LEERBOEK FORENSISCHE PSYCHIATRIE
, HOOFDSTUK 1 – TBS: NIET LANGER BEHANDELEN DAN
NOODZAKELIJK, NIET KORTER DAN NODIG
Terbeschikkingstelling Maatregel voor speciale preventie; specifiek gericht op het individu dat een
misdaad heeft gepleegd onder invloed van een psychische stoornis en daarvan voor altijd
weerhouden moet worden.
TBS
- Onbepaalde tijd
- Elk jaar of elke twee jaar verlengt de strafrechter deze maatregel, of hij beëindigt hem
- Openbaar Ministerie kan de tbs ook beëindigen door niet meer verlenging te vorderen
- Klinisch gesloten en voorwaardelijk ambulante variant
- Tbs met bevel tot verpleging en tbs met voorwaarden
- In 1988 gemaximeerde tbs: kan maximaal 4 jaar duren, wanneer geen sprake is van fysiek
geweld, maar wel van een tbs-waardig delict.
Opsluiten Gericht op beveiliging en beheersen opdat de opsluiting correct geschiedt: ze is immers
een straf, een vergelding van het delict door de rechter namens de maatschappij, ter afschrikking van
herhaling en van anderen die ook een delict willen plegen, de ‘generale preventie’ in tegenstelling tot
de speciale preventie van de terbeschikkinggestelde.
Behandeling Heeft een heel ander doel. Kan niet plaatsvinden zonder meewerking, dus patiënt zal
toch bepaalde beloningen moeten krijgen in de toekomst, zoals verlof.
2. Geschiedenis
Het Nederlandse strafrecht bestaat uit een tweesporenstelsel van straffen en maatregelen en de
mogelijke combinatie daarvan in de vorm van gevangenisstraf (straf als vergelding) en dan de
maatregel (behandeling ter preventie van recidive). Combinatievonnis is beide gecombineerd
opleggen.
Twee richtingen in het strafrecht:
Klassieke Richting Gaat uit van een vrij, verantwoordelijk mens
Moderne Richting Door biologische, psychologische of sociale factoren gedetermineerd mens
Straf past bij de Klassieke Richting en de lengte ervan wordt bepaald door de hoeveelheid schuld die
te vergelden is gezien de ernst van het delict en de persoonlijkheid van de dader.
De maatregel past bij de Moderne Richting en de lengte ervan wordt bepaald door gevaarlijkheid.
Omdat de mate van schuld wel voor de veroordeling is vast te stellen, maar hoelang iemand gevaarlijk
is niet, is tbs voor onbepaalde duur.
Aan het begin van de 20e eeuw accepteerde de Klassiek Richting de invoering van tbs alleen omdat
deze maatregel bedoeld was voor psychisch gestoorden die niet (geheel) verantwoordelijk gehouden
kunnen worden, dus verminderd toerekeningsvatbaar of ontoerekeningsvatbaar. Verminderd
toerekeningsvatbaren krijgen straf voor het deel waarvoor ze wel verantwoordelijk waren. Daarom is
het mogelijk dat naast de tbs een straf wordt opgelegd, waarbij de straf eerst ten uitvoer wordt gelegd,
zodat een eventueel behandeleffect niet door de straf teniet wordt gedaan.
Tbs wordt wel als straf ervaren, omdat het zeer ingrijpend is.
Nadruk lag eerst op beveiliging, daarna meer nadruk op behandeling, daarna op rechtsbescherming
van de tbs’er. De laatste jaren ligt de nadruk sterk op beveiliging.
,3. Voorwaarden voor oplegging van tbs
- Er moet tijdens het begaan van het strafbare feit sprake geweest zijn van een gebrekkige
ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestesvermogens van de betrokkene
- Er moet sprake zijn van een misdrijf, waarop naar de wettelijke omschrijving een
gevangenisstraf van vier jaren of meer gesteld is, dan wel een misdrijf dat behoort tot een der
onder lid 1 sub 1 van artikel 37a Sr nader genoemde misdrijven
- De veiligheid van anderen, dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen moet
het opleggen van de maatregel eisen (gevaarscriterium). Tbs is niet mogelijk als betrokkene
alleen een gevaar voor zichzelf oplevert.
- De psychische stoornis moet tijdens het begaan van het misdrijf hebben bestaan
(gelijktijdigheidsverband). Er is echter enig causaal verband tussen stoornis en delict, wat
verminderde toerekeningsvatbaarheid zou betekenen.
- Bij ontoerekeningsvatbaarheid is geen ruimte voor oplegging van straf naast de maatregel,
omdat dit de in het systeem van de strafwet benodigde schuld uit sluit.
- Bij verminderde toerekeningsvatbaarheid heeft de rechter een keuze; het is geen verplichting
om naast de maatregel nog een straf op te leggen
- Bij een verdachte die weigert mee te werken aan het gedragskundig onderzoek, vervalt de eis
van multidisciplinair advies. De rechter moet dan terugvallen op andere, bijvoorbeeld eerdere,
rapportages, maar kan uiteindelijk zelf de stoornis wel of niet vaststellen. De Wet forensische
zorg beoogt via een doorbreking van de geheimhoudingsplicht binnen de gezondheidszorg
meer informatie beschikbaar te krijgen om deze vaststelling correct te doen.
- De oplegging van de maatregel dient te voldoen aan proportionaliteit en subsidiariteit.
o Proportioneel in de ernst van het delict, de gestoordheid van de verdachte en de
opgelegde behandeling
o Subsidiariteit is erin gelegen dat het gewenste effect van de maatregel bereikt moet
zien te worden met de minst ingrijpende middelen. Zo heeft ambulant de voorkeur
boven klinisch.
- Vervolgens dient de uitvoering van de maatregel te voldoen aan de eisen van doelmatigheid
en effectiviteit: de inzet van de middelen moet onmiddellijk gericht zijn op het bereiken van de
van tevoren bepaalde doelen en die doelen moeten uiteindelijk ook bereikt worden.
Niet alle psychisch gestoorde delinquenten kunnen tbs krijgen, net als gevaarlijke delinquenten zonder
psychische stoornis, die niet voor onbepaalde duur kunnen worden opgesloten.
Tbs-populatie:
- 7% is vrouw
- Gemiddelde leeftijd is 41 jaar
- 12% heeft een niet-Nederlandse nationaliteit tbs mag niet gevorderd worden wanneer de
verdachte ongewenst vreemdeling is en uitgewezen zal worden
- 83% heeft eerdere hulpverleningscontacten gehad
- 31% is zedendelinquent
- 30% heeft een psychotische stoornis
- 21% is zwakbegaafd
4. Psychisch gestoord
Geen psychische stoornis vastgesteld door de rechter = Volledig toerekeningsvatbaar en dus geen tbs
oplegging.
Stoornis Een gebrekkige ontwikkeling en/of ziekelijke ontwikkeling van de geestesvermogens.
- Vrijwel alle psychiatrische stoornissen vallen hieronder
Tbs kan alleen worden opgelegd wanneer twee rapporten zijn opgelegd:
- Een door de psychiater
- Een door gedragsdeskundige (vaak psycholoog)
- Schrijven ieder een rapport, maar met een gezamenlijke conclusie, die zij beiden
ondertekenen
Vanuit de psychologie wordt niet zozeer gewerkt met een psychiatrisch classificatiemodel zoals de
DSM, maar met dimensies meten tussen twee uitersten. Beide rapporten kunnen zo een goede
aanvulling zijn op elkaar.
, De stoornis moet zich hebben voorgedaan ten tijde van het delict. De keuzevrijheid van de dader moet
op het moment van delict zijn verkleind.
- Wettelijk wordt alleen een gelijktijdigheidsverband geëist.
- Het diagnosticeren van het verband tussen stoornis en delict (de doorwerking van de stoornis
in het delict) is een zaak voor de gedragsdeskundigen.
In de tbs moet een adequate en voldoende behandeling worden aangeboden
- Gaat via stepped care Eerst de zwaarste behandeling aanbieden die men nodig heeft,
daarna wat meer vrijheid
- Gedurende dit hele traject wordt door de strafrechter meestal tbs verlengd omdat doorgaans
pas bij een geslaagde behandeling mag worden aangenomen dat de recidivegevaarlijkheid
maximaal is verminderd
5. Herhalingsdelicten voorkomen
Het doel van de behandeling is het opheffen van iemands gevaarlijkheid, niet het genezen van de
stoornis.
Expliciete dwang Geen verbetering, geen verlof. Geeft behandeldruk op de tbs-gestelde. Die kan
dit weigeren (er verandert dan niks), of kan meewerken aan behandeling (met impliciet de hoop op
verminderde gevaarlijkheid). Over de gevaarlijkheid beslist de rechter elke twee jaar (indien die wil, 1
jaar).
Risicotaxatie Manier om risicofactoren enn de ernst ervan vast te stellen via een vooraf
samengestelde factorenlijst. Er bestaan verschillende lijsten per type delict in te delen.
Er is een kans dat het instrument de waarschijnlijkheid van een herhalingsdelict verkeerd vaststelt.
- Nederlandse HKT-R of Canadese HCR-20
- Voor zedendelinquenten worden de Static-99, de STABLE en de ACUTE-2000/2007 als
meest betrouwbaar genoemd
- Risicotaxatie instrumenten mogen niet verward worden met de PsychoPathy Checklist
Revised (deze kan afgenomen worden op dossiers alleen)
De aanwezigheid van psychopathie geeft verhoogd risico op antisociale gedragingen en delicten,
zeker wanneer andere psychische aandoeningen aanwezig zijn.
Behandeling richt zich met observatie en behandeling van de hoogste intensiteit op het in kaart
brengen van het hele complex van factoren dat heeft geleid tot het delict waarvoor de veroordeling
heeft plaatsgevonden
Delictanalyse Analyse van alle factoren die hebben geleid tot het delict
- Predispositionerende, pre-existente, luxerende en onderhoudende factoren van de stoornis,
de diagnose en DSM-categorie, situatieve factoren en omstandigheden van het delict en een
beschrijving van het delict zelf met daarin de psychopathologische fenomenen,
psychologische testdiagnostiek, relevante bevindingen uit de processen-verbaal en een
werkhypothese over hoe het delict tot stand is gekomen
- Factoren die een hoog risico vormen voor herhaling worden geoperationaliseerd tot
behandeldoelen
Risicomanagement De organisatie van de individueel bepaalde delictanalyse en de gemeten
relevante risicofactoren tot een behandelplan
, HOOFDSTUK 1 – TBS: NIET LANGER BEHANDELEN DAN
NOODZAKELIJK, NIET KORTER DAN NODIG
Terbeschikkingstelling Maatregel voor speciale preventie; specifiek gericht op het individu dat een
misdaad heeft gepleegd onder invloed van een psychische stoornis en daarvan voor altijd
weerhouden moet worden.
TBS
- Onbepaalde tijd
- Elk jaar of elke twee jaar verlengt de strafrechter deze maatregel, of hij beëindigt hem
- Openbaar Ministerie kan de tbs ook beëindigen door niet meer verlenging te vorderen
- Klinisch gesloten en voorwaardelijk ambulante variant
- Tbs met bevel tot verpleging en tbs met voorwaarden
- In 1988 gemaximeerde tbs: kan maximaal 4 jaar duren, wanneer geen sprake is van fysiek
geweld, maar wel van een tbs-waardig delict.
Opsluiten Gericht op beveiliging en beheersen opdat de opsluiting correct geschiedt: ze is immers
een straf, een vergelding van het delict door de rechter namens de maatschappij, ter afschrikking van
herhaling en van anderen die ook een delict willen plegen, de ‘generale preventie’ in tegenstelling tot
de speciale preventie van de terbeschikkinggestelde.
Behandeling Heeft een heel ander doel. Kan niet plaatsvinden zonder meewerking, dus patiënt zal
toch bepaalde beloningen moeten krijgen in de toekomst, zoals verlof.
2. Geschiedenis
Het Nederlandse strafrecht bestaat uit een tweesporenstelsel van straffen en maatregelen en de
mogelijke combinatie daarvan in de vorm van gevangenisstraf (straf als vergelding) en dan de
maatregel (behandeling ter preventie van recidive). Combinatievonnis is beide gecombineerd
opleggen.
Twee richtingen in het strafrecht:
Klassieke Richting Gaat uit van een vrij, verantwoordelijk mens
Moderne Richting Door biologische, psychologische of sociale factoren gedetermineerd mens
Straf past bij de Klassieke Richting en de lengte ervan wordt bepaald door de hoeveelheid schuld die
te vergelden is gezien de ernst van het delict en de persoonlijkheid van de dader.
De maatregel past bij de Moderne Richting en de lengte ervan wordt bepaald door gevaarlijkheid.
Omdat de mate van schuld wel voor de veroordeling is vast te stellen, maar hoelang iemand gevaarlijk
is niet, is tbs voor onbepaalde duur.
Aan het begin van de 20e eeuw accepteerde de Klassiek Richting de invoering van tbs alleen omdat
deze maatregel bedoeld was voor psychisch gestoorden die niet (geheel) verantwoordelijk gehouden
kunnen worden, dus verminderd toerekeningsvatbaar of ontoerekeningsvatbaar. Verminderd
toerekeningsvatbaren krijgen straf voor het deel waarvoor ze wel verantwoordelijk waren. Daarom is
het mogelijk dat naast de tbs een straf wordt opgelegd, waarbij de straf eerst ten uitvoer wordt gelegd,
zodat een eventueel behandeleffect niet door de straf teniet wordt gedaan.
Tbs wordt wel als straf ervaren, omdat het zeer ingrijpend is.
Nadruk lag eerst op beveiliging, daarna meer nadruk op behandeling, daarna op rechtsbescherming
van de tbs’er. De laatste jaren ligt de nadruk sterk op beveiliging.
,3. Voorwaarden voor oplegging van tbs
- Er moet tijdens het begaan van het strafbare feit sprake geweest zijn van een gebrekkige
ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestesvermogens van de betrokkene
- Er moet sprake zijn van een misdrijf, waarop naar de wettelijke omschrijving een
gevangenisstraf van vier jaren of meer gesteld is, dan wel een misdrijf dat behoort tot een der
onder lid 1 sub 1 van artikel 37a Sr nader genoemde misdrijven
- De veiligheid van anderen, dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen moet
het opleggen van de maatregel eisen (gevaarscriterium). Tbs is niet mogelijk als betrokkene
alleen een gevaar voor zichzelf oplevert.
- De psychische stoornis moet tijdens het begaan van het misdrijf hebben bestaan
(gelijktijdigheidsverband). Er is echter enig causaal verband tussen stoornis en delict, wat
verminderde toerekeningsvatbaarheid zou betekenen.
- Bij ontoerekeningsvatbaarheid is geen ruimte voor oplegging van straf naast de maatregel,
omdat dit de in het systeem van de strafwet benodigde schuld uit sluit.
- Bij verminderde toerekeningsvatbaarheid heeft de rechter een keuze; het is geen verplichting
om naast de maatregel nog een straf op te leggen
- Bij een verdachte die weigert mee te werken aan het gedragskundig onderzoek, vervalt de eis
van multidisciplinair advies. De rechter moet dan terugvallen op andere, bijvoorbeeld eerdere,
rapportages, maar kan uiteindelijk zelf de stoornis wel of niet vaststellen. De Wet forensische
zorg beoogt via een doorbreking van de geheimhoudingsplicht binnen de gezondheidszorg
meer informatie beschikbaar te krijgen om deze vaststelling correct te doen.
- De oplegging van de maatregel dient te voldoen aan proportionaliteit en subsidiariteit.
o Proportioneel in de ernst van het delict, de gestoordheid van de verdachte en de
opgelegde behandeling
o Subsidiariteit is erin gelegen dat het gewenste effect van de maatregel bereikt moet
zien te worden met de minst ingrijpende middelen. Zo heeft ambulant de voorkeur
boven klinisch.
- Vervolgens dient de uitvoering van de maatregel te voldoen aan de eisen van doelmatigheid
en effectiviteit: de inzet van de middelen moet onmiddellijk gericht zijn op het bereiken van de
van tevoren bepaalde doelen en die doelen moeten uiteindelijk ook bereikt worden.
Niet alle psychisch gestoorde delinquenten kunnen tbs krijgen, net als gevaarlijke delinquenten zonder
psychische stoornis, die niet voor onbepaalde duur kunnen worden opgesloten.
Tbs-populatie:
- 7% is vrouw
- Gemiddelde leeftijd is 41 jaar
- 12% heeft een niet-Nederlandse nationaliteit tbs mag niet gevorderd worden wanneer de
verdachte ongewenst vreemdeling is en uitgewezen zal worden
- 83% heeft eerdere hulpverleningscontacten gehad
- 31% is zedendelinquent
- 30% heeft een psychotische stoornis
- 21% is zwakbegaafd
4. Psychisch gestoord
Geen psychische stoornis vastgesteld door de rechter = Volledig toerekeningsvatbaar en dus geen tbs
oplegging.
Stoornis Een gebrekkige ontwikkeling en/of ziekelijke ontwikkeling van de geestesvermogens.
- Vrijwel alle psychiatrische stoornissen vallen hieronder
Tbs kan alleen worden opgelegd wanneer twee rapporten zijn opgelegd:
- Een door de psychiater
- Een door gedragsdeskundige (vaak psycholoog)
- Schrijven ieder een rapport, maar met een gezamenlijke conclusie, die zij beiden
ondertekenen
Vanuit de psychologie wordt niet zozeer gewerkt met een psychiatrisch classificatiemodel zoals de
DSM, maar met dimensies meten tussen twee uitersten. Beide rapporten kunnen zo een goede
aanvulling zijn op elkaar.
, De stoornis moet zich hebben voorgedaan ten tijde van het delict. De keuzevrijheid van de dader moet
op het moment van delict zijn verkleind.
- Wettelijk wordt alleen een gelijktijdigheidsverband geëist.
- Het diagnosticeren van het verband tussen stoornis en delict (de doorwerking van de stoornis
in het delict) is een zaak voor de gedragsdeskundigen.
In de tbs moet een adequate en voldoende behandeling worden aangeboden
- Gaat via stepped care Eerst de zwaarste behandeling aanbieden die men nodig heeft,
daarna wat meer vrijheid
- Gedurende dit hele traject wordt door de strafrechter meestal tbs verlengd omdat doorgaans
pas bij een geslaagde behandeling mag worden aangenomen dat de recidivegevaarlijkheid
maximaal is verminderd
5. Herhalingsdelicten voorkomen
Het doel van de behandeling is het opheffen van iemands gevaarlijkheid, niet het genezen van de
stoornis.
Expliciete dwang Geen verbetering, geen verlof. Geeft behandeldruk op de tbs-gestelde. Die kan
dit weigeren (er verandert dan niks), of kan meewerken aan behandeling (met impliciet de hoop op
verminderde gevaarlijkheid). Over de gevaarlijkheid beslist de rechter elke twee jaar (indien die wil, 1
jaar).
Risicotaxatie Manier om risicofactoren enn de ernst ervan vast te stellen via een vooraf
samengestelde factorenlijst. Er bestaan verschillende lijsten per type delict in te delen.
Er is een kans dat het instrument de waarschijnlijkheid van een herhalingsdelict verkeerd vaststelt.
- Nederlandse HKT-R of Canadese HCR-20
- Voor zedendelinquenten worden de Static-99, de STABLE en de ACUTE-2000/2007 als
meest betrouwbaar genoemd
- Risicotaxatie instrumenten mogen niet verward worden met de PsychoPathy Checklist
Revised (deze kan afgenomen worden op dossiers alleen)
De aanwezigheid van psychopathie geeft verhoogd risico op antisociale gedragingen en delicten,
zeker wanneer andere psychische aandoeningen aanwezig zijn.
Behandeling richt zich met observatie en behandeling van de hoogste intensiteit op het in kaart
brengen van het hele complex van factoren dat heeft geleid tot het delict waarvoor de veroordeling
heeft plaatsgevonden
Delictanalyse Analyse van alle factoren die hebben geleid tot het delict
- Predispositionerende, pre-existente, luxerende en onderhoudende factoren van de stoornis,
de diagnose en DSM-categorie, situatieve factoren en omstandigheden van het delict en een
beschrijving van het delict zelf met daarin de psychopathologische fenomenen,
psychologische testdiagnostiek, relevante bevindingen uit de processen-verbaal en een
werkhypothese over hoe het delict tot stand is gekomen
- Factoren die een hoog risico vormen voor herhaling worden geoperationaliseerd tot
behandeldoelen
Risicomanagement De organisatie van de individueel bepaalde delictanalyse en de gemeten
relevante risicofactoren tot een behandelplan
