1. Prehistorie
Tijdvak 1. Tijd van jagers en boeren - Tot 3000 v. Christus
Kenmerkend aspect 1.
De levenswijze van jagers-verzamelaars
Vrijwel alle jagers-verzamelaars leven in kleine groepen als nomaden. Zij trekken rond en komen aan hun voedsel door te
jagen, te vissen en noten en vruchten te verzamelen. Zij slapen in bomen en op beschutte plekken, later in tenten en
hutten.
Kenmerkend aspect 2.
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen is geleidelijk gegaan, maar de veranderingen die dit voor de
mensheid betekenden zijn zo groot geweest dat er toch gesproken wordt van een landbouwrevolutie.
Kenmerkend aspect 3.
Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
Dit kenmerkend aspect is gericht op de sociaaleconomische en politieke veranderingen die gepaard gingen met het
ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Dankzij de landbouw kunnen boeren zich vestigen op vaste
woonplaatsen. Wanneer de landbouw genoeg oplevert gaan een aantal bewoners zich bezighouden met ambachten,
handel, bestuur en godsdienst.
gevolg Sommige dorpen ontwikkelen zich tot een stedelijke landbouwsamenleving met stenen huizen en stadsmuren.
De eerste landbouwstedelijke gemeenschappen (stadstaten) met een agrarisch urbane samenleving ontstaan in het
zuiden van Mesopotamië (Irak)
2. Oudheid
Tijdvak 2. Tijd van Grieken en Romeinen - 3000 v. Christus tot 500 na Christus
Kenmerkend aspect 4.
De ontwikkeling van wetenschap en politiek in de Griekse stadstaat
De oude Grieken geloven in meerdere goden (polytheïsme), toch hechten ze grote waarde aan het verstandelijk
beredeneren. De Grieken ontwikkelen ‘liefde voor de waarheid’.
gevolg Talrijke filosofen en geleerden houden zich bezig met onderzoek op het gebied van wiskunde, natuurkunde en
geneeskunde.
gevolg Diverse Griekse wetenschappers, zoals Archimedes en Pythagoras hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het
wetenschappelijk denken.
Ook op het gebied van politiek en burgerschap ontwikkelen de Grieken vele ideeën en theorieën.
gevolg Verschillende vormen van politiek bestuur ontstaan in de poleis. Soms verandert het bestuur in de loop van de tijd in een
polis. Athene bijvoorbeeld, de grootste en een van de invloedrijkste poleis van Griekenland, heeft achtereenvolgens een
monarchie, een aristocratie, een tirannie en een democratie als bestuursvorm.
In dit kenmerkend aspect wordt bij politiek met name gedoeld op de democratie in Athene. Het gaat hierbij niet om
uitvoerige kennis van alle instellingen.
Kenmerkend aspect 5
De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur
Wanneer de Romeinen Griekenland veroveren zijn zij onder de indruk van de Griekse cultuur. Griekse beelden worden als
oorlogsbuit meegenomen naar Rome.
gevolg De Romeinen nemen veel over van de Grieken en velen van hen worden meegenomen naar Rome en Italië om daar te
werken (architecten, beeldhouwers, schilders, medici, leraren Grieks enz.)
gevolg Er ontstaat een nieuwe Grieks-Romeinse cultuur, die door de uitbreiding van het Romeinse Rijk verspreid wordt in
Europa, met name via bouwkunst en beeldhouwkunst.
Kenmerkend aspect 6
Het Romeinse imperium en de verspreiding van de Grieks-Romeinse cultuur
verandering Door de groei van het Romeinse Rijk worden de volkeren in Europa beïnvloed door de Grieks-Romeinse cultuur (en soms
ook andersom).
gevolg De hoogontwikkelde Grieks-Romeinse beschaving verspreidt zich over Europa.
Kenmerkend aspect 7
De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse en de Germaanse cultuur
De meeste Romeinen hebben geen hoge dunk van de Germaanse cultuur. De Romeinen zijn wel onder de indruk van de
dapperheid van de Germanen in de strijd. In het algemeen kijken de Germanen wel op tegen de Romeinse cultuur.
gevolg De Germaanse cultuur wordt sterk beïnvloed door de Grieks-Romeinse cultuur.
gevolg De Romeinse overheersing en romanisering betekent veel voor de latere bloei en ontwikkeling in de gebieden in het
noorden. In de late oudheid dringen vanuit het noorden Germaans-sprekende groepen door het Romeinse Rijk. Op
, termijn leidt dit tot het uiteenvallen van het westerse deel van het rijk in een aantal Germaanse staten.
Kenmerkend aspect 8
De ontwikkeling van jodendom en christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten
verandering De joden zijn het eerste volk die geloven in het bestaan van maar één god: Jahweh. Onder koning David wordt Jeruzalem
de hoofdstad van het joodse rijk. Volgens het geloof van de joden heet Jahweh dit land aan de joden beloofd. In
Jeruzalem bouwen de joden de eerste tempel ter ere van Jahweh.
Het jodendom is dus de oudste monotheïstische godsdienst ter wereld. Het christendom is voortgekomen uit het
jodendom en wordt uiteindelijk staatsgodsdienst in het Romeinse Rijk.
gevolg Beide godsdiensten hebben daardoor veel overeenkomsten, maar ook verschillen.
gevolg De verschillen hebben in de loop van de geschiedenis geregeld tot grote spanningen en gewelddadige conflicten tussen
joden en christenen geleid.
De Islam ontstaat later. Naast tijden van harmonie en goede samenwerking zijn er geregeld gewapende conflicten
geweest tussen de drie, elkaar beconcurrerende, monotheïstische godsdiensten.
3. Middeleeuwen
Tijdvak 3. Tijd van monniken en ridders – 500 tot 1000
Kenmerkend aspect 9
De verspreiding van het christendom in Europa
oorzaak Keizer Theodosius I maakt het christelijk geloof staatsgodsdienst in het Romeinse Rijk
gevolg Hoewel het West-Romeinse Rijk niet lang daarna uiteenvalt, behoudt het christendom haar kracht.
reden Het wordt door diverse vorsten en geestelijken gebruikt als middel om eenheid te creëren: een gemeenschappelijk geloof
zorgt voor meer saamhorigheid en minder onderlinge conflicten.
gevolg Adel en christelijke geestelijken werken nauw samen op bestuurs-, economisch en levensbeschouwelijk gebied.
Kloosters spelen een grote rol in het dagelijks leven en zijn centra van onderwijs en cultuur.
Kenmerkend aspect 10
Het ontstaan en de verspreiding van de islam
In diverse visioenen openbaart Allah zich aan de profeet Mohammed. De boodschappen van Allah worden na
Mohammeds dood vastgelegd in de 114 soera’s van de Koran.
verandering Mohammed is erin geslaagd een groot deel van de Arabische wereld te verenigen in een nieuw geloof, de islam.
Net als het christen- en jodendom kent de islam slechts één almachtige god en een heilig boek. In minder dan 100 jaar
zijn Noord-Afrika, het Midden-Oosten en grote delen van Azië veroverd door de islamitische Arabieren.
oorzaak De snelheid van de veroveringen heeft meerdere oorzaken:
- De oorlogen die het Byzantijnse Rijk en het Perzische Rijk in hun greep hebben, waardoor ze weinig kracht
overhouden om zich tegen de Arabieren te verdedigen.
- De Jihad, de religieuze verplichtingen die islamieten hebben om ‘zich in te spannen om het geloof te verbreiden en
goede werken te doen’.
- De volbloed Arabische paarden, wier kracht en snelheid ervoor zorgen dat grote afstanden in korte tijd worden
afgelegd.
Kenmerkend aspect 11
De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van een landbouwstedelijke naar een landbouwsamenleving,
georganiseerd via hofstelsel en horigheid
Het gaat bij dit kenmerkend aspect om het causaal verband tussen de ondergang van het (West-)Romeinse Rijk en het
ontstaan van een zelfvoorzienende samenleving.
Het overgrote deel van Europa wordt bevolkt door zelfvoorzienende en geïsoleerde gemeenschappen. De meerderheid
van de boerenbevolking leeft op de domeinen van kloosters of kastelen, onder de hoede van geestelijken of heren van
adel. Het domein- of hofstelsel heeft een heldere hiërarchie van rechten en plichten.
reden Door samen te werken zorgen de boeren ervoor dat het domein een relatief veilige haven is in een onrustige omgeving.
gevolg Domeinen ontwikkelen zich tot zelfvoorzienende leefgemeenschappen met heel weinig contact met de buitenwereld
Het hofstelsel is een economisch systeem.
Kenmerkend aspect 12
Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur
Na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk slagen diverse vorsten en stamhoofden erin om grote gebieden in Europa met
elkaar te verbinden en als rijk te besturen.
reden Door het slechte wegennet en de gebrekkige communicatiemiddelen zoeken deze vorsten naar effectieve manieren om
hun rijk als geheel te besturen.
Zij proberen hun machtspositie te verstevigen door edelen – leenmannen – van privileges en vooral grond te voorzien.
gevolg Hiermee verzekeren de vorsten – leenheren – zich van de steun en loyaliteit van de edelen binnen hun rijk.
De Leenheer leent een leengebied uit aan een leenman. In ruil geeft de leenman een eed van trouw, militaire bijstand en
belastinginkomsten aan de leenheer.
Tijdvak 1. Tijd van jagers en boeren - Tot 3000 v. Christus
Kenmerkend aspect 1.
De levenswijze van jagers-verzamelaars
Vrijwel alle jagers-verzamelaars leven in kleine groepen als nomaden. Zij trekken rond en komen aan hun voedsel door te
jagen, te vissen en noten en vruchten te verzamelen. Zij slapen in bomen en op beschutte plekken, later in tenten en
hutten.
Kenmerkend aspect 2.
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen is geleidelijk gegaan, maar de veranderingen die dit voor de
mensheid betekenden zijn zo groot geweest dat er toch gesproken wordt van een landbouwrevolutie.
Kenmerkend aspect 3.
Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
Dit kenmerkend aspect is gericht op de sociaaleconomische en politieke veranderingen die gepaard gingen met het
ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Dankzij de landbouw kunnen boeren zich vestigen op vaste
woonplaatsen. Wanneer de landbouw genoeg oplevert gaan een aantal bewoners zich bezighouden met ambachten,
handel, bestuur en godsdienst.
gevolg Sommige dorpen ontwikkelen zich tot een stedelijke landbouwsamenleving met stenen huizen en stadsmuren.
De eerste landbouwstedelijke gemeenschappen (stadstaten) met een agrarisch urbane samenleving ontstaan in het
zuiden van Mesopotamië (Irak)
2. Oudheid
Tijdvak 2. Tijd van Grieken en Romeinen - 3000 v. Christus tot 500 na Christus
Kenmerkend aspect 4.
De ontwikkeling van wetenschap en politiek in de Griekse stadstaat
De oude Grieken geloven in meerdere goden (polytheïsme), toch hechten ze grote waarde aan het verstandelijk
beredeneren. De Grieken ontwikkelen ‘liefde voor de waarheid’.
gevolg Talrijke filosofen en geleerden houden zich bezig met onderzoek op het gebied van wiskunde, natuurkunde en
geneeskunde.
gevolg Diverse Griekse wetenschappers, zoals Archimedes en Pythagoras hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het
wetenschappelijk denken.
Ook op het gebied van politiek en burgerschap ontwikkelen de Grieken vele ideeën en theorieën.
gevolg Verschillende vormen van politiek bestuur ontstaan in de poleis. Soms verandert het bestuur in de loop van de tijd in een
polis. Athene bijvoorbeeld, de grootste en een van de invloedrijkste poleis van Griekenland, heeft achtereenvolgens een
monarchie, een aristocratie, een tirannie en een democratie als bestuursvorm.
In dit kenmerkend aspect wordt bij politiek met name gedoeld op de democratie in Athene. Het gaat hierbij niet om
uitvoerige kennis van alle instellingen.
Kenmerkend aspect 5
De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur
Wanneer de Romeinen Griekenland veroveren zijn zij onder de indruk van de Griekse cultuur. Griekse beelden worden als
oorlogsbuit meegenomen naar Rome.
gevolg De Romeinen nemen veel over van de Grieken en velen van hen worden meegenomen naar Rome en Italië om daar te
werken (architecten, beeldhouwers, schilders, medici, leraren Grieks enz.)
gevolg Er ontstaat een nieuwe Grieks-Romeinse cultuur, die door de uitbreiding van het Romeinse Rijk verspreid wordt in
Europa, met name via bouwkunst en beeldhouwkunst.
Kenmerkend aspect 6
Het Romeinse imperium en de verspreiding van de Grieks-Romeinse cultuur
verandering Door de groei van het Romeinse Rijk worden de volkeren in Europa beïnvloed door de Grieks-Romeinse cultuur (en soms
ook andersom).
gevolg De hoogontwikkelde Grieks-Romeinse beschaving verspreidt zich over Europa.
Kenmerkend aspect 7
De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse en de Germaanse cultuur
De meeste Romeinen hebben geen hoge dunk van de Germaanse cultuur. De Romeinen zijn wel onder de indruk van de
dapperheid van de Germanen in de strijd. In het algemeen kijken de Germanen wel op tegen de Romeinse cultuur.
gevolg De Germaanse cultuur wordt sterk beïnvloed door de Grieks-Romeinse cultuur.
gevolg De Romeinse overheersing en romanisering betekent veel voor de latere bloei en ontwikkeling in de gebieden in het
noorden. In de late oudheid dringen vanuit het noorden Germaans-sprekende groepen door het Romeinse Rijk. Op
, termijn leidt dit tot het uiteenvallen van het westerse deel van het rijk in een aantal Germaanse staten.
Kenmerkend aspect 8
De ontwikkeling van jodendom en christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten
verandering De joden zijn het eerste volk die geloven in het bestaan van maar één god: Jahweh. Onder koning David wordt Jeruzalem
de hoofdstad van het joodse rijk. Volgens het geloof van de joden heet Jahweh dit land aan de joden beloofd. In
Jeruzalem bouwen de joden de eerste tempel ter ere van Jahweh.
Het jodendom is dus de oudste monotheïstische godsdienst ter wereld. Het christendom is voortgekomen uit het
jodendom en wordt uiteindelijk staatsgodsdienst in het Romeinse Rijk.
gevolg Beide godsdiensten hebben daardoor veel overeenkomsten, maar ook verschillen.
gevolg De verschillen hebben in de loop van de geschiedenis geregeld tot grote spanningen en gewelddadige conflicten tussen
joden en christenen geleid.
De Islam ontstaat later. Naast tijden van harmonie en goede samenwerking zijn er geregeld gewapende conflicten
geweest tussen de drie, elkaar beconcurrerende, monotheïstische godsdiensten.
3. Middeleeuwen
Tijdvak 3. Tijd van monniken en ridders – 500 tot 1000
Kenmerkend aspect 9
De verspreiding van het christendom in Europa
oorzaak Keizer Theodosius I maakt het christelijk geloof staatsgodsdienst in het Romeinse Rijk
gevolg Hoewel het West-Romeinse Rijk niet lang daarna uiteenvalt, behoudt het christendom haar kracht.
reden Het wordt door diverse vorsten en geestelijken gebruikt als middel om eenheid te creëren: een gemeenschappelijk geloof
zorgt voor meer saamhorigheid en minder onderlinge conflicten.
gevolg Adel en christelijke geestelijken werken nauw samen op bestuurs-, economisch en levensbeschouwelijk gebied.
Kloosters spelen een grote rol in het dagelijks leven en zijn centra van onderwijs en cultuur.
Kenmerkend aspect 10
Het ontstaan en de verspreiding van de islam
In diverse visioenen openbaart Allah zich aan de profeet Mohammed. De boodschappen van Allah worden na
Mohammeds dood vastgelegd in de 114 soera’s van de Koran.
verandering Mohammed is erin geslaagd een groot deel van de Arabische wereld te verenigen in een nieuw geloof, de islam.
Net als het christen- en jodendom kent de islam slechts één almachtige god en een heilig boek. In minder dan 100 jaar
zijn Noord-Afrika, het Midden-Oosten en grote delen van Azië veroverd door de islamitische Arabieren.
oorzaak De snelheid van de veroveringen heeft meerdere oorzaken:
- De oorlogen die het Byzantijnse Rijk en het Perzische Rijk in hun greep hebben, waardoor ze weinig kracht
overhouden om zich tegen de Arabieren te verdedigen.
- De Jihad, de religieuze verplichtingen die islamieten hebben om ‘zich in te spannen om het geloof te verbreiden en
goede werken te doen’.
- De volbloed Arabische paarden, wier kracht en snelheid ervoor zorgen dat grote afstanden in korte tijd worden
afgelegd.
Kenmerkend aspect 11
De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van een landbouwstedelijke naar een landbouwsamenleving,
georganiseerd via hofstelsel en horigheid
Het gaat bij dit kenmerkend aspect om het causaal verband tussen de ondergang van het (West-)Romeinse Rijk en het
ontstaan van een zelfvoorzienende samenleving.
Het overgrote deel van Europa wordt bevolkt door zelfvoorzienende en geïsoleerde gemeenschappen. De meerderheid
van de boerenbevolking leeft op de domeinen van kloosters of kastelen, onder de hoede van geestelijken of heren van
adel. Het domein- of hofstelsel heeft een heldere hiërarchie van rechten en plichten.
reden Door samen te werken zorgen de boeren ervoor dat het domein een relatief veilige haven is in een onrustige omgeving.
gevolg Domeinen ontwikkelen zich tot zelfvoorzienende leefgemeenschappen met heel weinig contact met de buitenwereld
Het hofstelsel is een economisch systeem.
Kenmerkend aspect 12
Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur
Na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk slagen diverse vorsten en stamhoofden erin om grote gebieden in Europa met
elkaar te verbinden en als rijk te besturen.
reden Door het slechte wegennet en de gebrekkige communicatiemiddelen zoeken deze vorsten naar effectieve manieren om
hun rijk als geheel te besturen.
Zij proberen hun machtspositie te verstevigen door edelen – leenmannen – van privileges en vooral grond te voorzien.
gevolg Hiermee verzekeren de vorsten – leenheren – zich van de steun en loyaliteit van de edelen binnen hun rijk.
De Leenheer leent een leengebied uit aan een leenman. In ruil geeft de leenman een eed van trouw, militaire bijstand en
belastinginkomsten aan de leenheer.
