Moderne kijk op persoonlijkheid
Er zijn zeer veel eigenschappen die mensen kunnen gebruiken om zichzelf
of anderen te beschrijven. De kunst is om al die eigenschappen in een
overzichtelijk systeem bij elkaar te brengen. Dat maakt het namelijk
mogelijk om vragenlijsten te ontwikkelen waarmee de belangrijkste
persoonlijkheidseigenschappen van mensen gemeten kunnen worden. Dit
kan van belang zijn in het kader van bijvoorbeeld een
beroepskeuzeonderzoek, een sollicitatie of een diagnostisch onderzoek dat
voorafgaat aan een psychologische behandeling. In dit hoofdstuk wordt
besproken wat volgens moderne modellen van persoonlijkheid de
belangrijkste persoonlijkheidseigenschappen zijn. Deze modellen zijn
gebaseerd op zogeheten psycholexicaal onderzoek. Omdat psycholexicaal
onderzoek is gebaseerd op een analyse van taal, kunnen uitkomsten die
zijn gevonden in het ene land niet zomaar gegeneraliseerd worden naar
een ander land. Dat heeft gevolgen voor de vergelijkbaarheid van
persoonlijkheidsmetingen en persoonlijkheidsbeschrijvingen in
verschillende culturen, en voor het internationale gebruik van
persoonlijkheidsvragenlijsten.
3.1 Jezelf beschrijven
Hoeveel manieren zijn er om jezelf psychologisch te beschrijven en te
onderscheiden van anderen? Ben je openhartiger dan de meesten van je
vrienden en kennissen? Ben je impulsiever dan zij bij het kopen van
kleren? Ben je vastberadener in het nastreven van je doelen,
vasthoudender dan anderen? Ben je lichtgeraakt, misschien wat verlegen,
ben je saai of rebels? Ruim je je slaapkamer doorgaans netjes op omdat je
een ordelijk persoon bent, of doe je het alleen om een ordelijke indruk te
maken? En als dat laatste het geval is, betekent dit dan dat je eigenlijk
niet ordelijk bent? Hoe ga je met mensen om? Houd je je stijft aan
afspraken, kom je vaak te laat of kom je juist altijd wat eerder? Ben je
geïnteresseerd in wat anderen denken, willen of voelen, of laat dat je vaak
koud? Houd je rekening met wat anderen van je vinden of ga je helemaal
je eigen gang? Al deze vragen gaan over hoe je bent en hoe je je voordoet,
over wat je beweegt en bezielt, over hoe jij jezelf ziet, hoe anderen jou
zien en over hoe jij denkt dat anderen jou zien. Het gaat over wat jou
karakteriseert als individu, over je persoonlijkheid en je sociale reputatie.
Hoe je jezelf beschrijft, hangt namelijk mede af van het beeld dat je wilt
dat anderen van je hebben, en is ook terug te vinden in de oorsprong van
het woord ‘persoonlijkheid’.
Persoonlijkheid komt van persona en refereert aan het masker dat in
het oude Griekse theater werd gebruikt door acteurs. Persoonlijkheid heeft
hierdoor de betekenis van iets dat je kunt opzetten en afdoen. Dat kan
letterlijk een masker zijn om een bepaald type uit te beelden, maar het
1
,kan ook het gebruik van mascara zijn, van kleding of van alleen maar een
hoofddeksel waarmee je indruk kunt maken. Je kunt op deze manier je
eigen persoonlijkheid vormgeven en net als een acteur een persoonlijkheid
spelen. Eigenlijk doe je alsof je iemand anders bent. Negatief gesproken
ben je dan een huichelaar of een hypocriet (‘hypocriet’ betekent
oorspronkelijk ‘toneelspeler’). Het is dan misschien niet je echte
persoonlijkheid, maar je kunt er wel gehecht aan raken, en het kan een
beetje intrekken, een soort tweede natuur worden.
Wanneer iemand je vraagt om een beschrijving van jezelf te
geven, zullen antwoorden op een aantal van de voorgaande vragen
daarin waarschijnlijk een rol spelen. In dit soort beschrijvingen doen
mensen er vaak echt moeite voor om door anderen gezien te worden als
iemand met positieve eigenschappen. Denk aan een beschrijving die je
geeft van jezelf in het kader van een sollicitatiegesprek of op een
datingsite. Maar hoever kun je daarin gaan?
Uit een onderzoek van Tice, Butler, Muraven en Stillwell (1995) blijkt dat
het tegen je kan werken als je daarin te ver gaat. Iemand die zeer veel
aandacht besteedt aan het creëren van een zo gunstig mogelijk beeld van
zichzelf valt heel gauw door de mand en wordt ongeloofwaardig. Er is
sprake van een ‘trade-off’ tussen gunstigheid en geloofwaardigheid. En de
kans dat je door de mand valt is groter Bij bekenden dan bij onbekenden.
Er blijkt dan ook dat men tegenover bekenden terughoudender is in het
scheppen van een gunstig beeld van zichzelf dan tegenover onbekenden.
Verdiepingskader 3.2 – Beschrijf jezelf
Probeer het eens: geef jezelf, in gedachten, de tijd om in ongeveer vijf tot
tien zinnen een typering te geven van hoe jij in elkaar zit, zodat een
onbekende ander een redelijke indruk kan krijgen van wat voor iemand jij
bent en weet wat er van jou kan worden verwacht.
Als je inderdaad de moeite hebt genomen jezelf in een paar zinnen te
typeren en je kijkt terug op die beschrijving, is het dan een objectieve
beschrijving of is het beeld dat je van jezelf hebt gegeven een tikje
opgepoetst? Hoewel een paar zinnen heel treffend kunnen zijn, kunnen ze
natuurlijk nooit een volledig beeld geven. Je moet dus een keuze maken.
Heb je misschien toch bewust een aspect van je persoonlijkheid
weggelaten, omdat je dat liever verborgen wilt houden? Misschien heb je
door je woordkeuze bepaalde aspecten wat extra aangezet, heb je een
samenhangend beeld willen communiceren, ook al doet dat beeld de
werkelijkheid enigszins geweld aan?
2
,3.2 De lexicale hypothese
Mensen praten vaak over andere mensen en hun gedrag: Wie doet wat
met wie en waarom? Is dat goed of slecht? Wie is er populair en wie niet,
en waarom? Hoe moet je omgaan met een moeilijk kind, een vervelende
partner of een collega die nooit een deadline haalt? Alledaagse
gesprekken op bijvoorbeeld het werk of thuis hebben voor het merendeel
betrekking op gedrag en eigenschappen van jezelf of van anderen.
Wat betekent het wanneer iemand zegt dat die en die persoon een (echte)
persoonlijkheid is of persoonlijkheid heeft? Meestal wordt daarmee
bedoeld dat die persoon zich duidelijk en positief van anderen
onderscheidt, dat hij een sterke wil heeft en dat die persoon karakter
heeft. Karakter heeft tegenwoordig vooral te maken met het kenmerkende
of typerende van een persoon. Het psychologische type is vaak ook een
karikatuur: een opvallend kenmerk aan de persoon wordt uitvergroot op
zo’n manier dat die persoon eigenlijk alleen nog dat kenmerk is. Dat kan
grappig zijn, maar het is zeker ook eenzijdig en onrechtvaardig ten
opzichte van de persoon. Niet voor niets is er vaak weerstand tegen
mensen in hokjes plaatsen.
Het bespreken van personen, hun gedrag en hun eigenschappen is van
alle tijden en van alle culturen. In die gesprekken wordt betekenis
gegeven, worden verklaringen opgeworpen en wordt gezocht naar begrip
van wat mensen beweegt. Daarbij worden allerlei woorden gebruikt om
kenmerken van personen te beschrijven. Iemand is bijvoorbeeld lui,
verlegen, ambitieus of behulpzaam. Voor de meeste eigenschappen van
mensen bestaan woorden om deze te beschrijven. Als eigenschappen
maar vaak genoeg worden waargenomen en goed genoeg waarneembaar
zijn, is de kans groot dat er op een gegeven moment Belangrijke
individuele verschillen tussen mensen kunnen in taal worden uitgedrukt.
Onderzoek dat zich baseert op deze hypothese wordt ook wel
psycholexicaal onderzoek genoemd.
Verdiepingskader 3.3 – Het nut van psycholexicaal onderzoek
Lexicaal onderzoek is belangrijk om te achterhalen wat nu precies
belangrijke eigenschappen zijn om mensen mee te beschrijven. Op basis
daarvan kan een zogenoemde taxonomie van de persoonlijkheid worden
opgesteld. Dat wil zeggen: een indeling van
persoonlijkheidseigenschappen in categorieën. Op die manier kunnen de
vele persoonlijkheidseigenschappen die er zijn worden samengevat in een
overzichtelijk geheel.
Een voorbeeld van een dergelijke taxonomie is het Big-Five-model (zie
paragraaf 3.3.2). Een dergelijke taxonomie is behalve wetenschappelijk
3
, ook praktisch heel nuttig. Het helpt namelijk om op krachtige en bondige
wijze de persoonlijkheid van mensen te beschrijven. Meestal wordt op
basis van zo’n taxonomie een persoonlijkheidsvragenlijst ontwikkeld die de
in de taxonomie onderscheiden eigenschappen in kaart brengt. Zo zijn op
basis van het Big-Five-model verschillende persoonlijkheidsvragenlijsten
ontwikkeld om de vijf eigenschappen die het model onderscheidt in kaart
te brengen.
Psycholexicaal onderzoek zorgt ervoor dat een dergelijke
persoonlijkheidsvragenlijst gebaseerd is op die begrippen en
eigenschappen die in de praktijk ook daadwerkelijk relevant zijn om
iemand mee te beschrijven: de eigenschappen doen ertoe als het erom
gaat te achterhalen hoe iemand in grote lijnen in elkaar zit.
De psycholexicale benadering in de persoonlijkheidspsychologie richt de
aandacht dus op de woorden waarover een taal beschikt om iets over de
persoonlijkheid van iemand te zeggen. Dat zijn er heel veel. Omdat zulke
woorden allemaal te vinden zijn in een woordenboek, is dat vaak het
startpunt van psycholexicaal onderzoek.
Als eerste stap worden lijsten gemaakt van woorden uit woordenboeken
die kunnen worden gebruikt om eigenschappen van mensen te
beschrijven. Dat zijn er vaak een heleboel (meestal vele duizenden, al is
dit enigszins afhankelijk van welk woordenboek je gebruikt). Als je al die
woorden hebt geselecteerd, heb je nog geen antwoord op de vraag welke
persoonlijkheidseigenschappen nu eigenlijk het belangrijkst zijn. Daarvoor
zijn enkele vervolgstappen nodig, waar het in de volgende paragraaf over
gaat.
3.3 Taxonomieën
Volgens schattingen door lexicografen (mensen die woordenboeken
schrijven) telt het aantal Nederlandse woorden meer dan één miljoen.
Misschien zijn er door de tijd heen wel bijna vijf miljoen gebruikt. Het
aantal mogelijke woorden is haast onbeperkt, omdat je met de bestaande
grondwoorden steeds nieuwe samenstellingen en afleidingen kunt maken.
De Taaldatabank van het Nederlands-Vlaams Instituut voor Nederlandse
Lexicologie (INL) in Leiden bevat daardoor al meer dan 60 miljoen
woorden. De Grote Van Dale beschrijft Ongeveer 240.000 woorden. Een
volwassene gebruikt daarvan mogelijk ongeveer 50.000 woorden. Veel van
die woorden hebben betrekking op beschrijvingen van jezelf of anderen.
Dit is een veel te grote verzameling om mensen kort en bondig mee te
beschrijven, zeker als je mensen onderling wilt vergelijken. Je zou bezig
4
Er zijn zeer veel eigenschappen die mensen kunnen gebruiken om zichzelf
of anderen te beschrijven. De kunst is om al die eigenschappen in een
overzichtelijk systeem bij elkaar te brengen. Dat maakt het namelijk
mogelijk om vragenlijsten te ontwikkelen waarmee de belangrijkste
persoonlijkheidseigenschappen van mensen gemeten kunnen worden. Dit
kan van belang zijn in het kader van bijvoorbeeld een
beroepskeuzeonderzoek, een sollicitatie of een diagnostisch onderzoek dat
voorafgaat aan een psychologische behandeling. In dit hoofdstuk wordt
besproken wat volgens moderne modellen van persoonlijkheid de
belangrijkste persoonlijkheidseigenschappen zijn. Deze modellen zijn
gebaseerd op zogeheten psycholexicaal onderzoek. Omdat psycholexicaal
onderzoek is gebaseerd op een analyse van taal, kunnen uitkomsten die
zijn gevonden in het ene land niet zomaar gegeneraliseerd worden naar
een ander land. Dat heeft gevolgen voor de vergelijkbaarheid van
persoonlijkheidsmetingen en persoonlijkheidsbeschrijvingen in
verschillende culturen, en voor het internationale gebruik van
persoonlijkheidsvragenlijsten.
3.1 Jezelf beschrijven
Hoeveel manieren zijn er om jezelf psychologisch te beschrijven en te
onderscheiden van anderen? Ben je openhartiger dan de meesten van je
vrienden en kennissen? Ben je impulsiever dan zij bij het kopen van
kleren? Ben je vastberadener in het nastreven van je doelen,
vasthoudender dan anderen? Ben je lichtgeraakt, misschien wat verlegen,
ben je saai of rebels? Ruim je je slaapkamer doorgaans netjes op omdat je
een ordelijk persoon bent, of doe je het alleen om een ordelijke indruk te
maken? En als dat laatste het geval is, betekent dit dan dat je eigenlijk
niet ordelijk bent? Hoe ga je met mensen om? Houd je je stijft aan
afspraken, kom je vaak te laat of kom je juist altijd wat eerder? Ben je
geïnteresseerd in wat anderen denken, willen of voelen, of laat dat je vaak
koud? Houd je rekening met wat anderen van je vinden of ga je helemaal
je eigen gang? Al deze vragen gaan over hoe je bent en hoe je je voordoet,
over wat je beweegt en bezielt, over hoe jij jezelf ziet, hoe anderen jou
zien en over hoe jij denkt dat anderen jou zien. Het gaat over wat jou
karakteriseert als individu, over je persoonlijkheid en je sociale reputatie.
Hoe je jezelf beschrijft, hangt namelijk mede af van het beeld dat je wilt
dat anderen van je hebben, en is ook terug te vinden in de oorsprong van
het woord ‘persoonlijkheid’.
Persoonlijkheid komt van persona en refereert aan het masker dat in
het oude Griekse theater werd gebruikt door acteurs. Persoonlijkheid heeft
hierdoor de betekenis van iets dat je kunt opzetten en afdoen. Dat kan
letterlijk een masker zijn om een bepaald type uit te beelden, maar het
1
,kan ook het gebruik van mascara zijn, van kleding of van alleen maar een
hoofddeksel waarmee je indruk kunt maken. Je kunt op deze manier je
eigen persoonlijkheid vormgeven en net als een acteur een persoonlijkheid
spelen. Eigenlijk doe je alsof je iemand anders bent. Negatief gesproken
ben je dan een huichelaar of een hypocriet (‘hypocriet’ betekent
oorspronkelijk ‘toneelspeler’). Het is dan misschien niet je echte
persoonlijkheid, maar je kunt er wel gehecht aan raken, en het kan een
beetje intrekken, een soort tweede natuur worden.
Wanneer iemand je vraagt om een beschrijving van jezelf te
geven, zullen antwoorden op een aantal van de voorgaande vragen
daarin waarschijnlijk een rol spelen. In dit soort beschrijvingen doen
mensen er vaak echt moeite voor om door anderen gezien te worden als
iemand met positieve eigenschappen. Denk aan een beschrijving die je
geeft van jezelf in het kader van een sollicitatiegesprek of op een
datingsite. Maar hoever kun je daarin gaan?
Uit een onderzoek van Tice, Butler, Muraven en Stillwell (1995) blijkt dat
het tegen je kan werken als je daarin te ver gaat. Iemand die zeer veel
aandacht besteedt aan het creëren van een zo gunstig mogelijk beeld van
zichzelf valt heel gauw door de mand en wordt ongeloofwaardig. Er is
sprake van een ‘trade-off’ tussen gunstigheid en geloofwaardigheid. En de
kans dat je door de mand valt is groter Bij bekenden dan bij onbekenden.
Er blijkt dan ook dat men tegenover bekenden terughoudender is in het
scheppen van een gunstig beeld van zichzelf dan tegenover onbekenden.
Verdiepingskader 3.2 – Beschrijf jezelf
Probeer het eens: geef jezelf, in gedachten, de tijd om in ongeveer vijf tot
tien zinnen een typering te geven van hoe jij in elkaar zit, zodat een
onbekende ander een redelijke indruk kan krijgen van wat voor iemand jij
bent en weet wat er van jou kan worden verwacht.
Als je inderdaad de moeite hebt genomen jezelf in een paar zinnen te
typeren en je kijkt terug op die beschrijving, is het dan een objectieve
beschrijving of is het beeld dat je van jezelf hebt gegeven een tikje
opgepoetst? Hoewel een paar zinnen heel treffend kunnen zijn, kunnen ze
natuurlijk nooit een volledig beeld geven. Je moet dus een keuze maken.
Heb je misschien toch bewust een aspect van je persoonlijkheid
weggelaten, omdat je dat liever verborgen wilt houden? Misschien heb je
door je woordkeuze bepaalde aspecten wat extra aangezet, heb je een
samenhangend beeld willen communiceren, ook al doet dat beeld de
werkelijkheid enigszins geweld aan?
2
,3.2 De lexicale hypothese
Mensen praten vaak over andere mensen en hun gedrag: Wie doet wat
met wie en waarom? Is dat goed of slecht? Wie is er populair en wie niet,
en waarom? Hoe moet je omgaan met een moeilijk kind, een vervelende
partner of een collega die nooit een deadline haalt? Alledaagse
gesprekken op bijvoorbeeld het werk of thuis hebben voor het merendeel
betrekking op gedrag en eigenschappen van jezelf of van anderen.
Wat betekent het wanneer iemand zegt dat die en die persoon een (echte)
persoonlijkheid is of persoonlijkheid heeft? Meestal wordt daarmee
bedoeld dat die persoon zich duidelijk en positief van anderen
onderscheidt, dat hij een sterke wil heeft en dat die persoon karakter
heeft. Karakter heeft tegenwoordig vooral te maken met het kenmerkende
of typerende van een persoon. Het psychologische type is vaak ook een
karikatuur: een opvallend kenmerk aan de persoon wordt uitvergroot op
zo’n manier dat die persoon eigenlijk alleen nog dat kenmerk is. Dat kan
grappig zijn, maar het is zeker ook eenzijdig en onrechtvaardig ten
opzichte van de persoon. Niet voor niets is er vaak weerstand tegen
mensen in hokjes plaatsen.
Het bespreken van personen, hun gedrag en hun eigenschappen is van
alle tijden en van alle culturen. In die gesprekken wordt betekenis
gegeven, worden verklaringen opgeworpen en wordt gezocht naar begrip
van wat mensen beweegt. Daarbij worden allerlei woorden gebruikt om
kenmerken van personen te beschrijven. Iemand is bijvoorbeeld lui,
verlegen, ambitieus of behulpzaam. Voor de meeste eigenschappen van
mensen bestaan woorden om deze te beschrijven. Als eigenschappen
maar vaak genoeg worden waargenomen en goed genoeg waarneembaar
zijn, is de kans groot dat er op een gegeven moment Belangrijke
individuele verschillen tussen mensen kunnen in taal worden uitgedrukt.
Onderzoek dat zich baseert op deze hypothese wordt ook wel
psycholexicaal onderzoek genoemd.
Verdiepingskader 3.3 – Het nut van psycholexicaal onderzoek
Lexicaal onderzoek is belangrijk om te achterhalen wat nu precies
belangrijke eigenschappen zijn om mensen mee te beschrijven. Op basis
daarvan kan een zogenoemde taxonomie van de persoonlijkheid worden
opgesteld. Dat wil zeggen: een indeling van
persoonlijkheidseigenschappen in categorieën. Op die manier kunnen de
vele persoonlijkheidseigenschappen die er zijn worden samengevat in een
overzichtelijk geheel.
Een voorbeeld van een dergelijke taxonomie is het Big-Five-model (zie
paragraaf 3.3.2). Een dergelijke taxonomie is behalve wetenschappelijk
3
, ook praktisch heel nuttig. Het helpt namelijk om op krachtige en bondige
wijze de persoonlijkheid van mensen te beschrijven. Meestal wordt op
basis van zo’n taxonomie een persoonlijkheidsvragenlijst ontwikkeld die de
in de taxonomie onderscheiden eigenschappen in kaart brengt. Zo zijn op
basis van het Big-Five-model verschillende persoonlijkheidsvragenlijsten
ontwikkeld om de vijf eigenschappen die het model onderscheidt in kaart
te brengen.
Psycholexicaal onderzoek zorgt ervoor dat een dergelijke
persoonlijkheidsvragenlijst gebaseerd is op die begrippen en
eigenschappen die in de praktijk ook daadwerkelijk relevant zijn om
iemand mee te beschrijven: de eigenschappen doen ertoe als het erom
gaat te achterhalen hoe iemand in grote lijnen in elkaar zit.
De psycholexicale benadering in de persoonlijkheidspsychologie richt de
aandacht dus op de woorden waarover een taal beschikt om iets over de
persoonlijkheid van iemand te zeggen. Dat zijn er heel veel. Omdat zulke
woorden allemaal te vinden zijn in een woordenboek, is dat vaak het
startpunt van psycholexicaal onderzoek.
Als eerste stap worden lijsten gemaakt van woorden uit woordenboeken
die kunnen worden gebruikt om eigenschappen van mensen te
beschrijven. Dat zijn er vaak een heleboel (meestal vele duizenden, al is
dit enigszins afhankelijk van welk woordenboek je gebruikt). Als je al die
woorden hebt geselecteerd, heb je nog geen antwoord op de vraag welke
persoonlijkheidseigenschappen nu eigenlijk het belangrijkst zijn. Daarvoor
zijn enkele vervolgstappen nodig, waar het in de volgende paragraaf over
gaat.
3.3 Taxonomieën
Volgens schattingen door lexicografen (mensen die woordenboeken
schrijven) telt het aantal Nederlandse woorden meer dan één miljoen.
Misschien zijn er door de tijd heen wel bijna vijf miljoen gebruikt. Het
aantal mogelijke woorden is haast onbeperkt, omdat je met de bestaande
grondwoorden steeds nieuwe samenstellingen en afleidingen kunt maken.
De Taaldatabank van het Nederlands-Vlaams Instituut voor Nederlandse
Lexicologie (INL) in Leiden bevat daardoor al meer dan 60 miljoen
woorden. De Grote Van Dale beschrijft Ongeveer 240.000 woorden. Een
volwassene gebruikt daarvan mogelijk ongeveer 50.000 woorden. Veel van
die woorden hebben betrekking op beschrijvingen van jezelf of anderen.
Dit is een veel te grote verzameling om mensen kort en bondig mee te
beschrijven, zeker als je mensen onderling wilt vergelijken. Je zou bezig
4
