven
Gebouwen voor de natiestaat, stijl van overheidsgebouwen, zoals in Budapest
Hoe zijn die gebouwen vormgegeven? Het Binnenhof in Den Haag is bijvoorbeeld vormgegeven
door middel van het samenvoegen van oudere gebouwen --> monumentaal representatief
parlementsgebouw (zoals eigenlijk overal)
Elke hoofdstad in Europa heeft een Nationaal museum, Amsterdam vrij laat mee --> uiteindelijk
gebouwd door Cuypers. Door de bouw van het Rijksmuseum deed Amsterdam ook mee als
cultuurstad. Rijksmuseum wel omstreden als nationaal symbool, vanwege de achtergrond van
Cuypers --> erg katholiek
2. De Hollandse Renaissance
DaCosta Kaufmann --> het begrip kunstgeografie
, Wijzen op de grote component dat geografie in kunst een rol speelt --> de relatie tussen
geografie en kunst
James Fergusson --> the Illustrated Handbook of Architecture (1855)
Het is alleen magnifieks omdat het zo groot is en dus afwijkt van de omgeving --> uitstraling van
macht, maar de waardering daarvan van Fergusson is niet geheel positief naar dit principe
Studies Hollandse Renaissance
• Auguste Schoy (1879)
• Georg Galland (1882)
• Franz Ewerbeck (1883) o Opvallend dus dat niet de Nederlanders zelf hier onderzoek
naar doen
• Theorie van de wetenschappers: renaissance ontstaat in Italië en is via de ornamenten naar
Noord-Europa gekomen --> voorbeeldboeken die terechtkomen in Noord-Europa
• De allereerste die dat gebruiken zijn de meubelmakers --> daarna pas in de architectuur een
plekje
• Pleitten vroeger voor de Vleeshal in Haarlem als meest representatieve voorbeeld van
Hollandse Renaissance
• Wereldtentoonstelling Hotel en Reiswezen --> Hollandse Renaissance volledig nagebouwd
Hollandse renaissance stijl werd ook veel gebruikt in de architectuur van woningen (zelfs de meest
simpele)
Berlage dient een ontwerp in in de stijl van de Hollandse Renaissance voor de beursgebouw
3. Van Hollandse Renaissance naar 'nationaal' en 'modern'
Uiteindelijk kreeg de Beurs van Berlage een ander ontwerp --> abstract volume --> werd juist
gewaardeerd door de weinig ornamenten
Ornamenten kosten gewoon heel erg veel geld --> berlage dacht hier echt actief over na Baksteen
paste beter mij het nuchtere volkaard
Hollandse Renaissance/ Berlage --> baksteen als 'nationaal'
Berlage gezien als de grondlegger van de Nederlandse moderne architectuur
Sigfried Giedion --> belangrijk boek waarin Beurs behandeld wordt in hoofdstuk over morality
architecture
Modern =
• Strakke, geometrische volumes
• Baksteen (eerlijk, functioneel)
• Moderne materialen
• Gesamtkunstwerk
,College 2: Het retabel van de Onze-Lieve-Vrouwe
Broederschap in Den Bosch
*Kunst in Nederland is in de Middeleeuwen een heel moeilijk principe, omdat Nederland er toen heel
anders uitzag
Den Bosch: de brand
1463 is er een enorme brand in Den Bosch geweest --> branden in de Middeleeuwen waren natuurlijk
altijd extra erg (veel huizen van hout, daken van riet)
Als zo'n gebouw zoals de kerk in Den Bosch in de fik staat, maakt dat een enorme impact
Beschermheiligen tegen brand
• Men was destijds echt machteloos tegen branden
• Een voorbeeld van een beschermheilige is Laurentius (rooster) • Nog meer:
o Mamertus van Vienne
o Wendelinus van Trier
Wat kan zo'n grote brand nou genereren?
• Kan voor kunst zorgen (kan ook later)
• Uit zo'n brand kan ook iets heel moois voortkomen
Brand in Rome
• Keizer Nero heeft de stad aangestoken, omdat hij iets wil bouwen bij een dichtbebouwde wijk
(dit verhaal wordt nu in twijfel getrokken, had ook daadwerkelijk zomaar een brand kunnen
zijn geweest)
• Veel schilderijen over gemaakt
• Uiteindelijk wel een prachtig paleis gebouwd --> positieve uit de brand
The Great Fire of London
• 1666
• Enorm deel van Londen verwoest
• Ook weer veel schilderijen over gemaakt
• 87 kerken verwoest en 13200 huizen
• Gaf bijv Christopher Wren wel de kans om Londen weer opnieuw op te bouwen
Den Bosch
• 4000 huizen in de as
• 1463
• De kerk is daarmee verwoest
Hieronymus Bosch
• VB: de verzoeking van de Heilige Antonius
• Antonius zit erg verstopt
• Veel absurditeit in zijn schilderijen
• Op de achtergrond een gigantische brand --> heeft niks te maken met de verzoeking
• Hieronymus Bosch heeft als klein kind de brand in Den Bosch meegemaakt --> zoveel indruk
dat het effect heeft op zijn schilderijen zoals bij deze
, • Andere versie van de verzoeking van de heilige Antonius --> ook hier weer een mega brand
aangebracht --> het is dus niet zomaar 'toevallig'
Den Bosch: de illustrerende lieve vrouwe broederschap
In de kerk zaten verschillende privékapellen voor broederschappen
Je kon lid worden van zo'n broederschap --> was erg eervol
Hun kapel was door de brand het meeste beschadigd
Illustre lieve vrouwe broederschap
• Begin 14e eeuw opgericht door clerici et scolares ter ere van Maria
• 1318 broederschap is officieel door opstelling statuten. Aanvankelijk alleen geestelijken lid, al
snel ook anderen
• Doelstellingen: vereren Maria en armenzorg
• Hebben bijgedragen aan ontwikkeling van 's-Hertogenbosch als belangrijk centrum van laat
middeleeuwse muziek (Pierre de la Rue) Taken in de Middeleeuwen:
- 1 keer per week opdragen van een mis in de Broederschapskapel in de Sintjanskathedraal
• 1 keer per jaar groots banket (erg belangrijk --> wordt ook vaak afgebeeld in kunst zo ook bij
hieronymus bosch --> VB: Bruiloft te Kana, hier staat het banket centraal --> dit schilderij is in
opdracht van de Broederschap gemaakt)
1469-1530: bloeiperiode van de Broederschap
Aanmeldingen van honderden buitenleden, waaronder veel Spanjaarden (vaak hoge ambtenaren),
die met Filips de Schone en later Karel V naar de Nederlanden waren gekomen --> hiermee ging de
broederschap van gematigd rijk naar erg rijk
Den Bosch: het belang van de misviering
• De misviering was het doel van het bouwen van kerken
• De hostie is een belangrijk element voor de misviering
• Prachtig gedecoreerde kelken
• Altaar --> zit altijd een reliek in (heilig)
• Kruizen op het altaar of daarboven
• Decoratie van het altaar --> eerst alleen ervoor en later worden ze op het altaar gezet (heeft
te maken met de locatie waar de priester stond)
• Resulteert uiteindelijk in retabel, VB: Mariaretabel Mariakerk Lübeck o Ingericht met kleine
spulletjes o In elke kamer een scene o Gigantische klus om zoiets te maken, dus hoe
werkt dat?
In het kapel van de broederschap zat ook een retabel afkomstig uit Antwerpen
Den Bosch: op zoek naar een nieuw retabel: Antwerpen
Retabel is in vlammen opgegaan
Archief van de broederband is bewaard gebleven omdat het ergens anders was opgeborgen Leden
van de broederschap en Adraen van Wesel zitten bij Jan Maess in het wijnhuis, apart want echte
retabels kwamen uit Antwerpen (hadden als het ware ook een grote voorraad)
Anthonis en zijn zonen = Anthonis van Aken + Goessen van Aken, Jan van Aken en Jheronimus van
Aken (Bosch)
Allemaal lid van broederschap en daarom inspraak bij het kiezen van het nieuwe retabel
kunstgeschiedenis?
1. Nationale kunstgeschiedenis
Waarom wordt Nederlandse kunst als minder belangrijk gezien in boeken zoals Janson?
Relatie tussen nationale en algemene kunstgeschiedenis Heel
veel nationale kunstgeschiedschrijvingen
Wat wordt er nou Nederlands genoemd en of gezien?
Theorieën over nationale culturen
Benedict Anderson 1983 --> nationalisme in elkaar gezet met Franse en Amerikaanse revoluties
Fundamenteel: dat je behoort tot een land verband met de opkomst drukpers --> goedkoop en
snel kon afdrukken --> massamedia --> beelden komen in grote gemeenschappen terecht (in
eigen taal) --> daardoor ontstaan imagined community --> fundamenteel voor het verspreiden
van het idee van een natiestaat
Print capitalism --> publicaties over plaatsen, vanuit je stoel kun je nu heel Nederland
doornemen
Eric Habsbawm 1983 --> invented tradition
Is wat kritischer. Tradities helemaal niet zo oud maar zijn uitgevonden in de 19e eeuw, is
helemaal niet zo dat het al eeuwen er bij hoort. Een bekend voorbeeld hiervan is de Schotse
familiekleding (aan de kleding zou je kunnen zien bij welke familie je hoort).
Tradities die op uitsterven staan weer onder de aandacht door onderzoek en toerisme --> extra
aandacht door als bijvoorbeeld ''typisch'' Nederlands te zien --> toerisme
Pierre Nora, 3 delen 1984 1986 1992 --> Lieu de mémoire
Dat gebouwen en plekken kunnen behoren tot het collectief. Plekken die mensen op hun
netvlies hebben staan, zoals de Dam. Word natuurlijk ook geholpen door massamedia. Is dit
allemaal wel zo vanzelfsprekend? Iets monumentaal maken, zoals bij de Dam de rest eromheen
leegmaken.
Joep Leerssen 2018 --> nationalisme is een Europees, transnationaal fenomeen
Elk land is bezig met zijn nationaliteit --> in elk land vind je dezelfde manieren om dat
nationalisme vorm te geven
Gebouwen voor de natiestaat, stijl van overheidsgebouwen, zoals in Budapest
Hoe zijn die gebouwen vormgegeven? Het Binnenhof in Den Haag is bijvoorbeeld vormgegeven
door middel van het samenvoegen van oudere gebouwen --> monumentaal representatief
parlementsgebouw (zoals eigenlijk overal)
Elke hoofdstad in Europa heeft een Nationaal museum, Amsterdam vrij laat mee --> uiteindelijk
gebouwd door Cuypers. Door de bouw van het Rijksmuseum deed Amsterdam ook mee als
cultuurstad. Rijksmuseum wel omstreden als nationaal symbool, vanwege de achtergrond van
Cuypers --> erg katholiek
2. De Hollandse Renaissance
DaCosta Kaufmann --> het begrip kunstgeografie
, Wijzen op de grote component dat geografie in kunst een rol speelt --> de relatie tussen
geografie en kunst
James Fergusson --> the Illustrated Handbook of Architecture (1855)
Het is alleen magnifieks omdat het zo groot is en dus afwijkt van de omgeving --> uitstraling van
macht, maar de waardering daarvan van Fergusson is niet geheel positief naar dit principe
Studies Hollandse Renaissance
• Auguste Schoy (1879)
• Georg Galland (1882)
• Franz Ewerbeck (1883) o Opvallend dus dat niet de Nederlanders zelf hier onderzoek
naar doen
• Theorie van de wetenschappers: renaissance ontstaat in Italië en is via de ornamenten naar
Noord-Europa gekomen --> voorbeeldboeken die terechtkomen in Noord-Europa
• De allereerste die dat gebruiken zijn de meubelmakers --> daarna pas in de architectuur een
plekje
• Pleitten vroeger voor de Vleeshal in Haarlem als meest representatieve voorbeeld van
Hollandse Renaissance
• Wereldtentoonstelling Hotel en Reiswezen --> Hollandse Renaissance volledig nagebouwd
Hollandse renaissance stijl werd ook veel gebruikt in de architectuur van woningen (zelfs de meest
simpele)
Berlage dient een ontwerp in in de stijl van de Hollandse Renaissance voor de beursgebouw
3. Van Hollandse Renaissance naar 'nationaal' en 'modern'
Uiteindelijk kreeg de Beurs van Berlage een ander ontwerp --> abstract volume --> werd juist
gewaardeerd door de weinig ornamenten
Ornamenten kosten gewoon heel erg veel geld --> berlage dacht hier echt actief over na Baksteen
paste beter mij het nuchtere volkaard
Hollandse Renaissance/ Berlage --> baksteen als 'nationaal'
Berlage gezien als de grondlegger van de Nederlandse moderne architectuur
Sigfried Giedion --> belangrijk boek waarin Beurs behandeld wordt in hoofdstuk over morality
architecture
Modern =
• Strakke, geometrische volumes
• Baksteen (eerlijk, functioneel)
• Moderne materialen
• Gesamtkunstwerk
,College 2: Het retabel van de Onze-Lieve-Vrouwe
Broederschap in Den Bosch
*Kunst in Nederland is in de Middeleeuwen een heel moeilijk principe, omdat Nederland er toen heel
anders uitzag
Den Bosch: de brand
1463 is er een enorme brand in Den Bosch geweest --> branden in de Middeleeuwen waren natuurlijk
altijd extra erg (veel huizen van hout, daken van riet)
Als zo'n gebouw zoals de kerk in Den Bosch in de fik staat, maakt dat een enorme impact
Beschermheiligen tegen brand
• Men was destijds echt machteloos tegen branden
• Een voorbeeld van een beschermheilige is Laurentius (rooster) • Nog meer:
o Mamertus van Vienne
o Wendelinus van Trier
Wat kan zo'n grote brand nou genereren?
• Kan voor kunst zorgen (kan ook later)
• Uit zo'n brand kan ook iets heel moois voortkomen
Brand in Rome
• Keizer Nero heeft de stad aangestoken, omdat hij iets wil bouwen bij een dichtbebouwde wijk
(dit verhaal wordt nu in twijfel getrokken, had ook daadwerkelijk zomaar een brand kunnen
zijn geweest)
• Veel schilderijen over gemaakt
• Uiteindelijk wel een prachtig paleis gebouwd --> positieve uit de brand
The Great Fire of London
• 1666
• Enorm deel van Londen verwoest
• Ook weer veel schilderijen over gemaakt
• 87 kerken verwoest en 13200 huizen
• Gaf bijv Christopher Wren wel de kans om Londen weer opnieuw op te bouwen
Den Bosch
• 4000 huizen in de as
• 1463
• De kerk is daarmee verwoest
Hieronymus Bosch
• VB: de verzoeking van de Heilige Antonius
• Antonius zit erg verstopt
• Veel absurditeit in zijn schilderijen
• Op de achtergrond een gigantische brand --> heeft niks te maken met de verzoeking
• Hieronymus Bosch heeft als klein kind de brand in Den Bosch meegemaakt --> zoveel indruk
dat het effect heeft op zijn schilderijen zoals bij deze
, • Andere versie van de verzoeking van de heilige Antonius --> ook hier weer een mega brand
aangebracht --> het is dus niet zomaar 'toevallig'
Den Bosch: de illustrerende lieve vrouwe broederschap
In de kerk zaten verschillende privékapellen voor broederschappen
Je kon lid worden van zo'n broederschap --> was erg eervol
Hun kapel was door de brand het meeste beschadigd
Illustre lieve vrouwe broederschap
• Begin 14e eeuw opgericht door clerici et scolares ter ere van Maria
• 1318 broederschap is officieel door opstelling statuten. Aanvankelijk alleen geestelijken lid, al
snel ook anderen
• Doelstellingen: vereren Maria en armenzorg
• Hebben bijgedragen aan ontwikkeling van 's-Hertogenbosch als belangrijk centrum van laat
middeleeuwse muziek (Pierre de la Rue) Taken in de Middeleeuwen:
- 1 keer per week opdragen van een mis in de Broederschapskapel in de Sintjanskathedraal
• 1 keer per jaar groots banket (erg belangrijk --> wordt ook vaak afgebeeld in kunst zo ook bij
hieronymus bosch --> VB: Bruiloft te Kana, hier staat het banket centraal --> dit schilderij is in
opdracht van de Broederschap gemaakt)
1469-1530: bloeiperiode van de Broederschap
Aanmeldingen van honderden buitenleden, waaronder veel Spanjaarden (vaak hoge ambtenaren),
die met Filips de Schone en later Karel V naar de Nederlanden waren gekomen --> hiermee ging de
broederschap van gematigd rijk naar erg rijk
Den Bosch: het belang van de misviering
• De misviering was het doel van het bouwen van kerken
• De hostie is een belangrijk element voor de misviering
• Prachtig gedecoreerde kelken
• Altaar --> zit altijd een reliek in (heilig)
• Kruizen op het altaar of daarboven
• Decoratie van het altaar --> eerst alleen ervoor en later worden ze op het altaar gezet (heeft
te maken met de locatie waar de priester stond)
• Resulteert uiteindelijk in retabel, VB: Mariaretabel Mariakerk Lübeck o Ingericht met kleine
spulletjes o In elke kamer een scene o Gigantische klus om zoiets te maken, dus hoe
werkt dat?
In het kapel van de broederschap zat ook een retabel afkomstig uit Antwerpen
Den Bosch: op zoek naar een nieuw retabel: Antwerpen
Retabel is in vlammen opgegaan
Archief van de broederband is bewaard gebleven omdat het ergens anders was opgeborgen Leden
van de broederschap en Adraen van Wesel zitten bij Jan Maess in het wijnhuis, apart want echte
retabels kwamen uit Antwerpen (hadden als het ware ook een grote voorraad)
Anthonis en zijn zonen = Anthonis van Aken + Goessen van Aken, Jan van Aken en Jheronimus van
Aken (Bosch)
Allemaal lid van broederschap en daarom inspraak bij het kiezen van het nieuwe retabel
