Samenvatting Inleiding in de gezondheidspsychologie
Nadat je de cursus hebt bestudeerd, kun je
1. de doelstellingen en onderwerpen van de discipline gezondheidspsychologie
beschrijven, evenals de relatie tussen gezondheidspsychologie en andere
disciplines
2. de fysiologie van het menselijk lichaam beschrijven
3. aangeven op welke manier de interventiecyclus toepasbaar is in relevante
terreinen voor de gezondheidspsychologie
4. de diverse aspecten van de verschijnselen stress en coping beschrijven
5. de omvang van en risicofactoren voor de belangrijkste chronische aandoeningen
beschrijven
6. de diverse aspecten van leefstijl, gezondheidsbelemmerende en -bevorderende
gedragingen en verslavingen omschrijven
7. de psychologische aspecten van (omgaan met) ziekte, het gebruik van medische
voorzieningen en de problematiek van patiëntcommunicatie beschrijven
8. de diverse aspecten van het fenomeen pijn omschrijven
9. de diverse aspecten van chronische en levensbedreigende ziekten omschrijven
10. de inhoud van het veld van de gezondheidspsychologie omschrijven.
1 Inleiding en achtergrond
1.1 Psychologie en gezondheid – een overzicht
De gezondheidspsychologie houdt zich bezig met de relatie tussen psychische,
biologische en sociale factoren enerzijds en gezondheid en ziekte anderzijds
Leerdoelen:
1. verschillende visies op het begrip ‘gezondheid’ beschrijven. Kernwoorden: ziekte,
gezondheid, symptomen, ziekte-gezondheidscontinuüm, biomedisch model,
biopsychosociaal model
2. beschrijven hoe de begrippen ‘gezondheid’ en ‘ziekte’ in verschillende perioden in
de geschiedenis werden opgevat
3. de belangrijkste ziektematen beschrijven en gebruiken. Kernwoorden: morbiditeit,
prevalentie, incidentie
4. het belang van de discipline psychologie in de problematiek rond ziekte en
gezondheid uitleggen. Kernwoorden: chronische aandoeningen, kosten van de
gezondheidszorg, lifestyle en gedrag, persoonlijkheid en ziekte
5. aangeven welke wetenschappen aan gezondheidspsychologie verwant zijn en wat
het verschil is tussen de verschillende vakgebieden.
Kernwoorden: psychosomatische geneeskunde, sociale geneeskunde,
epidemiologie, medische sociologie en antropologie, gezondheidswetenschappen
6. beschrijven wat gezondheidspsychologie inhoudt, wat haar aandachtsgebieden
zijn en wat de achterliggende visie is. Kernwoorden: biopsychosociaal model.
een samenvatting van de leerdoelen:
1. Verschillende visies op het begrip ‘gezondheid’
Ziekte vs. gezondheid: Traditioneel gezien als tegengestelden; tegenwoordig
als een continuüm.
Ziekte-gezondheidscontinuüm: Gezondheid is niet alleen de afwezigheid van
ziekte, maar varieert tussen optimaal functioneren en ernstige ziekte.
Biomedisch model: Bekijkt ziekte als een puur lichamelijk defect; gezondheid is
de afwezigheid van pathologie. Beperkt in verklaringskracht voor chronische
aandoeningen en psychosociale factoren.
Biopsychosociaal model: Integreert biologische, psychologische (bv. gedrag,
coping) en sociale factoren (bv. sociale steun) als determinanten van gezondheid
en ziekte.
2. Historische opvattingen over gezondheid en ziekte
Prehistorie: Ziekte als gevolg van bovennatuurlijke krachten; behandeling via
rituelen.
1
, Oude Grieken: Hippocrates introduceert humorenleer: balans tussen
lichaamssappen.
Middeleeuwen: Terugkeer naar religieuze verklaringen; zieken werden vaak
sociaal uitgesloten.
Renaissance & Verlichting: Ontwikkeling van anatomie en medische
wetenschap; focus op lichamelijke processen.
20e eeuw: Opkomst van psychologie binnen de geneeskunde; kritiek op
biomedisch model → biopsychosociaal denken.
3. Belangrijkste ziektematen
Morbiditeit: Algemeen begrip voor ziekte in een populatie.
Prevalentie: Aantal bestaande gevallen op een bepaald moment of binnen een
periode.
Incidentie: Aantal nieuwe gevallen binnen een specifieke tijdsperiode.
o Prevalentie = Incidentie × gemiddelde ziekteduur
o Belangrijk voor gezondheidsbeleid en preventie.
4. Belang van psychologie bij ziekte en gezondheid
Chronische aandoeningen: Gedragsfactoren (zoals roken, voeding, stress)
spelen een grote rol bij ontstaan en verloop.
Kosten gezondheidszorg: Preventie en gedragsinterventies kunnen kosten
drukken.
Lifestyle en gedrag: Gezondheidspsychologie onderzoekt hoe
gedragsverandering bijdraagt aan gezondheid (bv. therapietrouw,
stressmanagement).
Persoonlijkheid en ziekte: Bepaalde persoonlijkheidskenmerken (zoals Type A,
optimisme) zijn gekoppeld aan risico op ziekte of herstelproces.
5. Verwante wetenschappen aan de gezondheidspsychologie
Psychosomatische geneeskunde: Richt zich op lichamelijke aandoeningen met
psychologische component (bv. maagzweren door stress).
Sociale geneeskunde: Bestudeert de invloed van maatschappelijke factoren op
gezondheid.
Epidemiologie: Statistische studie van ziektepatronen in populaties.
Medische sociologie & antropologie: Onderzoeken sociale/culturele invloeden
op ziektebeleving en gezondheidszorg.
Gezondheidswetenschappen: Brede, multidisciplinaire benadering van
gezondheid, inclusief preventie, beleid en zorgsystemen.
Verschil met gezondheidspsychologie: Gezondheidspsychologie legt nadruk
op psychologische theorie en methoden, met focus op individuele
gedragsverandering en psychologische processen.
6. Wat is gezondheidspsychologie?
Definitie: De studie van hoe biologische, psychologische en sociale factoren
gezondheid, ziekte en gezondheidszorg beïnvloeden.
Aandachtsgebieden:
o Oorzaken van gezondheid en ziekte
o Preventie en gezondheidsbevordering
o Aanpassing aan ziekte
o Zorggedrag en therapietrouw
o Stress, coping en sociale steun
Achterliggende visie: Het biopsychosociaal model vormt de kern: gezondheid
wordt gezien als resultaat van de wisselwerking tussen lichaam, geest en sociale
context.
Online:
Gezondheid wordt door veel mensen gezien als afwezigheid van symptomen van ziekte of
schade aan het lichaam. Gezondheid is echter meer dan dat.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is gezondheid ‘een toestand van volledig
lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts de afwezigheid van ziekte of
2
,andere lichamelijk gebreken’ (WHO, 1948). Deze definitie wordt ook in het tekstboek
gehanteerd.
De gegeven definitie is eigenlijk een definitie van optimale gezondheid. Hieruit blijkt al
dat gezondheid een variabele is, een eigenschap die kan variëren. Iemand kan meer of
minder gezond zijn, mensen zijn in bepaalde mate ziek of gezond. Sarafino spreekt dan
ook over illness-wellnesscontinuüm (zie figuur). Sarafino beschouwt gezondheid dus als
een positieve status van fysiek, mentaal en sociaal welzijn, dat door de tijd heen
fluctueert volgens een continuüm.
Figuur: The illness-welness continuum (uit Sarafino & Smith, 2022)
Er zijn verschillende definities van gezondheidspsychologie die gelukkig allemaal veel op
elkaar lijken. In Sarafino & Smith wordt een definitie gegeven die eerder door Matarazzo
werd geformuleerd (1982). Deze definitie richt zich vooral op de doelstellingen van
gezondheidspsychologie:
‘het bevorderen en het handhaven van de gezondheid en de preventie, de behandeling
en de verwerking van ziekte, de identificatie van etiologische en diagnostische factoren
bij gezondheid en ziekte, en de analyse en verbetering van gezondheidszorg en
gezondheidsbeleid’.
Ter aanvulling
In een ander bekend handboek over gezondheidspsychologie geeft Marks en collega’s
(2021)* de volgende definitie van gezondheidspsychologie: ‘Gezondheidspsychologie is
een interdisciplinair wetenschapsveld dat is gericht op de toepassing van psychologische
kennis en technieken op gezondheid, ziekte en gezondheidszorg’. Dat is een breed
geformuleerde formulering die vooral ook laat zien dat de nadruk in dit veld sterk ligt op
de praktische toepassing van wetenschap.
* Marks, D. F., Murray, M., & Estacia, E. V. (2003). Health psychology; Theory, research
and practice. Los Angeles: Sage.
Welke doelstellingen heeft de gezondheidspsychologie?
Uit de verschillende definities kunnen de volgende doelstellingen van de
gezondheidspsychologie worden afgeleid. Op educatief, wetenschappelijk en
professioneel gebied een bijdrage leveren aan:
gezondheidsbevordering en handhaving van de gezondheid
preventie van ziekte, behandeling van ziekte en ‘goed’ omgaan met ziekte
identificatie van oorzaken en diagnostische factoren van gezondheid, ziekte en
gerelateerde disfunctioneren
het analyseren en verbeteren van gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid.
Gezondheidspsychologie lijkt overlap te hebben met het wetenschapsveld medische
psychologie (ook wel behavioral medicine).
Wat is nu het verschil van gezondheidspsychologie met de genoemde
wetenschapsgebieden?
Hoewel er zeker raakvlakken zijn tussen de genoemde wetenschapsgebieden, zijn er ook
verschillen. Volgens Sarafino & Smith is er vooral sprake van accentverschillen, de
verschillende wetenschapsgebieden leggen net weer een andere nadruk op bepaalde
onderwerpen en gezichtspunten uit hun onderzoeksveld. Zo richt de
gezondheidspsychologie zich zeker niet alleen op ziektegedrag, maar ook op bevorderen
3
, en bewaken van gezondheid (preventie). Hierin onderscheidt ze zich van de medische
psychologie, waarin men zich voornamelijk richt op ziektegedrag.
Gezondheidspsychologie is een relatief jong wetenschapsveld. Kun je al spreken van een
volwassen en zelfstandige wetenschap, die bijvoorbeeld eigen specialistische
wetenschappelijke tijdschriften kent?
Gezondheidspsychologie is een vorm van toegepaste psychologie en is de laatste veertig
jaar uitgegroeid tot een belangrijk aandachtsgebied in de psychologie. De vereniging van
Amerikaanse psychologen, the American Psychological Association (APA) heeft al sinds
1978 een aparte divisie voor gezondheidspsychologie. Deze divisie geeft een van de
beste wetenschappelijke tijdschriften uit op het gebied van de gezondheidspsychologie
(Health Psychology). Ook is er een Europese vereniging voor gezondheidspsychologie met
een eigen internationaal wetenschappelijk tijdschrift van goede kwaliteit (Psychology and
Health). Ook in Nederland is het vakgebied gezondheidspsychologie goed
vertegenwoordigd. Aan veel van de Nederlandse universiteiten wordt
gezondheidspsychologie gedoceerd en wordt gezondheidspsychologisch onderzoek
gedaan. Er zijn Nederlandstalige wetenschappelijke tijdschriften op het gebied van de
gezondheidspsychologie: Psychologie & Gezondheid (tot 2011) en TSG (Tijdschrift voor
gezondheidswetenschappen).
Er zijn vele gespecialiseerde internationale gezondheidspsychologische tijdschriften
(zoals Health Psychology, Psychology & Health, Journal of Health Psychology). Andere
tijdschriften hebben een focus op een deelgebied van de gezondheidspsychologie, of over
een verwant onderzoeksgebied. Zo zijn er bijvoorbeeld gespecialiseerde tijdschriften voor
epidemiologie (bijv. International Journal of Epidemiology, American Journal of
Epidemiology) en gezondheidsvoorlichting (bijv. Health Education Research, Health
Education and Behavior). Tijdschriften voor verwante wetenschapsgebieden zijn
bijvoorbeeld Preventive Medicine en Behavioral Medicine. Deze tijdschriften zijn in vrijwel
alle universiteitsbibliotheken te vinden.
Welke waren volgens het tekstboek van Sarafino & Smith de belangrijkste veranderingen
in gezondheid in de westerse wereld in de twintigste eeuw?
In de twintigste eeuw hebben grote veranderingen plaatsgevonden in de belangrijkste
ziekten en doodsoorzaken in de westerse wereld. In het begin van de twintigste eeuw
waren vooral infectieziekten zoals tyfus, tuberculose en difterie belangrijke
doodsoorzaken, ook in Nederland. Door sociale veranderingen zoals een betere voeding,
betere hygiëne en door betere preventieve en medische voorzieningen vond een sterke
daling plaats van het aantal infecties (zie ook figuur 1a2). Daardoor trad een enorme
stijging op in de levensverwachting.
Hoe heeft de veranderde kijk op (oorzaken van) ziekte en sterfte bijgedragen tot het
ontstaan en verder ontwikkelen van de gezondheidspsychologie?
Door de toename van de prevalentie van chronische ziekten en de relatie met gedrag als
roken, eten en bewegen, is onze kijk op gezondheid en ziekte veranderd. Het ontstaan
van gezondheidspsychologie als vakgebied kan worden gezien als een direct gevolg van
die veranderde visie. In de renaissance ontstond een visie op gezondheid en ziekte die tot
voor kort gemeengoed was en nog steeds wel wordt gehanteerd, maar die door de
gezondheidspsychologie en verwante vakgebieden ter discussie is gesteld: het
biomedisch model. Dit model zegt kortweg dat ziekte en gezondheid (uitsluitend) een
gevolg zijn van fysiologische processen.
In de twintigste eeuw werd het biomedisch model ter discussie gesteld. Er kwam meer
aandacht voor de rol van psychologische factoren (gedrag, persoonlijkheid) bij het
ontstaan, de preventie en de behandeling van ziekte. Vakgebieden zoals
psychosomatische geneeskunde, sociale geneeskunde, behavioral medicine en ook
gezondheidspsychologie ontstonden als gevolg hiervan.
Een nieuwe kijk op gezondheid en ziekte werd voorgesteld: het biopsychosociaal model.
Volgens deze visie is er zowel een rol voor biologische factoren, psychologische factoren
als sociale factoren in de vatbaarheid voor, het ontstaan van de behandeling van, en het
4
Nadat je de cursus hebt bestudeerd, kun je
1. de doelstellingen en onderwerpen van de discipline gezondheidspsychologie
beschrijven, evenals de relatie tussen gezondheidspsychologie en andere
disciplines
2. de fysiologie van het menselijk lichaam beschrijven
3. aangeven op welke manier de interventiecyclus toepasbaar is in relevante
terreinen voor de gezondheidspsychologie
4. de diverse aspecten van de verschijnselen stress en coping beschrijven
5. de omvang van en risicofactoren voor de belangrijkste chronische aandoeningen
beschrijven
6. de diverse aspecten van leefstijl, gezondheidsbelemmerende en -bevorderende
gedragingen en verslavingen omschrijven
7. de psychologische aspecten van (omgaan met) ziekte, het gebruik van medische
voorzieningen en de problematiek van patiëntcommunicatie beschrijven
8. de diverse aspecten van het fenomeen pijn omschrijven
9. de diverse aspecten van chronische en levensbedreigende ziekten omschrijven
10. de inhoud van het veld van de gezondheidspsychologie omschrijven.
1 Inleiding en achtergrond
1.1 Psychologie en gezondheid – een overzicht
De gezondheidspsychologie houdt zich bezig met de relatie tussen psychische,
biologische en sociale factoren enerzijds en gezondheid en ziekte anderzijds
Leerdoelen:
1. verschillende visies op het begrip ‘gezondheid’ beschrijven. Kernwoorden: ziekte,
gezondheid, symptomen, ziekte-gezondheidscontinuüm, biomedisch model,
biopsychosociaal model
2. beschrijven hoe de begrippen ‘gezondheid’ en ‘ziekte’ in verschillende perioden in
de geschiedenis werden opgevat
3. de belangrijkste ziektematen beschrijven en gebruiken. Kernwoorden: morbiditeit,
prevalentie, incidentie
4. het belang van de discipline psychologie in de problematiek rond ziekte en
gezondheid uitleggen. Kernwoorden: chronische aandoeningen, kosten van de
gezondheidszorg, lifestyle en gedrag, persoonlijkheid en ziekte
5. aangeven welke wetenschappen aan gezondheidspsychologie verwant zijn en wat
het verschil is tussen de verschillende vakgebieden.
Kernwoorden: psychosomatische geneeskunde, sociale geneeskunde,
epidemiologie, medische sociologie en antropologie, gezondheidswetenschappen
6. beschrijven wat gezondheidspsychologie inhoudt, wat haar aandachtsgebieden
zijn en wat de achterliggende visie is. Kernwoorden: biopsychosociaal model.
een samenvatting van de leerdoelen:
1. Verschillende visies op het begrip ‘gezondheid’
Ziekte vs. gezondheid: Traditioneel gezien als tegengestelden; tegenwoordig
als een continuüm.
Ziekte-gezondheidscontinuüm: Gezondheid is niet alleen de afwezigheid van
ziekte, maar varieert tussen optimaal functioneren en ernstige ziekte.
Biomedisch model: Bekijkt ziekte als een puur lichamelijk defect; gezondheid is
de afwezigheid van pathologie. Beperkt in verklaringskracht voor chronische
aandoeningen en psychosociale factoren.
Biopsychosociaal model: Integreert biologische, psychologische (bv. gedrag,
coping) en sociale factoren (bv. sociale steun) als determinanten van gezondheid
en ziekte.
2. Historische opvattingen over gezondheid en ziekte
Prehistorie: Ziekte als gevolg van bovennatuurlijke krachten; behandeling via
rituelen.
1
, Oude Grieken: Hippocrates introduceert humorenleer: balans tussen
lichaamssappen.
Middeleeuwen: Terugkeer naar religieuze verklaringen; zieken werden vaak
sociaal uitgesloten.
Renaissance & Verlichting: Ontwikkeling van anatomie en medische
wetenschap; focus op lichamelijke processen.
20e eeuw: Opkomst van psychologie binnen de geneeskunde; kritiek op
biomedisch model → biopsychosociaal denken.
3. Belangrijkste ziektematen
Morbiditeit: Algemeen begrip voor ziekte in een populatie.
Prevalentie: Aantal bestaande gevallen op een bepaald moment of binnen een
periode.
Incidentie: Aantal nieuwe gevallen binnen een specifieke tijdsperiode.
o Prevalentie = Incidentie × gemiddelde ziekteduur
o Belangrijk voor gezondheidsbeleid en preventie.
4. Belang van psychologie bij ziekte en gezondheid
Chronische aandoeningen: Gedragsfactoren (zoals roken, voeding, stress)
spelen een grote rol bij ontstaan en verloop.
Kosten gezondheidszorg: Preventie en gedragsinterventies kunnen kosten
drukken.
Lifestyle en gedrag: Gezondheidspsychologie onderzoekt hoe
gedragsverandering bijdraagt aan gezondheid (bv. therapietrouw,
stressmanagement).
Persoonlijkheid en ziekte: Bepaalde persoonlijkheidskenmerken (zoals Type A,
optimisme) zijn gekoppeld aan risico op ziekte of herstelproces.
5. Verwante wetenschappen aan de gezondheidspsychologie
Psychosomatische geneeskunde: Richt zich op lichamelijke aandoeningen met
psychologische component (bv. maagzweren door stress).
Sociale geneeskunde: Bestudeert de invloed van maatschappelijke factoren op
gezondheid.
Epidemiologie: Statistische studie van ziektepatronen in populaties.
Medische sociologie & antropologie: Onderzoeken sociale/culturele invloeden
op ziektebeleving en gezondheidszorg.
Gezondheidswetenschappen: Brede, multidisciplinaire benadering van
gezondheid, inclusief preventie, beleid en zorgsystemen.
Verschil met gezondheidspsychologie: Gezondheidspsychologie legt nadruk
op psychologische theorie en methoden, met focus op individuele
gedragsverandering en psychologische processen.
6. Wat is gezondheidspsychologie?
Definitie: De studie van hoe biologische, psychologische en sociale factoren
gezondheid, ziekte en gezondheidszorg beïnvloeden.
Aandachtsgebieden:
o Oorzaken van gezondheid en ziekte
o Preventie en gezondheidsbevordering
o Aanpassing aan ziekte
o Zorggedrag en therapietrouw
o Stress, coping en sociale steun
Achterliggende visie: Het biopsychosociaal model vormt de kern: gezondheid
wordt gezien als resultaat van de wisselwerking tussen lichaam, geest en sociale
context.
Online:
Gezondheid wordt door veel mensen gezien als afwezigheid van symptomen van ziekte of
schade aan het lichaam. Gezondheid is echter meer dan dat.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is gezondheid ‘een toestand van volledig
lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts de afwezigheid van ziekte of
2
,andere lichamelijk gebreken’ (WHO, 1948). Deze definitie wordt ook in het tekstboek
gehanteerd.
De gegeven definitie is eigenlijk een definitie van optimale gezondheid. Hieruit blijkt al
dat gezondheid een variabele is, een eigenschap die kan variëren. Iemand kan meer of
minder gezond zijn, mensen zijn in bepaalde mate ziek of gezond. Sarafino spreekt dan
ook over illness-wellnesscontinuüm (zie figuur). Sarafino beschouwt gezondheid dus als
een positieve status van fysiek, mentaal en sociaal welzijn, dat door de tijd heen
fluctueert volgens een continuüm.
Figuur: The illness-welness continuum (uit Sarafino & Smith, 2022)
Er zijn verschillende definities van gezondheidspsychologie die gelukkig allemaal veel op
elkaar lijken. In Sarafino & Smith wordt een definitie gegeven die eerder door Matarazzo
werd geformuleerd (1982). Deze definitie richt zich vooral op de doelstellingen van
gezondheidspsychologie:
‘het bevorderen en het handhaven van de gezondheid en de preventie, de behandeling
en de verwerking van ziekte, de identificatie van etiologische en diagnostische factoren
bij gezondheid en ziekte, en de analyse en verbetering van gezondheidszorg en
gezondheidsbeleid’.
Ter aanvulling
In een ander bekend handboek over gezondheidspsychologie geeft Marks en collega’s
(2021)* de volgende definitie van gezondheidspsychologie: ‘Gezondheidspsychologie is
een interdisciplinair wetenschapsveld dat is gericht op de toepassing van psychologische
kennis en technieken op gezondheid, ziekte en gezondheidszorg’. Dat is een breed
geformuleerde formulering die vooral ook laat zien dat de nadruk in dit veld sterk ligt op
de praktische toepassing van wetenschap.
* Marks, D. F., Murray, M., & Estacia, E. V. (2003). Health psychology; Theory, research
and practice. Los Angeles: Sage.
Welke doelstellingen heeft de gezondheidspsychologie?
Uit de verschillende definities kunnen de volgende doelstellingen van de
gezondheidspsychologie worden afgeleid. Op educatief, wetenschappelijk en
professioneel gebied een bijdrage leveren aan:
gezondheidsbevordering en handhaving van de gezondheid
preventie van ziekte, behandeling van ziekte en ‘goed’ omgaan met ziekte
identificatie van oorzaken en diagnostische factoren van gezondheid, ziekte en
gerelateerde disfunctioneren
het analyseren en verbeteren van gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid.
Gezondheidspsychologie lijkt overlap te hebben met het wetenschapsveld medische
psychologie (ook wel behavioral medicine).
Wat is nu het verschil van gezondheidspsychologie met de genoemde
wetenschapsgebieden?
Hoewel er zeker raakvlakken zijn tussen de genoemde wetenschapsgebieden, zijn er ook
verschillen. Volgens Sarafino & Smith is er vooral sprake van accentverschillen, de
verschillende wetenschapsgebieden leggen net weer een andere nadruk op bepaalde
onderwerpen en gezichtspunten uit hun onderzoeksveld. Zo richt de
gezondheidspsychologie zich zeker niet alleen op ziektegedrag, maar ook op bevorderen
3
, en bewaken van gezondheid (preventie). Hierin onderscheidt ze zich van de medische
psychologie, waarin men zich voornamelijk richt op ziektegedrag.
Gezondheidspsychologie is een relatief jong wetenschapsveld. Kun je al spreken van een
volwassen en zelfstandige wetenschap, die bijvoorbeeld eigen specialistische
wetenschappelijke tijdschriften kent?
Gezondheidspsychologie is een vorm van toegepaste psychologie en is de laatste veertig
jaar uitgegroeid tot een belangrijk aandachtsgebied in de psychologie. De vereniging van
Amerikaanse psychologen, the American Psychological Association (APA) heeft al sinds
1978 een aparte divisie voor gezondheidspsychologie. Deze divisie geeft een van de
beste wetenschappelijke tijdschriften uit op het gebied van de gezondheidspsychologie
(Health Psychology). Ook is er een Europese vereniging voor gezondheidspsychologie met
een eigen internationaal wetenschappelijk tijdschrift van goede kwaliteit (Psychology and
Health). Ook in Nederland is het vakgebied gezondheidspsychologie goed
vertegenwoordigd. Aan veel van de Nederlandse universiteiten wordt
gezondheidspsychologie gedoceerd en wordt gezondheidspsychologisch onderzoek
gedaan. Er zijn Nederlandstalige wetenschappelijke tijdschriften op het gebied van de
gezondheidspsychologie: Psychologie & Gezondheid (tot 2011) en TSG (Tijdschrift voor
gezondheidswetenschappen).
Er zijn vele gespecialiseerde internationale gezondheidspsychologische tijdschriften
(zoals Health Psychology, Psychology & Health, Journal of Health Psychology). Andere
tijdschriften hebben een focus op een deelgebied van de gezondheidspsychologie, of over
een verwant onderzoeksgebied. Zo zijn er bijvoorbeeld gespecialiseerde tijdschriften voor
epidemiologie (bijv. International Journal of Epidemiology, American Journal of
Epidemiology) en gezondheidsvoorlichting (bijv. Health Education Research, Health
Education and Behavior). Tijdschriften voor verwante wetenschapsgebieden zijn
bijvoorbeeld Preventive Medicine en Behavioral Medicine. Deze tijdschriften zijn in vrijwel
alle universiteitsbibliotheken te vinden.
Welke waren volgens het tekstboek van Sarafino & Smith de belangrijkste veranderingen
in gezondheid in de westerse wereld in de twintigste eeuw?
In de twintigste eeuw hebben grote veranderingen plaatsgevonden in de belangrijkste
ziekten en doodsoorzaken in de westerse wereld. In het begin van de twintigste eeuw
waren vooral infectieziekten zoals tyfus, tuberculose en difterie belangrijke
doodsoorzaken, ook in Nederland. Door sociale veranderingen zoals een betere voeding,
betere hygiëne en door betere preventieve en medische voorzieningen vond een sterke
daling plaats van het aantal infecties (zie ook figuur 1a2). Daardoor trad een enorme
stijging op in de levensverwachting.
Hoe heeft de veranderde kijk op (oorzaken van) ziekte en sterfte bijgedragen tot het
ontstaan en verder ontwikkelen van de gezondheidspsychologie?
Door de toename van de prevalentie van chronische ziekten en de relatie met gedrag als
roken, eten en bewegen, is onze kijk op gezondheid en ziekte veranderd. Het ontstaan
van gezondheidspsychologie als vakgebied kan worden gezien als een direct gevolg van
die veranderde visie. In de renaissance ontstond een visie op gezondheid en ziekte die tot
voor kort gemeengoed was en nog steeds wel wordt gehanteerd, maar die door de
gezondheidspsychologie en verwante vakgebieden ter discussie is gesteld: het
biomedisch model. Dit model zegt kortweg dat ziekte en gezondheid (uitsluitend) een
gevolg zijn van fysiologische processen.
In de twintigste eeuw werd het biomedisch model ter discussie gesteld. Er kwam meer
aandacht voor de rol van psychologische factoren (gedrag, persoonlijkheid) bij het
ontstaan, de preventie en de behandeling van ziekte. Vakgebieden zoals
psychosomatische geneeskunde, sociale geneeskunde, behavioral medicine en ook
gezondheidspsychologie ontstonden als gevolg hiervan.
Een nieuwe kijk op gezondheid en ziekte werd voorgesteld: het biopsychosociaal model.
Volgens deze visie is er zowel een rol voor biologische factoren, psychologische factoren
als sociale factoren in de vatbaarheid voor, het ontstaan van de behandeling van, en het
4
