Samenvatting Staatsrecht 3

Samenvatting Staatsrecht 3
Hoofdstukken Grondrechten
Hoofdstuk 2 – Geschiedenis en achtergronden
Geschiedenis
 Athene en de Griekse staatsleer:
o Bij de opkomst van de Atheense democratie was de politiek alleen toegankelijk
voor mannen die geen slaaf of immigrant waren
o De ideale staat van Plato dient bestuurd te worden door filosoof-koningen
o De mens vindt zijn bestemming binnen de staat  Aristoteles
 Christendom en Middeleeuwen
o Christelijke leer
 Alle mensen zijn geschapen naar het evenbeeld van God  gelijkwaardig
 Het gezag van de overheid is door God gegeven
 Thomas van Aquino: macht ten behoeve van het algemeen welzijn
 Achtergrond van de opkomst van het idee van grondrechten:
o Vijftal oorzaken:
 De Renaissance (15e-16e eeuw): herontdekking van klassieke geschriften
en dus ook van het niet-christelijke natuurrecht
 Humanisme: meer aandacht voor het individu
 Onderzoek neemt een belangrijke plaats in  meer los van religie
 De Hervorming (16e eeuw): de geloofsbeleving is individueel van aard
 Staat wordt terughoudender in haar houding naar het geloof
 Door een godsdienstbreuk nieuwe eisen aan gezag van de staat
 De Verlichting (17e-18e eeuw): men moet gebruik maken van zijn
verstandelijke en intellectuele vermogen  men wordt kritischer
 De centralisering van het gezag van de natiestaat (14e-19e eeuw):
centraliserings- en uniformeringstendensen
 Maatschappelijke en politieke opkomst van de burgerij (12e-19e eeuw):
ieder individu is burger of kan burger worden  idee van gelijkheid
 Contractstheorieën: Hobbes en Locke
o Hobbes:
 Schreef het boek Leviathan (1651) over het volgen van het eigenbelang
van het individu (natuurtoestand  conflicten)
 Individu heeft rede / ratio  ze kunnen gezamenlijk besluiten 
tot stand komen van een overheid: waarborgen van orde en
veiligheid
 De vrijheden zijn van minder groot belang dan het voorkomen
van het ontstaan van de natuurtoestand
 Alle individuen zijn bij het tot stand komen van het maatschappelijk
verdrag gelijken aan elkaar
o Locke:
 Schreef de Two Treaties of Government (1690) waarin hij uitgaat van
individuen in een natuurtoestand
 Het individu heeft een aantal onvervreemdbare natuurlijke
rechten
 Er zijn geen duidelijk uitgewerkte regels / handhaving 
individuen sluiten gezamenlijk een contract: for the mutual
preservation of their lives, liberties, estates
 Doel van de overheid: waarborgen van de natuurlijke rechten
 Behandeling van de vrijheid op godsdienst in On Toleration (1689):
 Het individu heeft godsdienstkeuze

,  Tolerantie is noodzakelijk om vreedzaam samen te kunnen leven
 Geen objectieve kennis op het gebied van geloof mogelijk
 Kritiek op Locke:
 Uiteindelijke grondslagen van natuurlijke rechten liggen bij God
 Men kan anderen voor zich laten werken om meer eigendom te
verwerven
 Positivering van grondrechten
o Verenigde Staten
 Onafhankelijkheidsverklaring (1776): opsomming van grieven tegen het
Britse bestuur
 Declaration of Virginia: recht op eigendom / vrijheid + processuele
rechten + persvrijheid
 Bill of Rights (1791): pas later tien Amendementen toegevoegd
o Frankrijk:
 Declaration des droits de l’homme et du citoyen (1789): verloedering van
de overheid voorgoed stoppen  vastleggen van grondrechten
 Franse constitutie (1791)
 Nederland: Zeven Provinciën en Bataafse Republiek
o De Unie van Utrecht (1579): ieder dient vrijgelaten te worden door de overheid
en vervolging om geloof is uitgesloten
o Grondrechten pas ten tijde van de Franse patriotten / Bataafse republiek 
Staatsregeling van de Bataafse Republiek (1798)
 Nederland: 1813 – heden:
o In de Grondwet van 1814 spelen de grondrechten een kleine rol  vrijheid van
godsdienst
 Samenvoeging met België (1815)  meer rechten toegevoegd
o Uitbreiding in 1848  rechten als reactie op het verleden toegevoegd
o Kiesrecht  1917 (mannen) en 1922 (vrouwen)
o Grondwet 1983  grondrechten krijgen een vooraanstaande positie
 Gelijkheidsbeginsel (art. 1 GW)
 Internationalisering: Verenigde Naties
o Natuurrechtelijk karakter in de UVRM (1948)
 Internationalisering: Europa
o Verschillen EVRM en IVBPR
 EVRM nauwe verbinding tussen mensenrechten en democratie
 EVRM heeft een rechter in het leven geroepen die bindende uitspraken
kan doen over de interpretatie van de bepalingen van het EVRM
o Vier vrijheden van het EG-recht: goederen- / diensten- / personen- /
kapitaalverkeer

Drie themata
 Klassieke en sociale grondrechten:
o Klassiek-liberale grondrechten gaan uit van de (economisch) zelfstandige burger
 Overheidsonthouding waarbij het grondrecht afdwingbaar is bij de
rechter
 Waarborgnorm voor het individu
o Sociale grondrechten geven de overheid zorgplichten
 Wanneer moet de overheid precies optreden?
o De twee rechten tegenover elkaar:
 Sommige sociale rechten wel geformuleerd als individuele aanspraken of
zijn een ieder verbindend
 Ook in niet individueel vrijheidsrecht kan een duidelijk geformuleerde
norm zijn

, o Art. 23 GW: klassiek sociaal grondrecht  zorgplicht en vrijheidsrecht
o Alle grondrechten een drietal elementen: to respect, to protect en to fulfill
 Universaliteit van grondrechten  bijna onmogelijk om de rechten te universeel te
krijgen
o Het aantal werkelijk universele en onvervreemdbare rechten is beperkt
o Alle staten zijn gehouden zoveel mogelijk gelding te geven aan de grondrechten
o Vrijwel alle staten en zeer verschillende staten zijn partij bij de belangrijkste
internationale mensenrechtenverdragen
 Grondslagen: menselijke waardigheid en democratie
o Menselijke waardigheid: ieder mens als zodanig zou drager van grondrechten
behoren te zijn
 EHRM: respect for human dignity and human freedom
 Duidelijk maken dat de vrijheid van het individu voorop staat, ook al
kunnen grondrechten een maatschappelijke functie hebben
o Democratie:
 Positieve samenhang met grondrechten: Locke  een goed
functionerend parlement als waarborg tegen overheidsmacht en
schendingen van de van nature gegeven fundamentele rechten
 Negatieve samenloop: horen in de democratie de belangen van de
meerderheid in beginsel zwaarder te wegen dan die van de minderheid
 bestaan van grondrechten vormt een belemmering voor het voeren
van het beste beleid (Bentham)
 Beperkingen die leiden tot beperking van de politieke meningsvorming
dienen met veel argwaan bekeken te worden

Hoofdstuk 3 – Dragers van grondrechten
Individuen
 De meeste klassieke grondrechten komen aan ieder individu toe
 Buitenlanders: er zijn rechten die verbonden zijn aan de burgerschap  droits du
citoyen
 Ambtenaren, militairen en gedetineerden;
o Grondrechten zijn voor gevangenen vaak van groot belang vanwege hun sterk
afhankelijke positie van de overheid
 Kinderen: kinderen hebben naast de gewone grondrechten ook nog de rechten die hun
moeten beschermen in hun afhankelijke positie  VN-Verdrag inzake de Rechten van
het Kind
 Ongeborenen: er is enige marge of appreciation vanuit het EVRM om staten te laten
bepalen wanneer het recht op leven precies begint
 Overledenen: vrijwel geen grondrechtelijke bescherming van overledene

Groepen en rechtspersonen
 Groepen: de rechten die toebedeeld zijn aan groepen zijn ook toebedeeld aan de
individuen
 Rechtspersonen:
o Individuen kunnen zich verenigen in een rechtspersoon om hun grondrechten
effectief te kunnen uitoefenen
o De verspreiding van meningen en informatie wordt waardevol geacht  gebeurt
veelal door rechtspersonen
o Grondrechten zijn niet enkel bedoeld voor de ontplooiing van de natuurlijke
persoon maar ook om de overheid binnen de perken te houden

, Overheid
 Verzoekschriften van publiekrechtelijke rechtspersonen bij het EHRM zijn in beginsel
niet-ontvankelijk

Hoofdstuk 5 – Reikwijdte en interpretatie
Reikwijdte en beperkingsmogelijkheden
 Moet de overheid zich onthouden?
o Is er een inmenging in een grondrecht?
 Vraag naar de reikwijdte
o Zo ja, is deze inmenging in dit recht in dit geval toegestaan?
 Vraag naar de beperkingsmogelijkheden

De wijze van formulering
 Typerend element:
o Typering door inbreuk makende maatregel
 Is het optreden van de overheid in een bepaald geval als de inbreuk
makende maatregel aan te merken  zo ja, grondrecht van toepassing
 Overschrijding van een drempelwaarde
 Bij bestraffing of behandeling: de duur / de aard / de lichamelijke en
geestelijke effecten
o Typering door gedraging burger
 Maatregel van de overheid binnen de reikwijdte:
 Is er sprake van een door het grondrecht beschermde gedraging
van de burger?
 Is de betreffende overheidsmaatregel te beschouwen als
beperking van de beschermde gedraging?
o Typering door object of sfeer:
 De reikwijdte van deze grondrechten ziet veelal zowel op de mogelijkheid
zich af te schermen tegen vormen van stoornis als enige vrijheid om zich
naar eigen inzicht te gedragen
 Juridisch-technische omschrijving of open norm
o Juridische-technische omschrijving: omschrijft in welke casuspositie het recht
van toepassing is + eisen voor voltooiing van het artikel zijn vastgelegd
 Benthem-arrest (art. 6 EVRM): voor de burger dient steeds een gang naar
de onafhankelijke rechter open te staan
o Open norm: de reikwijdte van de casuspositie is ruimer
 Maakt het mogelijk voor de rechter om zo nodig garanties te bieden tegen
nieuwe, voorheen nog onbekende, gevaren die ontstaan door
ontwikkelingen  enige rechtsonzekerheid
 Onderscheid binnen de reikwijdte
o Twee aparte artikelen: bij de afweging van de beperking moet worden
meegewogen met de ingrijpendheid van een inmenging
o Onderscheid in reikwijdte binnen één artikel:
 De verschillende leden van het artikel hebben een verschillende
reikwijdte
o Onderscheid binnen artikel 7 GW: indeling heeft te maken met de armslag die de
Grondwetgever schenkt aan de overheid om regelend op te treden
 Lid 1-3: verschil tussen preventieve en repressieve beperkingen
 Accessoire rechten (bijv. 13 en 14 EVRM): de mogelijkheid om deze rechten toe te
passen is afhankelijk van het antwoord op de vraag of er een ander grondrecht uit het
EVRM in het geding is