Hoofdstuk 13: slaapproblemen
1 inleiding
Als de natuurlijke balans van een menselijk lichaam of geeft is verstoord, is de slaap vaak een van de
eerste slachtoffers.
De oorzaken van slaapproblemen kunnen zeer uiteenlopend zijn:
Pijn
Opwinding
Hormonale ontregeling
Stress
Neurologische stoornissen
Psychische problemen
Veranderde omgeving
2 relevantie voor de verpleegkundige
Patiënten in algemene ziekenhuizen ervaren vaak problemen met de slaap. Slaapproblemen komen
voor in alle zorgvelden, in alle leeftijdsklassen en bij beide geslachten. Het is belangrijk om zorg te
verlenen bij slaapproblemen omdat de slaap van invloed is op het lichamelijk, psychisch en sociaal
functioneren. Bovendien staan slaapproblemen het herstel van andere klachten in de weg.
2.1 klachten in de klinische praktijk
Slaapproblemen zijn er in veel vormen. In de reguliere verpleegkundige praktijk komen we insomnia
het meest tegen.
Insomnie betekent letterlijk, zonder slaap
We verstaan er echter de volgende groep klachten onder:
- Inslaapprobleem er is sprake van een inslaapprobleem als het in slaap komen langer
duurt dan 30 minuten
- Doorslaapprobleem meerdere keren per nacht wakker worden. Dat hoeft geen probleem
te zijn, maar wordt er als zodanig ervaren, zeker als het telkens moeite kost de slaap te
hervatten
- Zeer vroeg, spontaan wakker worden
als er sprake is van ernstige en langdurige insomnia, en dus een echt slaaptekort,
dan kunnen overdag verschijnselen optreden:
Angst
Snel geïrriteerd zijn
Emotionele labiliteit
Concentratie- en geheugenproblemen
Veel minder vaak komen hypersomnia voor.
Hypersomnia problemen waarbij de patiënt klaagt over bovenmatige slaperigheid overdag, terwijl
er sprake is van voldoende uren slaap
Deze patiënten vallen op onwenselijke tijdstippen daadwerkelijk in slaap.
Hypersomnie komt voor bij:
Ernstige slaapstoornissen
Neurologische stoornissen
Als gevolg van medicatie
De verpleegkundige zorg bij hypersomnie is beperkt. Hypersomnie vraagt altijd om medische
aandacht.
Parasomnia een groep ongewenste verschijnselen die plaatsvinden tijdens de slaap en die sterk
van invloed kunnen zijn op de ervaren slaapkwaliteit.
Terugkerende nachtmerries
Tandenknarsen
Hoofdbonken
, Slaapwandelen
Er zijn ook patiënten die last hebben van een stoornis van het slaap-waak ritme. Deze patiënten
slapen prima, zijn tevreden over de kwaliteit, maar slapen op tijdstippen die onwenselijk zijn. Er is dus
sprake van een ritme waarbij de biologische klok niet synchroon loopt met het ritme van de
meerderheid van de bevolking.
Het gevolg is dat er maatschappelijke problemen kunnen ontstaan omdat de patiënt wil slapen op
tijden dat bijvoorbeeld werken of naar school gaan gewenst is.
Achtergelopen ritme men gaat laat naar bed en staat laat op
Vooruitgeschoven ritme men valt vroeg in slaap en wordt weer vroeg wakker
2.2symptoom of stoornis?
Slaapproblemen kunnen het gevolg zijn van een ziekte of stoornis. Ze maken deel uit van het
symptomencomplex dat daarbij kan optreden. Door de ziekte of stoornis succesvol te behandelen
verdwijnen ook de slaapproblemen.
Toch kunnen slaapproblemen hardnekkig zijn en zelfs blijven als de oorzaak is verdwenen. Er is dan
sprake van geconditioneerde toestand.
Geconditioneerde toestand de primaire oorzaak is verdwenen maar er is een situatie ontstaan
waarbij het bed en het tijdstip van het gebruikelijke inslapen wordt geassocieerd met niet-slapen.
Dat heeft frustratie en opwinding tot gevolg en die zorgen op hun beurt weer voor slecht (in)slapen. Op
die manier kan een vicieuze cirkel ontstaan.
Slaapproblemen kunnen echter ook het gevolg zijn van de behandeling, bijvoorbeeld bij
chemotherapie.
Een ander voorbeeld zijn de slaapproblemen die optreden als gevolg van de stimulerende medicatie
die bij de behandeling van ADHD wordt gebruikt.
Daarnaast kunnen slaapproblemen ook op zich zelf staan.
Primaire slaapstoornissen de slaapproblemen zijn niet het gevolg van een andere aandoening en
duren langer dan 30 dagen.
Veelvoorkomende slaapstoornissen zijn slaapapneu en rusteloze benen.
2.2.1 slaapapneu
Slaapapneu een stoornis waarbij er tijdens de slaap veelvuldig langdurige ademhalingspauzes
optreden (meer dan 15 seconden).
Door het zuurstofgebrek ontwaakt een patiënt alvorens hij de diepe slaap heeft bereikt. Dat heeft
ernstige gevolgen voor de ervaren slaapkwaliteit en het functioneren overdag.
Klachten slaapapneu:
Plots (heftig transpirerend) wakker worden
Niet uitgerust zijn
Slaperigheid overdag
Droge mond
Luidruchtig snurken
Slaapapneu kan een neurologische oorzaak hebben maar is veel vaker het gevolg van het dichtvallen.
Van de bovenste luchtwegen tijdens de slaap.
In dat laatste geval is er sprake van Obstructief Slaap Apneu Syndroom (OSAS). Er is een sterke
relatie met obesitas.
, 2.2.2 rusteloze benen
Rusteloze benen komt bij vrouwen tweemaal zoveel voor dan bij mannen. Ook neemt de kans op
rusteloze benen toe naarmate de leeftijd vordert.
Er kunnen veel verschillende oorzaken aan ten grondslag liggen. Als de oorzaak echter niet duidelijk
is aan te wijzen, dan is er waarschijnlijk sprake van een probleem met de dopamine (neurotransmitter)
doorgifte.
Klachten rusteloze benen:
Drang om armen en benen te bewegen
Gepaard gaand met een vervelend gevoel (branderig gevoel, jeuk, pijn)
Dat gevoel zit diep van binnen en komt vaak voor in de benen, voeten en soms ook in de armen. Het
vervelende gevoel neemt af wanneer er bewogen wordt. De klachten worden erger bij ontspanning en
zijn ’s avonds of ’s nachts het hevigst. Overdag is sprake van slaperigheid.
De vastgestelde stoornis staat bekend als Restless Legs Syndrome (RLS)
2.3 slapen in gezondheidsinstellingen
Hoewel ziekenhuizen en andere gezondheidsinstellingen bedoeld zijn om het lichaam of de geest te
herstellen, zijn het meestal erbarmelijke slaapmilieus. Er is sprake van te veel licht en te veel lawaai.
Bovendien bevindt de patiënt zich niet in zijn vertrouwde omgeving en bed.
De allerberoerdste omgeving om te slapen is de Intensive Care Unit:
De combinatie met een bedreigende stoornis
Stevige medicatie
Lawaai van apparatuur
Oncomfortabele hulpmiddelen
1. Drains
2. Sondes
3. Katheters
4. Continue monitoring
5. Helder licht
6. Levendig personeel
De verpleegkundige moet zich hier vooral bewust van zijn en streven naar een zo comfortabel
mogelijke slaapomgeving.
4 kennis over de slaap
4.1 de structuur van een gezonde slaap
Slaap een reversibele, periodiek terugkerende toestand, waarbij het bewustzijn sterk verlaagd is en
waarin algemene herstelprocessen plaatsvinden.
Kenmerken slaap:
- Gesloten ogen
- Verslapte spieren
- Weinig beweging
4.1.1 slaapduur
Slaapduur de totale hoeveelheid tijd die slapend wordt doorgebracht
De meest gezonde slaapduur is de hoeveelheid slaap die nodig is om iemand na het slapen uitgerust,
verfrist en alert te laten voelen.
Het optimum verschilt van mens tot mens en wordt bepaald door genetische factoren en inspanning.
Heel algemeen kan gesteld worden dat voor een goed psychosociaal en lichamelijk functioneren van
een volwassene, ergens tussen 6 en 9 uur slaap optimaal is. Minder slapen dan 5 uur of meer slapen
dan 9 uur wordt door de wetenschap geassocieerd met een verhoogde kans op ziekte, disfunctioneren
en een kortere levensverwachting.
1 inleiding
Als de natuurlijke balans van een menselijk lichaam of geeft is verstoord, is de slaap vaak een van de
eerste slachtoffers.
De oorzaken van slaapproblemen kunnen zeer uiteenlopend zijn:
Pijn
Opwinding
Hormonale ontregeling
Stress
Neurologische stoornissen
Psychische problemen
Veranderde omgeving
2 relevantie voor de verpleegkundige
Patiënten in algemene ziekenhuizen ervaren vaak problemen met de slaap. Slaapproblemen komen
voor in alle zorgvelden, in alle leeftijdsklassen en bij beide geslachten. Het is belangrijk om zorg te
verlenen bij slaapproblemen omdat de slaap van invloed is op het lichamelijk, psychisch en sociaal
functioneren. Bovendien staan slaapproblemen het herstel van andere klachten in de weg.
2.1 klachten in de klinische praktijk
Slaapproblemen zijn er in veel vormen. In de reguliere verpleegkundige praktijk komen we insomnia
het meest tegen.
Insomnie betekent letterlijk, zonder slaap
We verstaan er echter de volgende groep klachten onder:
- Inslaapprobleem er is sprake van een inslaapprobleem als het in slaap komen langer
duurt dan 30 minuten
- Doorslaapprobleem meerdere keren per nacht wakker worden. Dat hoeft geen probleem
te zijn, maar wordt er als zodanig ervaren, zeker als het telkens moeite kost de slaap te
hervatten
- Zeer vroeg, spontaan wakker worden
als er sprake is van ernstige en langdurige insomnia, en dus een echt slaaptekort,
dan kunnen overdag verschijnselen optreden:
Angst
Snel geïrriteerd zijn
Emotionele labiliteit
Concentratie- en geheugenproblemen
Veel minder vaak komen hypersomnia voor.
Hypersomnia problemen waarbij de patiënt klaagt over bovenmatige slaperigheid overdag, terwijl
er sprake is van voldoende uren slaap
Deze patiënten vallen op onwenselijke tijdstippen daadwerkelijk in slaap.
Hypersomnie komt voor bij:
Ernstige slaapstoornissen
Neurologische stoornissen
Als gevolg van medicatie
De verpleegkundige zorg bij hypersomnie is beperkt. Hypersomnie vraagt altijd om medische
aandacht.
Parasomnia een groep ongewenste verschijnselen die plaatsvinden tijdens de slaap en die sterk
van invloed kunnen zijn op de ervaren slaapkwaliteit.
Terugkerende nachtmerries
Tandenknarsen
Hoofdbonken
, Slaapwandelen
Er zijn ook patiënten die last hebben van een stoornis van het slaap-waak ritme. Deze patiënten
slapen prima, zijn tevreden over de kwaliteit, maar slapen op tijdstippen die onwenselijk zijn. Er is dus
sprake van een ritme waarbij de biologische klok niet synchroon loopt met het ritme van de
meerderheid van de bevolking.
Het gevolg is dat er maatschappelijke problemen kunnen ontstaan omdat de patiënt wil slapen op
tijden dat bijvoorbeeld werken of naar school gaan gewenst is.
Achtergelopen ritme men gaat laat naar bed en staat laat op
Vooruitgeschoven ritme men valt vroeg in slaap en wordt weer vroeg wakker
2.2symptoom of stoornis?
Slaapproblemen kunnen het gevolg zijn van een ziekte of stoornis. Ze maken deel uit van het
symptomencomplex dat daarbij kan optreden. Door de ziekte of stoornis succesvol te behandelen
verdwijnen ook de slaapproblemen.
Toch kunnen slaapproblemen hardnekkig zijn en zelfs blijven als de oorzaak is verdwenen. Er is dan
sprake van geconditioneerde toestand.
Geconditioneerde toestand de primaire oorzaak is verdwenen maar er is een situatie ontstaan
waarbij het bed en het tijdstip van het gebruikelijke inslapen wordt geassocieerd met niet-slapen.
Dat heeft frustratie en opwinding tot gevolg en die zorgen op hun beurt weer voor slecht (in)slapen. Op
die manier kan een vicieuze cirkel ontstaan.
Slaapproblemen kunnen echter ook het gevolg zijn van de behandeling, bijvoorbeeld bij
chemotherapie.
Een ander voorbeeld zijn de slaapproblemen die optreden als gevolg van de stimulerende medicatie
die bij de behandeling van ADHD wordt gebruikt.
Daarnaast kunnen slaapproblemen ook op zich zelf staan.
Primaire slaapstoornissen de slaapproblemen zijn niet het gevolg van een andere aandoening en
duren langer dan 30 dagen.
Veelvoorkomende slaapstoornissen zijn slaapapneu en rusteloze benen.
2.2.1 slaapapneu
Slaapapneu een stoornis waarbij er tijdens de slaap veelvuldig langdurige ademhalingspauzes
optreden (meer dan 15 seconden).
Door het zuurstofgebrek ontwaakt een patiënt alvorens hij de diepe slaap heeft bereikt. Dat heeft
ernstige gevolgen voor de ervaren slaapkwaliteit en het functioneren overdag.
Klachten slaapapneu:
Plots (heftig transpirerend) wakker worden
Niet uitgerust zijn
Slaperigheid overdag
Droge mond
Luidruchtig snurken
Slaapapneu kan een neurologische oorzaak hebben maar is veel vaker het gevolg van het dichtvallen.
Van de bovenste luchtwegen tijdens de slaap.
In dat laatste geval is er sprake van Obstructief Slaap Apneu Syndroom (OSAS). Er is een sterke
relatie met obesitas.
, 2.2.2 rusteloze benen
Rusteloze benen komt bij vrouwen tweemaal zoveel voor dan bij mannen. Ook neemt de kans op
rusteloze benen toe naarmate de leeftijd vordert.
Er kunnen veel verschillende oorzaken aan ten grondslag liggen. Als de oorzaak echter niet duidelijk
is aan te wijzen, dan is er waarschijnlijk sprake van een probleem met de dopamine (neurotransmitter)
doorgifte.
Klachten rusteloze benen:
Drang om armen en benen te bewegen
Gepaard gaand met een vervelend gevoel (branderig gevoel, jeuk, pijn)
Dat gevoel zit diep van binnen en komt vaak voor in de benen, voeten en soms ook in de armen. Het
vervelende gevoel neemt af wanneer er bewogen wordt. De klachten worden erger bij ontspanning en
zijn ’s avonds of ’s nachts het hevigst. Overdag is sprake van slaperigheid.
De vastgestelde stoornis staat bekend als Restless Legs Syndrome (RLS)
2.3 slapen in gezondheidsinstellingen
Hoewel ziekenhuizen en andere gezondheidsinstellingen bedoeld zijn om het lichaam of de geest te
herstellen, zijn het meestal erbarmelijke slaapmilieus. Er is sprake van te veel licht en te veel lawaai.
Bovendien bevindt de patiënt zich niet in zijn vertrouwde omgeving en bed.
De allerberoerdste omgeving om te slapen is de Intensive Care Unit:
De combinatie met een bedreigende stoornis
Stevige medicatie
Lawaai van apparatuur
Oncomfortabele hulpmiddelen
1. Drains
2. Sondes
3. Katheters
4. Continue monitoring
5. Helder licht
6. Levendig personeel
De verpleegkundige moet zich hier vooral bewust van zijn en streven naar een zo comfortabel
mogelijke slaapomgeving.
4 kennis over de slaap
4.1 de structuur van een gezonde slaap
Slaap een reversibele, periodiek terugkerende toestand, waarbij het bewustzijn sterk verlaagd is en
waarin algemene herstelprocessen plaatsvinden.
Kenmerken slaap:
- Gesloten ogen
- Verslapte spieren
- Weinig beweging
4.1.1 slaapduur
Slaapduur de totale hoeveelheid tijd die slapend wordt doorgebracht
De meest gezonde slaapduur is de hoeveelheid slaap die nodig is om iemand na het slapen uitgerust,
verfrist en alert te laten voelen.
Het optimum verschilt van mens tot mens en wordt bepaald door genetische factoren en inspanning.
Heel algemeen kan gesteld worden dat voor een goed psychosociaal en lichamelijk functioneren van
een volwassene, ergens tussen 6 en 9 uur slaap optimaal is. Minder slapen dan 5 uur of meer slapen
dan 9 uur wordt door de wetenschap geassocieerd met een verhoogde kans op ziekte, disfunctioneren
en een kortere levensverwachting.
