Hoorcollege 1 Rechtspsychologie: Inleiding + Schiedam & Sickesz
Rechtspsychologie is de discipline waarin gedragswetenschappers een bijdrage leveren aan de
tenuitvoerlegging van het (veelal straf)recht. Vaak gaat het dan om onderzoeksopdrachten van rechters,
advocaten, of officieren van Justitie. Rechtspsychologen schrijven rapporten over tal van onderwerpen,
variërend van de bewijskracht van een herkenning tot de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen. Veelal
schakelt de rechter een psycholoog in als hij hulp nodig heeft bij de beantwoording van de hoofdvragen uit
artikel 350 Sv. Volgens artikel 350 Sv. dient de rechter vier hoofdvragen te beantwoorden: Is het ten laste
gelegde feit inderdaad door de verdachte gepleegd? Is het ten laste gelegde feit kwalificeerbaar als strafbaar
feit? Is de verdachte derhalve strafbaar? Welke straf of maatregel is geïndiceerd? De eerste vraag wordt de
bewijsvraag of schuldvraag genoemd. Artikel 338 Sv. luidt: “Het bewijs dat de verdachte het ten laste gelegde
feit heeft begaan, kan door den rechter slechts worden aangenomen, indien hij daarvan uit het onderzoek op
de terechtzitting door den inhoud van wettige bewijsmiddelen de overtuiging heeft bekomen”. Welke
bewijsmiddelen als wettig gelden, wordt in artikel 339, lid 1 vermeld: eigen waarnemingen van de rechter,
verklaringen van de verdachte, getuigenverklaringen, deskundigenverklaringen en schriftelijke bescheiden. Lid 2
van dat artikel luidt dat feiten en omstandigheden van algemene bekendheid geen bewijs behoeven. Uit
verschillende artikelen blijkt verder dat de rechter niet op slechts één bewijsmiddel mag varen: de verklaring
van de verdachte (art. 341, lid 4 Sv.) of die van één getuige (art. 342, lid 3 Sv.) vormt onvoldoende bewijs om de
rechter te overtuigen.
Er is sprake van een rechterlijke dwaling als na een onherroepelijke veroordeling duidelijk wordt dat de
veroordeling onterecht is. Bijvoorbeeld omdat er nieuw bewijs is opgedoken of omdat de echte
dader heeft bekend.
De Schiedammer Parkmoord (valse bekentenis Kees B.)
De Schiedammer Parkmoord verwijst naar een beruchte zaak in Nederland waarbij in 2000 een man genaamd
Kees B. (Kees Borsboom) veroordeeld werd voor de moord op de 10-jarige Nienke Kleiss. De zaak kreeg veel
aandacht vanwege de ernst van het misdrijf en de gevolgen van de veroordeling.
De zaak draaide om de moord op Nienke Kleiss in het Prinsenpark in Schiedam op 22 juni 2000. Kees B., een
vriend van de familie van Nienke, werd aanvankelijk verdacht van de moord en bekende later onder druk van
verhoortechnieken. Echter, na enige tijd trok hij zijn bekentenis in en beweerde dat hij de moord niet gepleegd
had.
Er ontstond controverse rondom de zaak vanwege de manier waarop het onderzoek was uitgevoerd en de
betrouwbaarheid van de bekentenis van Kees B. Uiteindelijk bleek dat hij de moord niet gepleegd had en dat de
echte dader een zekere Wik H. was, die later bekend op de moord op Nienke en werd veroordeeld.
De Schiedammer Parkmoord staat symbool voor de risico's van tunnelvisie in politieonderzoeken en de
gevolgen van foutieve veroordelingen.
Naar aanleiding van deze rechterlijke dwaling (dwaling = wanneer iemand beslissing neemt op basis van
verkeerde informatie of annames) (rechterlijke dwaling = wanneer rechter onjuiste beslissing neemt op basis
van foute informatie of foute interpretatie van de wet of feiten) zijn verschillende hervormingen doorgevoerd
om de kans op dergelijke fouten te verkleinen en het Nederlandse rechtssysteem te verbeteren. Een hiervan is:
Verbeterde verhoortechnieken: Er zijn richtlijnen opgesteld voor politieverhoren om ervoor te zorgen dat ze op
een eerlijke en niet-coercieve (=niet-dwingende) manier worden uitgevoerd. Dit omvat trainingen voor
politieagenten over effectieve verhoortechnieken en het vermijden van dwang en intimidatie.
→ Dit is een uitzondering. Valse bekentenissen komen wel voor maar niet heel vaak en in het NL rechtssysteem
is vaak ook meer bewijs nodig dan een bekentenis.
,Schiedammer parkmoord
- Fouten in opsporing en vervolging
- In het dossier lastig te achterhalen wat er precies in het park gebeurd is
Feiten
- Iemand belt alarmnummer door Kees B
o 22 juni 2000 18:08:11, Kees B. (31 jaar)
- Situatie
o Naakt jongetje, Maikel W. (11 jaar)
▪ Roept dat hij is aangevallen
o Enige wat hij aanheeft zijn zijn schoenen, hangend om zijn nek, gestrikt
o Maikel was aan het spelen met Nienke Kleiss (10 jaar), ligt overleden in de bosjes
- Politie komt aan bij plaats delict
o Politie laat zich leiden door taxichauffeur ‘Erwin B.’
▪ Hij had taxidienst in rotterdam, hij fietste in het park om even ‘uit te waaien’
van al het verkeer
▪ Hij zag het jongetje uit de bosjes komen
o Verhoor Maikel (hij was er nog dus belangrijke getuige)
▪ Meerdere malen verhoord voor langere tijd
▪ Was met nienke aan het spelen in kinderboerderij ‘fort drakensteijn’
▪ Fietsen waren verder geplaatst
▪ Moesten op tijd naar huis -> fiets gepakt
▪ Met fiets aan de hand over ‘brug A’ gelopen
▪ Ze vragen aan iemand hoe laat het was want stress voor op tijd thuis komen
▪ Bij nek gepakt -> ‘meekomen nu’
▪ Verdachte mes in hand
- In de bosjes – allemaal onder dreiging met het mes
o Kleren uittrekken
o Elkaar seksueel betasten
o Verdachte probeert Maikel te wurgen met knie op borstkas op zn rug gelegd en
Maikel heeft dader dus gezien
o Maikel draaide zich om waardoor hij niet meer gewurgd kon worden
o Messteek in nek van achter met klein mesje (bijvoorbeeld stanleymesje (Een Stanley-
mesje is een klein, scherp uitschuifbaar mesje (hobbymes), vaak gebruikt voor
precisiewerk of om dingen mee te snijden)), was ondiep
o Totstell respons (volgens psycholoog) -> doen alsof je dood bent, werkt op korte
termijn en werd even met rust gelaten
o Verdachte gaat verder met Nienke (kon niet wegrennen)
o Nienke probeerde te schreeuwen -> wordt met hand stilgehouden, soms wel lukte
het om te schreeuwen
o Het werd stil -> Nienke dood -> verdachte gaat in Maikel porren (in ribben geslagen)
om te kijken of er nog leven in zit
o Bewoog niet maar toch alsnog: met schoenveters om nek van achter proberen te
wurgen
o Toen kwamen mensen op hem af om te helpen
, - Signalement (Een signalement is een korte beschrijving van iemands uiterlijk en kenmerken,
bedoeld om die persoon te kunnen herkennen) (door Maikel verkregen dus)
o 25 jaar
o 1,80 meter
o Blauwe spijkerbroek
o Leren jasje
o Baseball petje -> donkerblond stekelhaar, geen inhammen
o Wit en opvallend bleek
o Extreem veel puistjes, pokdalig (“Pokdalig” betekent dat iemand een huid heeft met
kleine putjes of littekens, meestal door acne of pokken ontstaan), acne, korsten
o Geen BBS (bril/baard/snor)
o Oorbel
o Goed signalement, maar niemand wordt eerst gevonden
Intermezzo
- Patrick (minderjarige jongen)
- 30 mei 1999 (jaar voor moord)
o Vieze oude man wil geld geven voor laten zien geslachtsdeel patrick
o Patrick zegt nee en man gaat weg
- 12 juli 2000 (maand na moord)
o Patrick is weer in park
o Patrick herkent man jaar later is deze keer met vader
o Vader spreekt hem aan en hij zegt zijn naam Kees B.
o Vader werkt bij politie en voert naam in en ziet dat hij getuigen was bij de moord, kan
geen toeval zijn
o We moeten nog een x hem verhoren, maar nu met dit in gedachten
- 5 september 2000
o Wordt gekoppeld aan de schiedammer parkmoord
o Andere sfeer in verhoor, nu beschuldigend en niet als getuigen
o In totaal 24 verhoren, waarvan 19 keer als verdachte
▪ Bijvoorbeeld
• Dinsdag 3 oktober 2000 11.27 – 20.30
• Woensdag 4 oktober 2000 11.03 – 21.11
▪ Deze lange verhoren zorgden ervoor dat hij bij feiten zei; ja is goed hoor
schrijf maar op
- Oorspronkelijke verklaringen
o Vertrek van werk: 17.30-17:40
o Hij geeft toe dat hij pedoseksuele aantrekking heeft
o Hij kan zich inhouden maar kijkt wel veel naar jongetjes en daarom in park
o Een van de jongens die hij beschrijft is eventueel broer van nienke (want die was aan
het zoeken naar hen want bleven weg)
o 18;08;11 -> iemand spreekt hem aan van bel het alarmnummer
- Bekentenis
o 9 september: ‘ik ben de bosjes ingelopen, daar lagen twee dode kinderen’
o 10 september (00.30)
o "Kees B. verklaart:
▪ dat hij de bosjes inliep
, ▪ dat hij zag dat de kinderen seks met elkaar hadden
▪ dat hij de jongen heeft geslagen met een steen op zijn hoofd
▪ dat hij toen het meisje heeft vermoord
▪ dat hij hierna een veter om de nek van de jongen had gedaan (…)”
• Rechtspsychologen kunnen hierbij stellen dat dit een valse verklaring
is → Rechtspsycholoog Van Koppen is hierover kritisch want er waren
aanhalingstekens om deze bekentenis maar ‘dat hij de bosjes in liep’
kan hij nooit zo gezegd hebben, dit is geen verbatim proces-verbaal,
dit is politie-proza: op een manier schrijven dat het indruk op jury
maakt. Wss meer iets van: Dit is zo he? Ja is goed.
- Uitspraak
o 29 mei 2001 rechtbank Rotterdam: 18 jaar cel + TBS (psychiaters vinden hem
gestoord)
▪ Verminderd toerekeningsvatbaar
▪ Verkapte levenslang
o 8 maart 2002 Hof Den Haag: idem
o 15 april 2003 Hoge Raad: geen cassatie (Als de Hoge Raad “geen cassatie” geeft,
betekent dit dat ze de uitspraak van het hof laten staan en de eerdere veroordeling
definitief is)
Voorbereiding werkgroep 1: welke bewijsmiddelen waren belangrijk voor de rechter voor de
veroordeling? → later pas kritisch
Dr Maria Sickesz (1923-2015)
Uitvinder van orthomanuele geneeskunde (Orthomanuele geneeskunde is een vorm van medische
behandeling waarbij artsen met handmatige technieken de stand van gewrichten corrigeren, vooral in
de wervelkolom, om pijn en klachten te verminderen). Is niet nuttige therapie voor psychische
aandoeningen maar zij zei van wel. Zij dacht relatie scheefstand tussen 1e en 2e nekwervel en
depressie. Ze kwam op een schandelijke lijst (top 20 kwakzalvers (=iemand die zich voordoet als arts
of genezer zonder echte kennis)). Ze spande civiel geding aan van ik wil van deze lijst af en er ontstond
ruzie. Het Hof vindt dat zij van die lijst af moet, de vraag is echter waarom het Hof denkt dat je
depressie wel kan verhelpen en waarom zij dus geen kwakzalver is.
Rechtbank Amsterdam (2005)
• In augustus 2005 spande Dr. Sickesz een zaak aan tegen de VtdK (Vereniging tegen de
Kwakzalverij), omdat ze in de bundel “Genezen is het woord niet” was genoemd als een van
de “grootste kwakzalvers van de 20e eeuw” (7e plaats). Ze eiste dat deze kwalificatie zou
worden verboden, en dat een rectificatie zou volgen. De rechtbank wees al haar vorderingen
af.
Hoger beroep bij Hof Amsterdam (2007)
• In 2007 oordeelde het Gerechtshof Amsterdam dat de VtdK niet langer “kwakzalver” mocht
noemen, op basis van de Van Dale-definitie waarin “kwakzalverij” niet per se neerkomt op
Rechtspsychologie is de discipline waarin gedragswetenschappers een bijdrage leveren aan de
tenuitvoerlegging van het (veelal straf)recht. Vaak gaat het dan om onderzoeksopdrachten van rechters,
advocaten, of officieren van Justitie. Rechtspsychologen schrijven rapporten over tal van onderwerpen,
variërend van de bewijskracht van een herkenning tot de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen. Veelal
schakelt de rechter een psycholoog in als hij hulp nodig heeft bij de beantwoording van de hoofdvragen uit
artikel 350 Sv. Volgens artikel 350 Sv. dient de rechter vier hoofdvragen te beantwoorden: Is het ten laste
gelegde feit inderdaad door de verdachte gepleegd? Is het ten laste gelegde feit kwalificeerbaar als strafbaar
feit? Is de verdachte derhalve strafbaar? Welke straf of maatregel is geïndiceerd? De eerste vraag wordt de
bewijsvraag of schuldvraag genoemd. Artikel 338 Sv. luidt: “Het bewijs dat de verdachte het ten laste gelegde
feit heeft begaan, kan door den rechter slechts worden aangenomen, indien hij daarvan uit het onderzoek op
de terechtzitting door den inhoud van wettige bewijsmiddelen de overtuiging heeft bekomen”. Welke
bewijsmiddelen als wettig gelden, wordt in artikel 339, lid 1 vermeld: eigen waarnemingen van de rechter,
verklaringen van de verdachte, getuigenverklaringen, deskundigenverklaringen en schriftelijke bescheiden. Lid 2
van dat artikel luidt dat feiten en omstandigheden van algemene bekendheid geen bewijs behoeven. Uit
verschillende artikelen blijkt verder dat de rechter niet op slechts één bewijsmiddel mag varen: de verklaring
van de verdachte (art. 341, lid 4 Sv.) of die van één getuige (art. 342, lid 3 Sv.) vormt onvoldoende bewijs om de
rechter te overtuigen.
Er is sprake van een rechterlijke dwaling als na een onherroepelijke veroordeling duidelijk wordt dat de
veroordeling onterecht is. Bijvoorbeeld omdat er nieuw bewijs is opgedoken of omdat de echte
dader heeft bekend.
De Schiedammer Parkmoord (valse bekentenis Kees B.)
De Schiedammer Parkmoord verwijst naar een beruchte zaak in Nederland waarbij in 2000 een man genaamd
Kees B. (Kees Borsboom) veroordeeld werd voor de moord op de 10-jarige Nienke Kleiss. De zaak kreeg veel
aandacht vanwege de ernst van het misdrijf en de gevolgen van de veroordeling.
De zaak draaide om de moord op Nienke Kleiss in het Prinsenpark in Schiedam op 22 juni 2000. Kees B., een
vriend van de familie van Nienke, werd aanvankelijk verdacht van de moord en bekende later onder druk van
verhoortechnieken. Echter, na enige tijd trok hij zijn bekentenis in en beweerde dat hij de moord niet gepleegd
had.
Er ontstond controverse rondom de zaak vanwege de manier waarop het onderzoek was uitgevoerd en de
betrouwbaarheid van de bekentenis van Kees B. Uiteindelijk bleek dat hij de moord niet gepleegd had en dat de
echte dader een zekere Wik H. was, die later bekend op de moord op Nienke en werd veroordeeld.
De Schiedammer Parkmoord staat symbool voor de risico's van tunnelvisie in politieonderzoeken en de
gevolgen van foutieve veroordelingen.
Naar aanleiding van deze rechterlijke dwaling (dwaling = wanneer iemand beslissing neemt op basis van
verkeerde informatie of annames) (rechterlijke dwaling = wanneer rechter onjuiste beslissing neemt op basis
van foute informatie of foute interpretatie van de wet of feiten) zijn verschillende hervormingen doorgevoerd
om de kans op dergelijke fouten te verkleinen en het Nederlandse rechtssysteem te verbeteren. Een hiervan is:
Verbeterde verhoortechnieken: Er zijn richtlijnen opgesteld voor politieverhoren om ervoor te zorgen dat ze op
een eerlijke en niet-coercieve (=niet-dwingende) manier worden uitgevoerd. Dit omvat trainingen voor
politieagenten over effectieve verhoortechnieken en het vermijden van dwang en intimidatie.
→ Dit is een uitzondering. Valse bekentenissen komen wel voor maar niet heel vaak en in het NL rechtssysteem
is vaak ook meer bewijs nodig dan een bekentenis.
,Schiedammer parkmoord
- Fouten in opsporing en vervolging
- In het dossier lastig te achterhalen wat er precies in het park gebeurd is
Feiten
- Iemand belt alarmnummer door Kees B
o 22 juni 2000 18:08:11, Kees B. (31 jaar)
- Situatie
o Naakt jongetje, Maikel W. (11 jaar)
▪ Roept dat hij is aangevallen
o Enige wat hij aanheeft zijn zijn schoenen, hangend om zijn nek, gestrikt
o Maikel was aan het spelen met Nienke Kleiss (10 jaar), ligt overleden in de bosjes
- Politie komt aan bij plaats delict
o Politie laat zich leiden door taxichauffeur ‘Erwin B.’
▪ Hij had taxidienst in rotterdam, hij fietste in het park om even ‘uit te waaien’
van al het verkeer
▪ Hij zag het jongetje uit de bosjes komen
o Verhoor Maikel (hij was er nog dus belangrijke getuige)
▪ Meerdere malen verhoord voor langere tijd
▪ Was met nienke aan het spelen in kinderboerderij ‘fort drakensteijn’
▪ Fietsen waren verder geplaatst
▪ Moesten op tijd naar huis -> fiets gepakt
▪ Met fiets aan de hand over ‘brug A’ gelopen
▪ Ze vragen aan iemand hoe laat het was want stress voor op tijd thuis komen
▪ Bij nek gepakt -> ‘meekomen nu’
▪ Verdachte mes in hand
- In de bosjes – allemaal onder dreiging met het mes
o Kleren uittrekken
o Elkaar seksueel betasten
o Verdachte probeert Maikel te wurgen met knie op borstkas op zn rug gelegd en
Maikel heeft dader dus gezien
o Maikel draaide zich om waardoor hij niet meer gewurgd kon worden
o Messteek in nek van achter met klein mesje (bijvoorbeeld stanleymesje (Een Stanley-
mesje is een klein, scherp uitschuifbaar mesje (hobbymes), vaak gebruikt voor
precisiewerk of om dingen mee te snijden)), was ondiep
o Totstell respons (volgens psycholoog) -> doen alsof je dood bent, werkt op korte
termijn en werd even met rust gelaten
o Verdachte gaat verder met Nienke (kon niet wegrennen)
o Nienke probeerde te schreeuwen -> wordt met hand stilgehouden, soms wel lukte
het om te schreeuwen
o Het werd stil -> Nienke dood -> verdachte gaat in Maikel porren (in ribben geslagen)
om te kijken of er nog leven in zit
o Bewoog niet maar toch alsnog: met schoenveters om nek van achter proberen te
wurgen
o Toen kwamen mensen op hem af om te helpen
, - Signalement (Een signalement is een korte beschrijving van iemands uiterlijk en kenmerken,
bedoeld om die persoon te kunnen herkennen) (door Maikel verkregen dus)
o 25 jaar
o 1,80 meter
o Blauwe spijkerbroek
o Leren jasje
o Baseball petje -> donkerblond stekelhaar, geen inhammen
o Wit en opvallend bleek
o Extreem veel puistjes, pokdalig (“Pokdalig” betekent dat iemand een huid heeft met
kleine putjes of littekens, meestal door acne of pokken ontstaan), acne, korsten
o Geen BBS (bril/baard/snor)
o Oorbel
o Goed signalement, maar niemand wordt eerst gevonden
Intermezzo
- Patrick (minderjarige jongen)
- 30 mei 1999 (jaar voor moord)
o Vieze oude man wil geld geven voor laten zien geslachtsdeel patrick
o Patrick zegt nee en man gaat weg
- 12 juli 2000 (maand na moord)
o Patrick is weer in park
o Patrick herkent man jaar later is deze keer met vader
o Vader spreekt hem aan en hij zegt zijn naam Kees B.
o Vader werkt bij politie en voert naam in en ziet dat hij getuigen was bij de moord, kan
geen toeval zijn
o We moeten nog een x hem verhoren, maar nu met dit in gedachten
- 5 september 2000
o Wordt gekoppeld aan de schiedammer parkmoord
o Andere sfeer in verhoor, nu beschuldigend en niet als getuigen
o In totaal 24 verhoren, waarvan 19 keer als verdachte
▪ Bijvoorbeeld
• Dinsdag 3 oktober 2000 11.27 – 20.30
• Woensdag 4 oktober 2000 11.03 – 21.11
▪ Deze lange verhoren zorgden ervoor dat hij bij feiten zei; ja is goed hoor
schrijf maar op
- Oorspronkelijke verklaringen
o Vertrek van werk: 17.30-17:40
o Hij geeft toe dat hij pedoseksuele aantrekking heeft
o Hij kan zich inhouden maar kijkt wel veel naar jongetjes en daarom in park
o Een van de jongens die hij beschrijft is eventueel broer van nienke (want die was aan
het zoeken naar hen want bleven weg)
o 18;08;11 -> iemand spreekt hem aan van bel het alarmnummer
- Bekentenis
o 9 september: ‘ik ben de bosjes ingelopen, daar lagen twee dode kinderen’
o 10 september (00.30)
o "Kees B. verklaart:
▪ dat hij de bosjes inliep
, ▪ dat hij zag dat de kinderen seks met elkaar hadden
▪ dat hij de jongen heeft geslagen met een steen op zijn hoofd
▪ dat hij toen het meisje heeft vermoord
▪ dat hij hierna een veter om de nek van de jongen had gedaan (…)”
• Rechtspsychologen kunnen hierbij stellen dat dit een valse verklaring
is → Rechtspsycholoog Van Koppen is hierover kritisch want er waren
aanhalingstekens om deze bekentenis maar ‘dat hij de bosjes in liep’
kan hij nooit zo gezegd hebben, dit is geen verbatim proces-verbaal,
dit is politie-proza: op een manier schrijven dat het indruk op jury
maakt. Wss meer iets van: Dit is zo he? Ja is goed.
- Uitspraak
o 29 mei 2001 rechtbank Rotterdam: 18 jaar cel + TBS (psychiaters vinden hem
gestoord)
▪ Verminderd toerekeningsvatbaar
▪ Verkapte levenslang
o 8 maart 2002 Hof Den Haag: idem
o 15 april 2003 Hoge Raad: geen cassatie (Als de Hoge Raad “geen cassatie” geeft,
betekent dit dat ze de uitspraak van het hof laten staan en de eerdere veroordeling
definitief is)
Voorbereiding werkgroep 1: welke bewijsmiddelen waren belangrijk voor de rechter voor de
veroordeling? → later pas kritisch
Dr Maria Sickesz (1923-2015)
Uitvinder van orthomanuele geneeskunde (Orthomanuele geneeskunde is een vorm van medische
behandeling waarbij artsen met handmatige technieken de stand van gewrichten corrigeren, vooral in
de wervelkolom, om pijn en klachten te verminderen). Is niet nuttige therapie voor psychische
aandoeningen maar zij zei van wel. Zij dacht relatie scheefstand tussen 1e en 2e nekwervel en
depressie. Ze kwam op een schandelijke lijst (top 20 kwakzalvers (=iemand die zich voordoet als arts
of genezer zonder echte kennis)). Ze spande civiel geding aan van ik wil van deze lijst af en er ontstond
ruzie. Het Hof vindt dat zij van die lijst af moet, de vraag is echter waarom het Hof denkt dat je
depressie wel kan verhelpen en waarom zij dus geen kwakzalver is.
Rechtbank Amsterdam (2005)
• In augustus 2005 spande Dr. Sickesz een zaak aan tegen de VtdK (Vereniging tegen de
Kwakzalverij), omdat ze in de bundel “Genezen is het woord niet” was genoemd als een van
de “grootste kwakzalvers van de 20e eeuw” (7e plaats). Ze eiste dat deze kwalificatie zou
worden verboden, en dat een rectificatie zou volgen. De rechtbank wees al haar vorderingen
af.
Hoger beroep bij Hof Amsterdam (2007)
• In 2007 oordeelde het Gerechtshof Amsterdam dat de VtdK niet langer “kwakzalver” mocht
noemen, op basis van de Van Dale-definitie waarin “kwakzalverij” niet per se neerkomt op
