HC Deelcontext 2
Verlichtingsideeën en de demografische revoluties 1650-1848
De 17 e eeuw noemt men ook wel de wetenschappelijke revolutie, geleerden deden allerlei
ontdekkingen, toetsen oude inzichten van de klassieke schrijver, deden nieuwe
ontdekkingen door middel van zintuiglijke onderneming(empirisme) of juist door middel van
logisch en verstandig redeneren (rationalisme). Deze nieuwe kritische wetenschappelijke
houding leidde tot het begin van de Verlichting, een periode waarin allerlei aspecten van de
samenleving ter discussie gesteld zouden worden. In de ideale wereld zouden traditie en
(bij)geloof plaats maken voor verstand en rede. Eind 18 e eeuw typeerde Immanuel kant de
verlichting dan ook met de woorden ‘Sapere aude’ wat ook wel ‘durf te weten’ betekent.
De kritische en onderzoekende houding leidde allereerst tot discussie over het geloof. Veel
denker hingen het mechanische wereldbeeld aan, god heeft de wereld geschapen en
sindsdien functioneert zij op haarzelf door middel van natuurwetten. Spinoza stelde zelfs dat
het goddelijke alleen in de natuur te vinden is en dus niet in menselijke openbaringen als de
bijbel. De meeste verlichte denkers twijfelde echter niet aan het bestaan van god maar aan
de bijbel als enige houvast en de rol van de geestelijkheid. Ze pleitte voor religieuze
tolerantie en scheiding van kerk en staat. Machthebbers vonden dit soort ideeën niet leuk, zij
waren bang dat door het geloof te ondermijnen de samenhang in de samenleving zou
verdwijnen.
Naast de kerk werd ook de standensamenleving bekritiseerd, de inrichting van de
samenleving moest niet gebaseerd zijn op erfelijke rechten en plichten of religieuze ideeën.
Het natuurrecht moest gelden dit stelde dat alle mensen van nature bepaalde rechten
hebben, zoals op vrijheid, leven en bezit, en niet aan gezag onderworpen zijn. Pas eind 18 e
eeuw stelde radicale denkers dat het natuurrecht universeel was en eiste volledige gelijkheid
voor achtergestelde groepen zoals de derde stand, religieuze minderheden, slaven en
vrouwen. Ook dacht men na over hoe deze rechten het best beschermd konden worden.
Vorsten streefden immers absolute macht na en breidden uit op politiek, economisch,
militair en religieus gebied. In sommige landen als Pruisen en Oostenrijk-Hongarije
omarmden vorsten de verlichte ideeën zonder het absolutisme los te laten – verlicht
absolutisme – ze legitimeren hun bestuur niet met het geloof maar stelden dat een land
bestuurd moest worden door een vorst die het algemeen belang vooropstelt.
Er ontstond zowaar een nieuwe cultuur in de 18e eeuw. Een groeiende groep burgers las
tijdschriften en nam in koffiehuizen en salons deel aan het publieke debat over bestuur en
samenleving. Vorsten moesten meer rekening houden met de publieke opinie en maakte
publicatie van verlichtingsideeën vaak verboden maar deze censuur kon niet voorkomen dat
de ideeën verspreid werden.
Frankrijk was eind 18e eeuw een absolute monarchie met een grote schuldenlast door vele
dure oorlogen en een periode vol misoogsten. De revolutie kwam uiteindelijk door
verschillende zaken tot stand namelijk onder andere:
- Het mislukken van alle pogingen van de koning om meer belasting op te halen en
1
Verlichtingsideeën en de demografische revoluties 1650-1848
De 17 e eeuw noemt men ook wel de wetenschappelijke revolutie, geleerden deden allerlei
ontdekkingen, toetsen oude inzichten van de klassieke schrijver, deden nieuwe
ontdekkingen door middel van zintuiglijke onderneming(empirisme) of juist door middel van
logisch en verstandig redeneren (rationalisme). Deze nieuwe kritische wetenschappelijke
houding leidde tot het begin van de Verlichting, een periode waarin allerlei aspecten van de
samenleving ter discussie gesteld zouden worden. In de ideale wereld zouden traditie en
(bij)geloof plaats maken voor verstand en rede. Eind 18 e eeuw typeerde Immanuel kant de
verlichting dan ook met de woorden ‘Sapere aude’ wat ook wel ‘durf te weten’ betekent.
De kritische en onderzoekende houding leidde allereerst tot discussie over het geloof. Veel
denker hingen het mechanische wereldbeeld aan, god heeft de wereld geschapen en
sindsdien functioneert zij op haarzelf door middel van natuurwetten. Spinoza stelde zelfs dat
het goddelijke alleen in de natuur te vinden is en dus niet in menselijke openbaringen als de
bijbel. De meeste verlichte denkers twijfelde echter niet aan het bestaan van god maar aan
de bijbel als enige houvast en de rol van de geestelijkheid. Ze pleitte voor religieuze
tolerantie en scheiding van kerk en staat. Machthebbers vonden dit soort ideeën niet leuk, zij
waren bang dat door het geloof te ondermijnen de samenhang in de samenleving zou
verdwijnen.
Naast de kerk werd ook de standensamenleving bekritiseerd, de inrichting van de
samenleving moest niet gebaseerd zijn op erfelijke rechten en plichten of religieuze ideeën.
Het natuurrecht moest gelden dit stelde dat alle mensen van nature bepaalde rechten
hebben, zoals op vrijheid, leven en bezit, en niet aan gezag onderworpen zijn. Pas eind 18 e
eeuw stelde radicale denkers dat het natuurrecht universeel was en eiste volledige gelijkheid
voor achtergestelde groepen zoals de derde stand, religieuze minderheden, slaven en
vrouwen. Ook dacht men na over hoe deze rechten het best beschermd konden worden.
Vorsten streefden immers absolute macht na en breidden uit op politiek, economisch,
militair en religieus gebied. In sommige landen als Pruisen en Oostenrijk-Hongarije
omarmden vorsten de verlichte ideeën zonder het absolutisme los te laten – verlicht
absolutisme – ze legitimeren hun bestuur niet met het geloof maar stelden dat een land
bestuurd moest worden door een vorst die het algemeen belang vooropstelt.
Er ontstond zowaar een nieuwe cultuur in de 18e eeuw. Een groeiende groep burgers las
tijdschriften en nam in koffiehuizen en salons deel aan het publieke debat over bestuur en
samenleving. Vorsten moesten meer rekening houden met de publieke opinie en maakte
publicatie van verlichtingsideeën vaak verboden maar deze censuur kon niet voorkomen dat
de ideeën verspreid werden.
Frankrijk was eind 18e eeuw een absolute monarchie met een grote schuldenlast door vele
dure oorlogen en een periode vol misoogsten. De revolutie kwam uiteindelijk door
verschillende zaken tot stand namelijk onder andere:
- Het mislukken van alle pogingen van de koning om meer belasting op te halen en
1
