Het delict als maatstaf
Hoofdstuk 9: Onvrijwillige transactie en de gevolgen voor het
handelen
9.2 Reacties van de cliënt op onvrijwilligheid
9.2.1 Reactance
Rooney onderzocht de reacties die mensen vertonen als hun vrijheid tijdelijk wordt ingeperkt. Deze
reacties worden vaak verward met weerstand tegen verandering van de situatie of van het eigen
gedrag.
Rooney noemt de reacties op de inperking van vrijheid ‘reactance’.
Reactance of echte weerstand?
Het verschil tussen reactance en een meer indringende vorm van weerstand is moeilijk te zien. Het
wordt in de loop van het contact vaak duidelijker. Het is van belang om het niveau in te schatten om
zo de juiste interventie te gebruiken. Als de interventies geen effect hebben op de reactance, is het
aannemelijk dat de weerstand meer omvat dan de vrijheidsbeperking alleen.
Wanneer treedt reactance op?
Reactance is de natuurlijke reactie van iemand die zijn vrijheid bedreigd ziet. Reactance is als
basisreactie universeel. De manier waarop de reactie tot uiting komt, wordt beïnvloed door
dergelijke achtergronden. De kracht van reactance is sterker naarmate de volgende factoren een
grotere rol spelen:
- als een persoon verwachtte dat hij onbelemmerd over zijn vrijheid kon beschikken:
‘een cliënt die denkt dat de reclassering ‘wel soepel zal zijn’ en dat het allemaal wel mee zal
vallen met de vrijheidsbeperking vertoont over het algemeen een sterkere reactance’.
- als de bedreigde vrijheid belangrijk is voor de persoon.
- als de vrijheden worden bedreigd die achter de rechtstreeks bedreigde vrijheid liggen:
‘de vrijheid over het eigen inkomen te beschikken, kan zijn ingeperkt door budgetbeheer.
De cliënt ervaart dit vooral als een bedreiging van zijn vrijheid om een groot deel van zijn
geld uit te geven aan gokspelletjes’.
Hiernaast spelen ook enkele persoonsgebonden factoren een rol. Mensen met een hoge mate van
zelfcontrole en zelfrespect reageren in het algemeen sterker.
Reactance: welk gedrag van de cliënt?
Rooney onderscheidt enkele gedragspatronen:
- ongeacht de gevolgen direct proberen de verloren vrijheid te heroveren;
- zoeken naar indirecte middelen en sabotage;
- agressie tegen de bron van de dreiging.
9.2.2 Strategische zelfspresentatie
Dit is een belangrijke en veel voorkomende uiting van reactance. Het wil zeggen dat mensen zich uit
een voor hen bedreigende situatie proberen te redden door zich mooier, sterker, armer, zieliger of
dreigender voor te doen dan zij zijn of dan zij zich feitelijk voelen ‘overlevingsstrategie’ met als
doel de andere partij te beïnvloeden.
Hoofdstuk 9: Onvrijwillige transactie en de gevolgen voor het
handelen
9.2 Reacties van de cliënt op onvrijwilligheid
9.2.1 Reactance
Rooney onderzocht de reacties die mensen vertonen als hun vrijheid tijdelijk wordt ingeperkt. Deze
reacties worden vaak verward met weerstand tegen verandering van de situatie of van het eigen
gedrag.
Rooney noemt de reacties op de inperking van vrijheid ‘reactance’.
Reactance of echte weerstand?
Het verschil tussen reactance en een meer indringende vorm van weerstand is moeilijk te zien. Het
wordt in de loop van het contact vaak duidelijker. Het is van belang om het niveau in te schatten om
zo de juiste interventie te gebruiken. Als de interventies geen effect hebben op de reactance, is het
aannemelijk dat de weerstand meer omvat dan de vrijheidsbeperking alleen.
Wanneer treedt reactance op?
Reactance is de natuurlijke reactie van iemand die zijn vrijheid bedreigd ziet. Reactance is als
basisreactie universeel. De manier waarop de reactie tot uiting komt, wordt beïnvloed door
dergelijke achtergronden. De kracht van reactance is sterker naarmate de volgende factoren een
grotere rol spelen:
- als een persoon verwachtte dat hij onbelemmerd over zijn vrijheid kon beschikken:
‘een cliënt die denkt dat de reclassering ‘wel soepel zal zijn’ en dat het allemaal wel mee zal
vallen met de vrijheidsbeperking vertoont over het algemeen een sterkere reactance’.
- als de bedreigde vrijheid belangrijk is voor de persoon.
- als de vrijheden worden bedreigd die achter de rechtstreeks bedreigde vrijheid liggen:
‘de vrijheid over het eigen inkomen te beschikken, kan zijn ingeperkt door budgetbeheer.
De cliënt ervaart dit vooral als een bedreiging van zijn vrijheid om een groot deel van zijn
geld uit te geven aan gokspelletjes’.
Hiernaast spelen ook enkele persoonsgebonden factoren een rol. Mensen met een hoge mate van
zelfcontrole en zelfrespect reageren in het algemeen sterker.
Reactance: welk gedrag van de cliënt?
Rooney onderscheidt enkele gedragspatronen:
- ongeacht de gevolgen direct proberen de verloren vrijheid te heroveren;
- zoeken naar indirecte middelen en sabotage;
- agressie tegen de bron van de dreiging.
9.2.2 Strategische zelfspresentatie
Dit is een belangrijke en veel voorkomende uiting van reactance. Het wil zeggen dat mensen zich uit
een voor hen bedreigende situatie proberen te redden door zich mooier, sterker, armer, zieliger of
dreigender voor te doen dan zij zijn of dan zij zich feitelijk voelen ‘overlevingsstrategie’ met als
doel de andere partij te beïnvloeden.
