Sociale wetenschappen
Samenvattingen
Inhoudsopgave
2.1 Productiewijze en maatschappelijke ontwikkeling....................................................................................3
2.1.1 Kenmerken van jachtsamenlevingen..........................................................................................................3
2.1.2 Maatschappelijke gevolgen van de agrarische revolutie............................................................................3
2.1.3 Twee ‘revoluties’, drie typen samenlevingen..............................................................................................3
2.2 De ontwikkeling van het kapitalisme........................................................................................................ 4
2.3 Maatschappelijke achtergronden en gevolgen van industrialisering..........................................................4
2.4 Theoretische uitweiding: het verband tussen economische en andere sociale processen..........................5
2.5 Wegen van industrialisering:.................................................................................................................... 6
2.6 Industriële en postindustriële maatschappij.............................................................................................7
2.7 Arbeid in hooggeïndustrialiseerde samenlevingen....................................................................................7
2.7.1 Arbeidsorganisaties.....................................................................................................................................7
2.7.2 Kansen op de arbeidsmarkt.........................................................................................................................8
2.7.3 Vakbonden en andere belangenorganisaties:............................................................................................9
2.8 Arme en rijke landen:............................................................................................................................... 9
3.1 Staten, politiek en geweld...................................................................................................................... 11
3.2 Staatsvorming en staatsontwikkeling in West-Europa:............................................................................12
3.3 Varianten van staatsvorming.................................................................................................................. 14
3.4 Staatsvorming en politiek in Nederland.................................................................................................. 15
3.5 Uitbreiding van politieke bindingen: mondialisering en Europese integratie............................................16
3.6 Macht en democratie:............................................................................................................................ 16
Tot slot:....................................................................................................................................................... 17
4.1 Variaties in affectieve bindingen............................................................................................................. 18
4.2 Affectieve bindingen en de menselijke soort........................................................................................... 18
4.3 Affectieve uitingen en gedragsstandaarden............................................................................................ 19
4.3.1. De sociale wereld als rollenspel...............................................................................................................19
4.3.2. Cultuur en persoonlijkheid.......................................................................................................................19
4.3.3. Civiliseren en gewetensvorming:.............................................................................................................20
1
,4.4 Anonieme affectieve bindingen.............................................................................................................. 21
4.5 Individualiseringsprocessen: worden affectieve bindingen zwakker?......................................................21
5.1 Alledaagse kennis................................................................................................................................... 22
5.2 Religie.................................................................................................................................................... 23
5.3 Ideologie................................................................................................................................................ 23
5.4 Technologie en wetenschap................................................................................................................... 24
Ten slotte:.................................................................................................................................................... 25
6.1. Sociale ongelijkheid en sociale stratificatie............................................................................................ 26
6.2 Stratificatie in complexe agrarische samenlevingen................................................................................27
6.3 Industrialisering en klassenvorming........................................................................................................ 27
6.4 Recente ontwikkelingen in sociaaleconomische ongelijkheid..................................................................28
6.5 Klassen en statusverschillen in huidige westerse samenlevingen............................................................28
6.5.1 Welke klassen?..........................................................................................................................................28
6.5.2 Onderzoek naar statusverschillen.............................................................................................................29
6.5.3 Klasse, status, levensstijl en smaak...........................................................................................................29
6.6 Sociale mobiliteit en ongelijkheid van kansen......................................................................................... 30
6.7 Internationale en etnische stratificatie................................................................................................... 30
10.1 Ontstaan en ontwikkeling van verzorgingsstaten..................................................................................31
10.1.1 Voorwaarden voor het ontstaan van verzorgingsstaten........................................................................31
10.1.2 Verzorgingsstaat en sociale ongelijkheid................................................................................................32
10.1.3 Typen verzorgingsstaten.........................................................................................................................32
10.1.4 Recente ontwikkelingen van Europese verzorgingsstaten......................................................................32
10.1.5 Ontwikkeling van de Nederlandse verzorgingsstaat..............................................................................33
10.2 Armoedebestrijding en sociale zekerheid..............................................................................................33
10.2.1 Armenzorg, ‘volksverheffing’ en maatschappelijk werk.........................................................................33
10.2.2 Sociale zekerheid.....................................................................................................................................33
10.2.3 Materiële steunverlening en sociale ongelijkheid...................................................................................34
10.3 Onderwijs............................................................................................................................................. 34
10.3.1 Expansie van het onderwijs.....................................................................................................................34
10.3.2 Onderwijs en sociale ongelijkheid...........................................................................................................35
Samenvatti ng H2: economische bindingen
2
,Sociologen proberen na te gaan hoe economische aspecten samenhangen met aspecten van het
sociale leven.
Een van de belangrijkste kenmerken van onze huidige samenleving is de enorme graad van
arbeidsdeling.
2.1 Productiewijze en maatschappelijke ontwikkeling
De eerste mensen op aarde waren de jagers en verzamelaars. Toen deze mensen gewassen leerde te
verbouwen en dieren leerde te temmen ontstond de agrarische revolutie samenlevingen werden
omvangrijker, gedifferentieerder en complexer.
2.1.1 Kenmerken van jachtsamenlevingen
Klein en staatloos, autarkisch (self-sufficient), geografisch mobiel, geringe arbeidsdeling, geringe
sociale differentiatie, grote homogeniteit, grote materiële onzekerheid, niet overmatig hard werken,
jachtsamenlevingen zijn statisch (ze veranderen).
2.1.2 Maatschappelijke gevolgen van de agrarische revolutie
De overgang naar landbouw en veeteelt had waarschijnlijk te maken met voedselschaarste. Er
ontstond irrigatielandbouw: landbouw werd beoefend in riviervalleien met vruchtbare grond. Het
verbouwen werd voor het eerst in de praktijk gebracht in Zuidwest-Azië.
Aan het einde van het vierde millennium werd er voor het eerst gebruik gemaakt van een ploeg:
deze maakte veel verbouwen en hogere voedselproductie mogelijk.
Mensen gingen zich daarna steeds meer in dorpen vestigen: sedentarisatie. En de voedselproductie
steeg. Boeren gingen steeds meer produceren dan voor hun eigen voortbestaan noodzakelijk was:
surplus voorbrengen:
In combinatie met een grotere bevolkingsdichtheid ontstond er arbeidsdeling en specialisatie
de technische ontwikkeling verliep sneller
Een elite werd van materieel arbeid vrijgesteld er ontstonden heersende groepen (klassen
of strata) die later ook de eerste staten formeerden.
Invoering van landbouw en veeteelt was een voorwaarde voor het ontstaan van stratificatie en
staatsvorming.
Arbeidsdeling:
Maakte meer mensen over grote afstanden afhankelijk. Er kwamen markten en deze groeide
uit tot steden.
Maatschappelijke differentiatie
In de staten was coördinatie op grote schaal urgent. In de agrarische samenleving moesten
bezittingen verdeeld worden (bezitsaccumulatie). Vooral grond was hier belangrijk. Voor
administratie, bestuur en regelgeving werd het schrift omstreeks 3000 v Chr. ontwikkeld.
2.1.3 Twee ‘revoluties’, drie typen samenlevingen
In de achttiende eeuw werd in Engeland voor het eerst door brandstof aangedreven machines in de
productie toegepast. De uitvinding van de stoommachine markeerde het begin van de ‘industriële
revolutie’. Er was sprake van een nieuw maatschappijtype: de industriële maatschappij. Industriële
samenlevingen kenmerken zich door een hoger niveau alle kenmerken die de agrarische revolutie
ook had.
Er zijn dus drie typen samenlevingen die als opeenvolgende fasen op lange termijn zijn te
beschouwen. Deze ontwikkeling wordt gekenmerkt door:
Toenemende technische beheersing van natuurkrachten
Toenemende maatschappelijke differentiatie
Uitbreiding van afhankelijkheidsnetwerken
3
, Deze ontwikkeling heeft betrekking op de mensheid als geheel: de samenlevingen waarin de
ontwikkelingen zich het sterkst doorzet, krijgen een machtsvoorsprong op de andere samenlevingen
en worden daarmee het meest bepalend voor de mensheid.
Het onderscheid tussen jachtsamenlevingen, agrarische samenlevingen en industriële samenlevingen
is niet meer dan een globale indeling.
2.2 De ontwikkeling van het kapitalisme
De veranderingen zijn zodanig dat er wel gesproken wordt van de overgang naar een nieuw stelsel:
de overgang van feodalisme naar kapitalisme.
Feodalisme: eenzijdige machtsrelatie tussen boeren en grootgrondbezitters. Tussen bewoners zijn
weinig economische bindingen. Vanaf de elfde eeuw is er een economische ontwikkeling
waarneembaar. Deze ontwikkeling ondermijnt de feodale verhoudingen. De macht en de autonomie
van feodale ridders nemen af. Zij kunnen niet meer persoonlijk over de bewoners van een
grondgebied beheersen.
De opkomst van het kapitalisme hielt het volgende in:
1. Er vormt zich een welvarende, machtige en betrekkelijk onafhankelijke ondernemersklasse of
bourgeoisie. De bourgeoisie streeft naar voortdurende winst.
2. Als tegenhanger van de ondernemersklasse vormt zich een klasse van arbeiders of
proletariaat: mensen die zelf geen productiemiddelen bezitten en hun inkomen ontlenen
aan loon in ruil voor arbeid. Na de middeleeuwen breidt de klasse van loonarbeiders zich uit
(proletarisering) commercialisering en bevolkingsgroei op het platteland, verstedelijking,
afname zelfstandige ondernemers en ontbinding van gilden.
3. Een differentiatie tussen politieke en economische bindingen tussen staat en markt. Er
ontstaat in 1789 in de wetboeken van verschillende West-Europese staten het verschil
tussen publiek- en privaatrecht. De productie vindt in toenemende mate plaats in
particuliere ondernemingen. Steeds meer mensen worden door ruilbetrekkingen van elkaar
afhankelijk (commercialisering)
4. Marktvorming. Er ontstaat een internationale arbeidsdeling. Wereldsysteem: een geheel
van door arbeidsdeling van elkaar afhankelijke sociaal-culturele eenheden. Vanaf 1450
versterkt de handel tussen West-Europa en andere gebieden. Deze gebieden zijn de ‘kern’
van het wereldsysteem. Gebieden die ‘periferie’ genoemd worden, krijgen de functie van
leverancier. Gebieden die ‘semiperiferie’ genoemd worden, zijn gebieden die een
tussenpositie innemen.
Dit wereldsysteem expandeert sinds de vijftiende en zestiende eeuw.
Verschillende auteurs wijzen erop dat de grote politieke verbrokkeling van het feodale Europa het
ontstaan van het kapitalisme mogelijk maakte: doordat ridders vrijwel autonoom over kleine
gebieden heersten en het gezag van centrale vorsten zwak was, konden vrije steden opkomen.
De opkomst van het Kapitalisme in het Westen heeft ook te maken met affectieve en cognitieve
bindingen: mentaliteit van spaarzaamheid, hard werken en streven naar winst. Dit is in verband te
brengen met het calvinisme (These van Weber).
2.3 Maatschappelijke achtergronden en gevolgen van
industrialisering
Industrialisering: mechanisering van de productie, vervanging van dierlijke arbeidskracht door
machines met fossiele brandstoffen. Dit zorgde voor een sterke verhoging van de
arbeidsproductiviteit.
4
Samenvattingen
Inhoudsopgave
2.1 Productiewijze en maatschappelijke ontwikkeling....................................................................................3
2.1.1 Kenmerken van jachtsamenlevingen..........................................................................................................3
2.1.2 Maatschappelijke gevolgen van de agrarische revolutie............................................................................3
2.1.3 Twee ‘revoluties’, drie typen samenlevingen..............................................................................................3
2.2 De ontwikkeling van het kapitalisme........................................................................................................ 4
2.3 Maatschappelijke achtergronden en gevolgen van industrialisering..........................................................4
2.4 Theoretische uitweiding: het verband tussen economische en andere sociale processen..........................5
2.5 Wegen van industrialisering:.................................................................................................................... 6
2.6 Industriële en postindustriële maatschappij.............................................................................................7
2.7 Arbeid in hooggeïndustrialiseerde samenlevingen....................................................................................7
2.7.1 Arbeidsorganisaties.....................................................................................................................................7
2.7.2 Kansen op de arbeidsmarkt.........................................................................................................................8
2.7.3 Vakbonden en andere belangenorganisaties:............................................................................................9
2.8 Arme en rijke landen:............................................................................................................................... 9
3.1 Staten, politiek en geweld...................................................................................................................... 11
3.2 Staatsvorming en staatsontwikkeling in West-Europa:............................................................................12
3.3 Varianten van staatsvorming.................................................................................................................. 14
3.4 Staatsvorming en politiek in Nederland.................................................................................................. 15
3.5 Uitbreiding van politieke bindingen: mondialisering en Europese integratie............................................16
3.6 Macht en democratie:............................................................................................................................ 16
Tot slot:....................................................................................................................................................... 17
4.1 Variaties in affectieve bindingen............................................................................................................. 18
4.2 Affectieve bindingen en de menselijke soort........................................................................................... 18
4.3 Affectieve uitingen en gedragsstandaarden............................................................................................ 19
4.3.1. De sociale wereld als rollenspel...............................................................................................................19
4.3.2. Cultuur en persoonlijkheid.......................................................................................................................19
4.3.3. Civiliseren en gewetensvorming:.............................................................................................................20
1
,4.4 Anonieme affectieve bindingen.............................................................................................................. 21
4.5 Individualiseringsprocessen: worden affectieve bindingen zwakker?......................................................21
5.1 Alledaagse kennis................................................................................................................................... 22
5.2 Religie.................................................................................................................................................... 23
5.3 Ideologie................................................................................................................................................ 23
5.4 Technologie en wetenschap................................................................................................................... 24
Ten slotte:.................................................................................................................................................... 25
6.1. Sociale ongelijkheid en sociale stratificatie............................................................................................ 26
6.2 Stratificatie in complexe agrarische samenlevingen................................................................................27
6.3 Industrialisering en klassenvorming........................................................................................................ 27
6.4 Recente ontwikkelingen in sociaaleconomische ongelijkheid..................................................................28
6.5 Klassen en statusverschillen in huidige westerse samenlevingen............................................................28
6.5.1 Welke klassen?..........................................................................................................................................28
6.5.2 Onderzoek naar statusverschillen.............................................................................................................29
6.5.3 Klasse, status, levensstijl en smaak...........................................................................................................29
6.6 Sociale mobiliteit en ongelijkheid van kansen......................................................................................... 30
6.7 Internationale en etnische stratificatie................................................................................................... 30
10.1 Ontstaan en ontwikkeling van verzorgingsstaten..................................................................................31
10.1.1 Voorwaarden voor het ontstaan van verzorgingsstaten........................................................................31
10.1.2 Verzorgingsstaat en sociale ongelijkheid................................................................................................32
10.1.3 Typen verzorgingsstaten.........................................................................................................................32
10.1.4 Recente ontwikkelingen van Europese verzorgingsstaten......................................................................32
10.1.5 Ontwikkeling van de Nederlandse verzorgingsstaat..............................................................................33
10.2 Armoedebestrijding en sociale zekerheid..............................................................................................33
10.2.1 Armenzorg, ‘volksverheffing’ en maatschappelijk werk.........................................................................33
10.2.2 Sociale zekerheid.....................................................................................................................................33
10.2.3 Materiële steunverlening en sociale ongelijkheid...................................................................................34
10.3 Onderwijs............................................................................................................................................. 34
10.3.1 Expansie van het onderwijs.....................................................................................................................34
10.3.2 Onderwijs en sociale ongelijkheid...........................................................................................................35
Samenvatti ng H2: economische bindingen
2
,Sociologen proberen na te gaan hoe economische aspecten samenhangen met aspecten van het
sociale leven.
Een van de belangrijkste kenmerken van onze huidige samenleving is de enorme graad van
arbeidsdeling.
2.1 Productiewijze en maatschappelijke ontwikkeling
De eerste mensen op aarde waren de jagers en verzamelaars. Toen deze mensen gewassen leerde te
verbouwen en dieren leerde te temmen ontstond de agrarische revolutie samenlevingen werden
omvangrijker, gedifferentieerder en complexer.
2.1.1 Kenmerken van jachtsamenlevingen
Klein en staatloos, autarkisch (self-sufficient), geografisch mobiel, geringe arbeidsdeling, geringe
sociale differentiatie, grote homogeniteit, grote materiële onzekerheid, niet overmatig hard werken,
jachtsamenlevingen zijn statisch (ze veranderen).
2.1.2 Maatschappelijke gevolgen van de agrarische revolutie
De overgang naar landbouw en veeteelt had waarschijnlijk te maken met voedselschaarste. Er
ontstond irrigatielandbouw: landbouw werd beoefend in riviervalleien met vruchtbare grond. Het
verbouwen werd voor het eerst in de praktijk gebracht in Zuidwest-Azië.
Aan het einde van het vierde millennium werd er voor het eerst gebruik gemaakt van een ploeg:
deze maakte veel verbouwen en hogere voedselproductie mogelijk.
Mensen gingen zich daarna steeds meer in dorpen vestigen: sedentarisatie. En de voedselproductie
steeg. Boeren gingen steeds meer produceren dan voor hun eigen voortbestaan noodzakelijk was:
surplus voorbrengen:
In combinatie met een grotere bevolkingsdichtheid ontstond er arbeidsdeling en specialisatie
de technische ontwikkeling verliep sneller
Een elite werd van materieel arbeid vrijgesteld er ontstonden heersende groepen (klassen
of strata) die later ook de eerste staten formeerden.
Invoering van landbouw en veeteelt was een voorwaarde voor het ontstaan van stratificatie en
staatsvorming.
Arbeidsdeling:
Maakte meer mensen over grote afstanden afhankelijk. Er kwamen markten en deze groeide
uit tot steden.
Maatschappelijke differentiatie
In de staten was coördinatie op grote schaal urgent. In de agrarische samenleving moesten
bezittingen verdeeld worden (bezitsaccumulatie). Vooral grond was hier belangrijk. Voor
administratie, bestuur en regelgeving werd het schrift omstreeks 3000 v Chr. ontwikkeld.
2.1.3 Twee ‘revoluties’, drie typen samenlevingen
In de achttiende eeuw werd in Engeland voor het eerst door brandstof aangedreven machines in de
productie toegepast. De uitvinding van de stoommachine markeerde het begin van de ‘industriële
revolutie’. Er was sprake van een nieuw maatschappijtype: de industriële maatschappij. Industriële
samenlevingen kenmerken zich door een hoger niveau alle kenmerken die de agrarische revolutie
ook had.
Er zijn dus drie typen samenlevingen die als opeenvolgende fasen op lange termijn zijn te
beschouwen. Deze ontwikkeling wordt gekenmerkt door:
Toenemende technische beheersing van natuurkrachten
Toenemende maatschappelijke differentiatie
Uitbreiding van afhankelijkheidsnetwerken
3
, Deze ontwikkeling heeft betrekking op de mensheid als geheel: de samenlevingen waarin de
ontwikkelingen zich het sterkst doorzet, krijgen een machtsvoorsprong op de andere samenlevingen
en worden daarmee het meest bepalend voor de mensheid.
Het onderscheid tussen jachtsamenlevingen, agrarische samenlevingen en industriële samenlevingen
is niet meer dan een globale indeling.
2.2 De ontwikkeling van het kapitalisme
De veranderingen zijn zodanig dat er wel gesproken wordt van de overgang naar een nieuw stelsel:
de overgang van feodalisme naar kapitalisme.
Feodalisme: eenzijdige machtsrelatie tussen boeren en grootgrondbezitters. Tussen bewoners zijn
weinig economische bindingen. Vanaf de elfde eeuw is er een economische ontwikkeling
waarneembaar. Deze ontwikkeling ondermijnt de feodale verhoudingen. De macht en de autonomie
van feodale ridders nemen af. Zij kunnen niet meer persoonlijk over de bewoners van een
grondgebied beheersen.
De opkomst van het kapitalisme hielt het volgende in:
1. Er vormt zich een welvarende, machtige en betrekkelijk onafhankelijke ondernemersklasse of
bourgeoisie. De bourgeoisie streeft naar voortdurende winst.
2. Als tegenhanger van de ondernemersklasse vormt zich een klasse van arbeiders of
proletariaat: mensen die zelf geen productiemiddelen bezitten en hun inkomen ontlenen
aan loon in ruil voor arbeid. Na de middeleeuwen breidt de klasse van loonarbeiders zich uit
(proletarisering) commercialisering en bevolkingsgroei op het platteland, verstedelijking,
afname zelfstandige ondernemers en ontbinding van gilden.
3. Een differentiatie tussen politieke en economische bindingen tussen staat en markt. Er
ontstaat in 1789 in de wetboeken van verschillende West-Europese staten het verschil
tussen publiek- en privaatrecht. De productie vindt in toenemende mate plaats in
particuliere ondernemingen. Steeds meer mensen worden door ruilbetrekkingen van elkaar
afhankelijk (commercialisering)
4. Marktvorming. Er ontstaat een internationale arbeidsdeling. Wereldsysteem: een geheel
van door arbeidsdeling van elkaar afhankelijke sociaal-culturele eenheden. Vanaf 1450
versterkt de handel tussen West-Europa en andere gebieden. Deze gebieden zijn de ‘kern’
van het wereldsysteem. Gebieden die ‘periferie’ genoemd worden, krijgen de functie van
leverancier. Gebieden die ‘semiperiferie’ genoemd worden, zijn gebieden die een
tussenpositie innemen.
Dit wereldsysteem expandeert sinds de vijftiende en zestiende eeuw.
Verschillende auteurs wijzen erop dat de grote politieke verbrokkeling van het feodale Europa het
ontstaan van het kapitalisme mogelijk maakte: doordat ridders vrijwel autonoom over kleine
gebieden heersten en het gezag van centrale vorsten zwak was, konden vrije steden opkomen.
De opkomst van het Kapitalisme in het Westen heeft ook te maken met affectieve en cognitieve
bindingen: mentaliteit van spaarzaamheid, hard werken en streven naar winst. Dit is in verband te
brengen met het calvinisme (These van Weber).
2.3 Maatschappelijke achtergronden en gevolgen van
industrialisering
Industrialisering: mechanisering van de productie, vervanging van dierlijke arbeidskracht door
machines met fossiele brandstoffen. Dit zorgde voor een sterke verhoging van de
arbeidsproductiviteit.
4
