Samenvatting Staatsrecht

Staatsrecht – Hoorcollege Week 1: De eeuw van de grondwet;
constituties als basis voor duurzame aanvaardbaarheid van
overheidsgezag?
Het verhaal van de grondwet
- De grondwet
 Nederland: onbekende, onbeminde grondwet?
 Maar, in 2023: Nederlanders herkennen de waarden wel
 Meer dan 200 jaar oud
- De 20e eeuw is de eeuw van de grondwet
 De vorige eeuw is het aantal grondwetten exponentieel toegenomen
 Oudste grondwet uit Amerika, daarna Nederland op 29 maart 1814
 189 constituties op 193 landen – één-documentsgrondwetten
 Constitutie: grondwet in één document neergelegd met basisregels voor recht en
politiek
o Israël, Zweden: wel constituties, maar niet in één document
o Twijfelgevallen: Nieuw-Zeeland 1986 en San Marino, zelfs Verenigd Koninkrijk?
 VK hebben geen geschreven grondwet, maar allemaal parlementaire wetten en
jurisprudentie, dus eigenlijk ook geschreven
 Ze zeggen dit niet nodig te hebben, omdat ze stabiel zijn
 Ze hebben minstens tien geschreven constituties, maar alleen niet
samengebracht in één document
o Zo bezien 99,4% van de landen van de wereld een geschreven constitutie
 Recent verschijnsel
o 87% van al die grondwetten na 1950
o 74% van het totaal van na 1975
 Democratisering nam ook toe, maar er is nu juist de laatste 10 jaar een recessie
 Waarom is in zo’n korte tijd de hele wereld aan een grondwet gegaan?
 Om door andere landen als fatsoenlijk land te worden beschouwd, moet je fatsoenlijke
basisregels hebben (op papier)
- Verklaringen voor de groei en toenemende gelijkenis van grondwetten (Hirschl)
 Ideële duiding: gevolg van de kracht van het grondwetsideaal (constitutionalisme)
o De opkomst van de moderne grondwet is onvermijdelijk gevolg van de gang van de
geschiedenis die ons heeft doen inzien dat vrijheid, gelijkheid en broederschap het
doel van de menselijke samenwerking is
 Functionele duiding: wereld van markten
o Het menselijke samenleven wordt beheerst door transacties en economische
verhoudingen. Grondwetten spelen steeds grotere rol daarin
 Credible commitments die voorspelbaarheid en zekerheid van gedrag van
marktdeelnemers vergroten, willekeur overheidsgedrag terugdringen en
economische prestaties en groei vergroten
 Strategisch-politieke duiding
o Grondwetten zijn strategische instrumenten waarmee we grootschalige menselijke
samenwerking in politieke gemeenschappen mobiliseren en kanaliseren
- Wat doet de grondwet?
 Schept een eigen wereld met
o Een gemeenschap die zichzelf definieert (een ‘wij’)
o Een leiderschapssysteem
o Een rechtssysteem
Ontstaan mensheid en samenleving

, - Homo sapiens
 De eerste wetende of denkende mens
 Kon communiceren, plannen en samenwerken
- Landbouwrevolutie
 Voordelen: grotere schaal van samenwerkingen, voedseloverschot, geboortes,
collectieve kracht
 Nadelen: ziektes, kortere levensduur, eenmaal over is er geen weg meer terug
 Er ontstonden nieuwe grotere verbanden: stammen
- Stammen
 Vijandig gezind, territoriaal en weinig met vreemden
 Dunbar-getal: wij kunnen tot met 148 mensen stabiele relaties in groepen hebben
o Waarom gaan we hier bovenuit?
 Schaalvergroting geeft groepen competitieve voordelen
 Onze mentale vermogens stellen ons in staat tot kunstmatig vertrouwen
 Collective brains of our communities
- Chiefdoms
 Door opschaling van menselijke samenwerking
 Hierin ontstaan hiërarchieën en elites
 Samenleving van rangen en standen
 Permanent leiderschap  leidt later tot koningschappen en daarna tot ‘staten’
 Door de landbouwrevolutie komen krachten op gang die de mensheid dwingen tot
politieke organisatie met een kettingreactie van steeds grotere en hiërarchisch wordende
vormen van menselijke samenwerking
 The necessity of politics
- Otracisme
 Sociale uitsluiting (de pijn ervaren we als echte pijn)


De grondwet
- Wat is een grondwet?
 Definitie: een verzameling fundamentele regels over inrichting van leiderschap, recht en
sociale organisatie
 Grondwetten/constituties hebben altijd een hogere status  basiswet met hogere status
o Gevaar van een starre grondwet: onbruikbaarheid en irrelevantie
o Maar als het te makkelijk te wijzigen is, houd je geen grondwet meer over
- De bron van grondwetten
 Menselijke aard als bron?
o Aangelegd voor samenwerking
 Mensen zijn sociale wezens
 Samenwerken om te overleven (instinct)
o Twee pijlers voor die samenwerking
 Vertrouwen op anderen
 Het Dunbar getal
 Allerlei wezens die in sociale verbanden samenhangen, hebben een
soort samenwerkingsplafond. Bij mensen is die ook heel goed te
berekenen en vast te stellen
 Wij mensen kunnen stabiele sociale relaties aanhouden tot aan
148/150 (zo groot zijn de groepen)
 Wij zijn dus bedraad om in groepen van 148/150 samen te kunnen
werken en elkaar blind te kunnen vertrouwen. De mens kan daar
overheen springen door verbeelding (bijv. God). Er is dan een leider

, via wie je elkaar allemaal kan vertrouwen, daar hoef je elkaar niet
allemaal fysiek voor te kennen
 Erkenning: een plek hebben in het geheel
- Constitutie
 Artefact om duurzaam grootschalige samenwerking mogelijk te maken
 Doordat we erin geloven, werkt het ook
o Het creëert artificieel een manier om grootschalige samenwerking mogelijk te
maken
o De constitutie is een rechtvaardigheidsidee
 Een grondwet roept een verbeelde orde uit, met artificieel
o Vertrouwen: als we het zo doen, is het eerlijk (trias politica)
o Erkenning: iedereen doet ertoe (vrijheid van mengnsuiting)
 Leidt tot samenwerking
 Krijgt momentum door schaalvergrotingsdynamiek – strijd om bestaansbronnen (groep,
stam, chiefdom, koninkrijk, staat)
o Grondwet helpt dus om als fatsoenlijk land te worden beschouwd
 De staat (1648)
o Bedenksel om die daderdrang van schaalvergrotingsdynamiek onder controle te
brengen
 Ook de grondwet leidt tot goede samenwerking
 Grondwetten scheppen een rechtsorde en overheidsmacht en regleren deze ook
 Constitutie belichaamt een universeel ideaal: overheid in dienst van de burgers en hun
onvervreemdbare rechten en vrijheden
- Grondwetsbegrippen: wat is een constitutie?
 Juridische definities
o Geschreven en ongeschreven grondwetten
o Formele constituties (grondwetten) en materiële constituties (fundamentele
rechtsregels met normen over leiderschap en een rechtssysteem)
 Formele constitutie: document dat zichzelf grondwet/basiswet noemt (één
document)
 Materiële constitutie: breder dan het document dat wij grondwet noemen;
fundamentele rechtsregels met normen over leiderschap en een rechtssysteem
 Jurisprudentie valt niet onder het buitengrondwettelijk constitutionele
recht
o Verschil grondwet en constitutie
 Constitutie heeft meer regels (zoals vertrouwensregel)
o Rigide en flexibele grondwetten
 Rigide: moeilijk te wijzigen (tweelezing en tweederdemeerderheid)
 Ideologische of aspiratieve definities: wat een grondwet zou moeten zijn
o Constitutionalisme: het geloof dat het goed is grondwettelijk bestuur te hebben
(limited government) – het idee dat leiderschap moet worden beteugeld door het
recht (rule of law instead of rule by men)
 Rule of law: heerschappij van het recht (niet van mensen)
 We hebben een beperkt bestuur waarvan de markt beperkt is
o Democratische rechtsstaat: het idee van roulerend en voorwaardelijk leiderschap;
legaliteit (rechtsbinding), machtenscheiding, grondrechten, onafhankelijke rechter
 Functionele definitie: kijken naar wat grondwetten doen
o Een wij uitroepen
 Wie zijn wij? Wie heeft welke rol en wie mag wat? Vertrouwen, identiteit,
status, waardigheid, ambt etc.
o Leiderschap en coördinatie samenwerking

,  Roulerend leiderschap
 Wie heeft er een rol en hoe wordt het leiderschap verdeeld?
 Aan de top staat in onze democratie het parlement  vertrouwensbeginsel
 In beginsel ook vertrouwensregel als de Eerste Kamer het vertrouwen
heeft opgezegd (nog nooit voorgekomen)
o Rechtssystemen en recht
 Een grondwet gaat ook om hoe recht wordt gemaakt (wie het mag vinden
(rechter) en wie het maakt)
o Grondrechten zijn ook legitimiteitsvehikels (Max Weber)
 Constituties geven legitimiteit – blijvend draagvlak – aan een rechtssysteem en
leiderschapssysteem
 Hoe? Door het gezamenlijke geloof in het verhaal van zo’n grondwet
- Effecten van constituties
 Weinig echt gemeten – onderzocht
o We gaan er van uit dat het zo werkt
o Vanzelfsprekend
 Juridische effecten en betekenissen
o Schepping van een rechtssysteem (verbeelde wereld van het recht)
 Een rechtsorde waarbinnen de afspraken en normen daarbinnen ook verbinden
als recht
o Effectief? Constitutionele prestaties
 Nepconstituties: veel beloven, niks doen
 Nederland is bescheiden (SCHEMA OVERNEMEN)
 Zelfhandhavend: er moet dus voor iedereen wat in zitten
 Duurzaamheid – leeftijd: hoe ouder de constitutie, hoe beter je staat
 Economische aspecten en effecten
o Constitutie als voorwaarde voor de markt (en economische groei)
 Voorwaarde voor de markt
 Als je geen land, staat of leiderschap hebt, valt er niet samen te werken
 Kans op marktfalen, dus is een overheid nodig die via constitutionele regels in
kan grijpen
 Hirschl: twee kritische randvoorwaarden voor economische groei
 Het bestaan van voorspelbare wetten die de markt regelen
 Constituties geven stabiliteit (credible commitment)
 Een rechtssysteem dat kapitaalvorming beschermt en eigendomsrechten
waarborgt
o Constitutie als factor
 Verlaagt de transactiekosten: als je geen grondwet hebt (en dus een slecht
functionerend rechtssysteem) moet je al het onderling vertrouwen zelf doen; je
bent eindeloos bezig voordat je een transactie kan doen
 Vergroting onderling vertrouwen – stabielere markttransacties – groter volume
 Meer ‘vrijheid’: meer economische groei?
o Constitutie als katalysator
 Constitutionele regels vergroten het onderlinge vertrouwen voor economische
verhoudingen
 Lagere transactiekosten, betere samenwerking en collectieve goederen
 Politieke aspecten en effecten
o Grondwetten
 Definiëren een politieke arena (waarin beslist moet worden over tegengestelde
belangen), waarin door en/of voor een groep distributiebeslissingen worden
genomen