Week 1: De eeuw van de grondwet; constituties als basis voor duurzame
aanvaardbaarheid van overheidsgezag
Week 1 Onze Constitutie (40 pagina’s)
Hoofdstuk 1 (De fundamenteelste regels)
Hoe kun je de constitutie kennen?
Buitengrondwettelijk constitutioneel recht
- organieke wetten: Wetten die een grondwettelijk voorschrift nader uitwerken
- denk aan: Kieswet, Wet openbare manifestaties en de Provincie- en Gemeentewet
- Deze wetten geven uitvoering aan de opdrachten uit de grondwet
- Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden
- Mensenrechten verdragen
Ongeschreven constitutioneel recht
- Misleidend, niet per se ongeschreven, regel staat in ieder geval niet in de Grondwet, een
wet of wettelijk voorschrift of in een Verdrag of Statuut.
- Kom je tegen in jurisprudentie (interpreteren van constitutioneel recht)
- NB Jurisprudentie zelf is geen constitutioneel recht
Legaliteitsbeginsel -Het beginsel dat eist dat je alleen op basis van het recht en volgens het recht
op kunt treden als overheid en dat je daarvoor als overheid uiteindelijke toestemming nodig hebt
van een democratisch gelegitimeerde wetgever
Conventies
- -gewoonten die verbinden alsof het rechtsregels zijn
- Voorbeeld: ongeschreven vertrouwensregel (- indien een minister het vertrouwen
verliest van de meerderheid van de Kamers van het parlement, is de minister
verplicht zijn ontslag in te dienen)
Gewoonte recht
Twee vereisten
1. Er moet sprake zijn van een echte gewoonte in de vorm van een regelmatig terugkerend
gedrag
2. Er moet een algemene rechtsovertuiging bestaan bij de meeste rechtstreeks betrokkenen
dat dat gewoontegedrag ook juridisch is vereist, dat die gedragsregel noodzakelijkerwijs
als recht verbindt
Formele constitutie - de rechtsregels die zijn opgenomen in de grondwet
Materiële constitutie - ter aanduiding van alle constitutionele rechtsregels inclusief de
ongeschreven regels en beginselen die betrekking hebben op de basisregels van een als staat
georganiseerde samenleving en haar rechtsorde
Grondwetten scheppen een eigen wereld waarin een gemeenschap zichzelf definieert → een wij
(nagenoeg altijd een staatsgemeenschap)
,In 2018 heeft meer dan 99% van alle landen ter wereld een geschreven grondwet
Hoofdstuk 2 (Twee eeuwen Grondwet in vijf eeuwen Nederland)
Grondwetsherzieningen sinds 1815
1840 - strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid
1848 - Het parlementaire stelsel → politieke ministeriële verantwoordelijkheid, ook recht van
amendement, rechtstreekse verkiezingen van de Eerste en Tweede Kamer, recht om te
interpelleren (vragen aan de regering), enquêterecht etc.
1887 - kiesrecht uitgebreid van alleen vermogende Nederlanders naar alle mannen die aan
bepaalde eisen voldoen
1917 - Kiesstelsel: van district naar evenredige vertegenwoordiging. Alle mannen boven 23
kiesrecht. Onderwijspacificatie (gelijke bekostiging van scholen)
1919 - vrouwenkiesrecht
1983 - algehele herziening grondwet (bepaalde rechten werden opgenomen zoals gebod
gelijkheid, nondiscriminatie, eerbiediging persoonlijke levenssfeer etc.) (ook eenvoudiger maken
van de tekst zodat het beter te begrijpen is) (ook verbod op de doodstraf + onafhankelijkheid
van Suriname werden meegenomen)
2022-2023:
1. Toevoeging van algemene bepaling die uitdrukt dat de Grondwet de grondrechten en
democratische rechtsstaat waarborgt (idee is om de relatie tussen de grondwet en de
burgers te verstevigen).
2. Modernisering briefgeheim art. 13 Gw → uitgebreid tot communicatiegeheim (ook
digitaal of eender welke techniek)
3. Art. 6 EVRM beter vertaald in art. 17 Gw
4. Herijking van de tweede lezing grondwetsherzieningsprocedure
5. Discriminatieverbod aangevuld
Hoofdstuk 4 (Het constitutionele bestel nu)
Staat, soevereiniteit, nationale entiteit
Staten kunnen verdragen sluiten, zijn soeverein (hun eigen hoogste macht), staten moeten ook
onderling respect voor elkaar hebben voor elkaars soevereiniteit (slechts in uitzonderlijke
gevallen mag het).
Staat kwalificeren:
1. een permanente bevolking
2. een afgebakend gebied (territorium)
3. een overheid (dat wil zeggen een effectief hoogste gezag, dat als enige de hoogste macht
uitoefenen
4. het vermogen om betrekkingen aan te gaan met de andere staten (waarvoor nodig is dat
andere staten jouw erkennen als staat)
Fragile or failed states → een staat waarin een hoogste politieke regeringsorgaan niet langer
effectief de hoogste overheidsmacht kan oefenen of uitoefenen, bijvoorbeeld vanwege een
burgeroorlog of andere desintegratie van het hoogste gezag.
,Nationale staat → een groep mensen die zich cultureel, historisch of politiek verbonden voelt als
een eenheid: een natie
- Bij naties gaat het om de wil om samen te zijn, dingen te doen, om de wil om in een staat
van verbondenheid samen te leven en in vrijheid de voorwaarden van de samenleving te
bepalen.
Internationale betekenis soevereiniteit: staten hebben soevereiniteit over hun eigen grondgebied
en bevolking → ze mogen hun eigen hoogte macht organiseren en andere staten mogen zich niet
bemoeien met de interne aangelegenheden van een staat
Soevereiniteit kan ook als begrip worden gebruikt om aan te geven wie of wat in een staat het
hoogste gezag heeft. In NL de grondwetgever, maar in veel landen het parlement.
In een derde betekenis van soevereiniteit wordt soevereiniteit gekoppeld aan de grondslag van
overheidsgezag in een staat. Tegenwoordig meestal de wil van het volk → volkssoevereiniteit
Het idee van de democratische rechtsstaat:
1. Overheidsinstellingen en -instanties zijn gebonden aan het recht
2. bij machtsuitoefening staat de vrijheid van de burgers voorop
3. de overheidsmacht is verdeeld over elkaar in evenwicht houdende dan wel elkaar
controlerende overheidsinstanties en -instellingen
4. dat leiders door het volk worden aangewezen
5. dat volk ook een direct of indirect aandeel heeft bij het vaststellen van de voornaamste
rechtsregels
Drie staatsvormen
1. de eenheidsstaat
a. hoogste macht ligt in beginsel in een hand: bij de centrale overheid
b. Dat betekent niet dat bepaalde onderdelen van die overheidsmacht niet aan
regio’s (gemeente, provincies etc.) of andere decentrale organen zijn uitbesteed of
kunnen worden overgedragen, maar dat in zulke gevallen die centrale overheid
wel het bestuurscentrum en de kern bezitter van de overheidsbevoegdheden blijft
c. Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat
2. de federale staat
a. de hoogste overheidsmacht wordt gedeeld tussen het centrale, nationale of
federale niveau en deelstaten → ieder eigen bevoegdheden en
verantwoordelijkheden
b. Staten hebben zich aaneengesloten om een unie te vormen
c. Bondsrepubliek Duitsland is een federatie (bestaande uit 16 deelstaten)
d. De wereld van de federale overheid en die van de deelstaten zijn meestal twee
gescheiden juridische ordeningen en ook die van gedeeltelijk verschillende
werelden
, e. Vaak een federale onafhankelijke rechter waar geschillen tussen de federatie en de
deelstaten kunnen worden voorgelegd.
3. de confederale staat
a. Er wordt ook tussen zelfstandige staten samengewerkt en er bestaat ook eens
strikte verdeling tussen de bevoegdheden van het confederale en staten niveau,
maar er is eigenlijk nauwelijks sprake van een uie. Een confederatie is veel meer
een los-vast verband dan een federatie.
b. Onafhankelijke deelstaten blijven grotendeels soeverein en bevoegd om al hun
eigen zaken te regelen en zichzelf te besturen.
c. In een confederatie is het in ieder geval wel vaak zo dat individuele staten nog een
zelfstandig vetorecht hebben, ook als het om een confederale besluitvorming
gaat. Staten kunnen ook altijd uit de confederale samenwerking treden als ze dat
willen. (kan in de meeste federaties niet)
Regeringsvormen
1. parlementair stelsel
a. De regeringsvorm waarin de bron voor het leiderschap van een lang ligt bij een
parlement
b. Parlement wordt door de bevolking gekozen
2. Presidentieel stelsel
a. Naast het parlement wordt ook een president rechtstreeks of indirect gekozen
door de bevolking
b. De democratische legitimatie van het hoofd van de regering is niet een afgeleiden
van het parlement
c. President heeft een eigen mandaat van de kiezers, dat op gelijke voet met dat van
het parlement staat
i. Dit kan botsen, dus vaak bevoegdheden parlement en president strikt
gescheiden
d. In meeste presidentiële stelsels hoeft de president geen verantwoording af te
leggen en geldt de vertrouwensregel ook niet
e. De president is verplicht zich te houden aan de wetten die het parlement vaststelt
3. Semipresidentieel stelsel
a. Parlement en president worden weer rechtstreeks gekozen en beiden hebben hun
eigen bevoegdheden, maar de ministers die een president benoemt zijn daarin wel
verantwoording verschuldigd aan en afhankelijk van het vertrouwen van het
parlement om te kunnen functioneren.
b. Frankrijk is een voorbeeld.
c. Gevaar: cohabitation → president wordt gedwongen samen te werken met
ministers met een andere politieke kleur
Democratie - bestuur door het volk. Het is niet zomaar een leiderschapssysteem, het is ook een
ideaal.
aanvaardbaarheid van overheidsgezag
Week 1 Onze Constitutie (40 pagina’s)
Hoofdstuk 1 (De fundamenteelste regels)
Hoe kun je de constitutie kennen?
Buitengrondwettelijk constitutioneel recht
- organieke wetten: Wetten die een grondwettelijk voorschrift nader uitwerken
- denk aan: Kieswet, Wet openbare manifestaties en de Provincie- en Gemeentewet
- Deze wetten geven uitvoering aan de opdrachten uit de grondwet
- Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden
- Mensenrechten verdragen
Ongeschreven constitutioneel recht
- Misleidend, niet per se ongeschreven, regel staat in ieder geval niet in de Grondwet, een
wet of wettelijk voorschrift of in een Verdrag of Statuut.
- Kom je tegen in jurisprudentie (interpreteren van constitutioneel recht)
- NB Jurisprudentie zelf is geen constitutioneel recht
Legaliteitsbeginsel -Het beginsel dat eist dat je alleen op basis van het recht en volgens het recht
op kunt treden als overheid en dat je daarvoor als overheid uiteindelijke toestemming nodig hebt
van een democratisch gelegitimeerde wetgever
Conventies
- -gewoonten die verbinden alsof het rechtsregels zijn
- Voorbeeld: ongeschreven vertrouwensregel (- indien een minister het vertrouwen
verliest van de meerderheid van de Kamers van het parlement, is de minister
verplicht zijn ontslag in te dienen)
Gewoonte recht
Twee vereisten
1. Er moet sprake zijn van een echte gewoonte in de vorm van een regelmatig terugkerend
gedrag
2. Er moet een algemene rechtsovertuiging bestaan bij de meeste rechtstreeks betrokkenen
dat dat gewoontegedrag ook juridisch is vereist, dat die gedragsregel noodzakelijkerwijs
als recht verbindt
Formele constitutie - de rechtsregels die zijn opgenomen in de grondwet
Materiële constitutie - ter aanduiding van alle constitutionele rechtsregels inclusief de
ongeschreven regels en beginselen die betrekking hebben op de basisregels van een als staat
georganiseerde samenleving en haar rechtsorde
Grondwetten scheppen een eigen wereld waarin een gemeenschap zichzelf definieert → een wij
(nagenoeg altijd een staatsgemeenschap)
,In 2018 heeft meer dan 99% van alle landen ter wereld een geschreven grondwet
Hoofdstuk 2 (Twee eeuwen Grondwet in vijf eeuwen Nederland)
Grondwetsherzieningen sinds 1815
1840 - strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid
1848 - Het parlementaire stelsel → politieke ministeriële verantwoordelijkheid, ook recht van
amendement, rechtstreekse verkiezingen van de Eerste en Tweede Kamer, recht om te
interpelleren (vragen aan de regering), enquêterecht etc.
1887 - kiesrecht uitgebreid van alleen vermogende Nederlanders naar alle mannen die aan
bepaalde eisen voldoen
1917 - Kiesstelsel: van district naar evenredige vertegenwoordiging. Alle mannen boven 23
kiesrecht. Onderwijspacificatie (gelijke bekostiging van scholen)
1919 - vrouwenkiesrecht
1983 - algehele herziening grondwet (bepaalde rechten werden opgenomen zoals gebod
gelijkheid, nondiscriminatie, eerbiediging persoonlijke levenssfeer etc.) (ook eenvoudiger maken
van de tekst zodat het beter te begrijpen is) (ook verbod op de doodstraf + onafhankelijkheid
van Suriname werden meegenomen)
2022-2023:
1. Toevoeging van algemene bepaling die uitdrukt dat de Grondwet de grondrechten en
democratische rechtsstaat waarborgt (idee is om de relatie tussen de grondwet en de
burgers te verstevigen).
2. Modernisering briefgeheim art. 13 Gw → uitgebreid tot communicatiegeheim (ook
digitaal of eender welke techniek)
3. Art. 6 EVRM beter vertaald in art. 17 Gw
4. Herijking van de tweede lezing grondwetsherzieningsprocedure
5. Discriminatieverbod aangevuld
Hoofdstuk 4 (Het constitutionele bestel nu)
Staat, soevereiniteit, nationale entiteit
Staten kunnen verdragen sluiten, zijn soeverein (hun eigen hoogste macht), staten moeten ook
onderling respect voor elkaar hebben voor elkaars soevereiniteit (slechts in uitzonderlijke
gevallen mag het).
Staat kwalificeren:
1. een permanente bevolking
2. een afgebakend gebied (territorium)
3. een overheid (dat wil zeggen een effectief hoogste gezag, dat als enige de hoogste macht
uitoefenen
4. het vermogen om betrekkingen aan te gaan met de andere staten (waarvoor nodig is dat
andere staten jouw erkennen als staat)
Fragile or failed states → een staat waarin een hoogste politieke regeringsorgaan niet langer
effectief de hoogste overheidsmacht kan oefenen of uitoefenen, bijvoorbeeld vanwege een
burgeroorlog of andere desintegratie van het hoogste gezag.
,Nationale staat → een groep mensen die zich cultureel, historisch of politiek verbonden voelt als
een eenheid: een natie
- Bij naties gaat het om de wil om samen te zijn, dingen te doen, om de wil om in een staat
van verbondenheid samen te leven en in vrijheid de voorwaarden van de samenleving te
bepalen.
Internationale betekenis soevereiniteit: staten hebben soevereiniteit over hun eigen grondgebied
en bevolking → ze mogen hun eigen hoogte macht organiseren en andere staten mogen zich niet
bemoeien met de interne aangelegenheden van een staat
Soevereiniteit kan ook als begrip worden gebruikt om aan te geven wie of wat in een staat het
hoogste gezag heeft. In NL de grondwetgever, maar in veel landen het parlement.
In een derde betekenis van soevereiniteit wordt soevereiniteit gekoppeld aan de grondslag van
overheidsgezag in een staat. Tegenwoordig meestal de wil van het volk → volkssoevereiniteit
Het idee van de democratische rechtsstaat:
1. Overheidsinstellingen en -instanties zijn gebonden aan het recht
2. bij machtsuitoefening staat de vrijheid van de burgers voorop
3. de overheidsmacht is verdeeld over elkaar in evenwicht houdende dan wel elkaar
controlerende overheidsinstanties en -instellingen
4. dat leiders door het volk worden aangewezen
5. dat volk ook een direct of indirect aandeel heeft bij het vaststellen van de voornaamste
rechtsregels
Drie staatsvormen
1. de eenheidsstaat
a. hoogste macht ligt in beginsel in een hand: bij de centrale overheid
b. Dat betekent niet dat bepaalde onderdelen van die overheidsmacht niet aan
regio’s (gemeente, provincies etc.) of andere decentrale organen zijn uitbesteed of
kunnen worden overgedragen, maar dat in zulke gevallen die centrale overheid
wel het bestuurscentrum en de kern bezitter van de overheidsbevoegdheden blijft
c. Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat
2. de federale staat
a. de hoogste overheidsmacht wordt gedeeld tussen het centrale, nationale of
federale niveau en deelstaten → ieder eigen bevoegdheden en
verantwoordelijkheden
b. Staten hebben zich aaneengesloten om een unie te vormen
c. Bondsrepubliek Duitsland is een federatie (bestaande uit 16 deelstaten)
d. De wereld van de federale overheid en die van de deelstaten zijn meestal twee
gescheiden juridische ordeningen en ook die van gedeeltelijk verschillende
werelden
, e. Vaak een federale onafhankelijke rechter waar geschillen tussen de federatie en de
deelstaten kunnen worden voorgelegd.
3. de confederale staat
a. Er wordt ook tussen zelfstandige staten samengewerkt en er bestaat ook eens
strikte verdeling tussen de bevoegdheden van het confederale en staten niveau,
maar er is eigenlijk nauwelijks sprake van een uie. Een confederatie is veel meer
een los-vast verband dan een federatie.
b. Onafhankelijke deelstaten blijven grotendeels soeverein en bevoegd om al hun
eigen zaken te regelen en zichzelf te besturen.
c. In een confederatie is het in ieder geval wel vaak zo dat individuele staten nog een
zelfstandig vetorecht hebben, ook als het om een confederale besluitvorming
gaat. Staten kunnen ook altijd uit de confederale samenwerking treden als ze dat
willen. (kan in de meeste federaties niet)
Regeringsvormen
1. parlementair stelsel
a. De regeringsvorm waarin de bron voor het leiderschap van een lang ligt bij een
parlement
b. Parlement wordt door de bevolking gekozen
2. Presidentieel stelsel
a. Naast het parlement wordt ook een president rechtstreeks of indirect gekozen
door de bevolking
b. De democratische legitimatie van het hoofd van de regering is niet een afgeleiden
van het parlement
c. President heeft een eigen mandaat van de kiezers, dat op gelijke voet met dat van
het parlement staat
i. Dit kan botsen, dus vaak bevoegdheden parlement en president strikt
gescheiden
d. In meeste presidentiële stelsels hoeft de president geen verantwoording af te
leggen en geldt de vertrouwensregel ook niet
e. De president is verplicht zich te houden aan de wetten die het parlement vaststelt
3. Semipresidentieel stelsel
a. Parlement en president worden weer rechtstreeks gekozen en beiden hebben hun
eigen bevoegdheden, maar de ministers die een president benoemt zijn daarin wel
verantwoording verschuldigd aan en afhankelijk van het vertrouwen van het
parlement om te kunnen functioneren.
b. Frankrijk is een voorbeeld.
c. Gevaar: cohabitation → president wordt gedwongen samen te werken met
ministers met een andere politieke kleur
Democratie - bestuur door het volk. Het is niet zomaar een leiderschapssysteem, het is ook een
ideaal.
