Hoofdstuk 7, sensomotoriek.
7.2 Indeling van sensoren
Sensoren kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld: naar adequate prikkel, naar
adaptatievermogen en naar werkterrein.
7.2.1 Adequate prikkel
Sensoren hebben tot taak prikkels op te vangen. Dat kunnen verschillende soorten prikkels
zijn (warmte, kou, licht, druk, geluid, chemische prikkeling). Sensoren zetten de prikkeling om
in een actiepotentiaal. Als de prikkel maar sterk genoeg is, reageren sensoren op allerlei
soorten prikkels. Maar een sensor is het gevoeligst voor één soort prikkel. Die prikkel heet
adequate prikkel. Zintuigen in het oog zijn het gevoeligst voor licht. (Tast)zintuigen in de huid
zijn het gevoeligst voor aanraking.
Zo kunnen sensoren onder andere worden ingedeeld naar adequate prikkel. De vijfde
groep, nocisensoren, staat tussen haakjes. Dat is zo gedaan omdat alle (sterke) prikkels pijn
kunnen veroorzaken. Pijn is geen prikkel, maar een gewaarwording. Wel is het zo dat
nocisensoren erg gevoelig zijn voor prikkeling die het gevolg is van weefselbeschadiging.
Nocisensoren zijn dus eigenlijk schadedetectoren. En dat is precies wat het woord letterlijk
betekent: schadewaarnemer. Pijn is dan het alarmsignaal dat de schade meldt.
Indeling van sensoren
indelingscriterium typen sensoren
mechanosensoren
thermosensoren
adequate prikkel fotosensoren
chemosensoren
(nocisensoren)
fasische sensoren
adaptatievermogen fasisch-tonische sensoren
tonische sensoren
exterosensoren
werkterrein propriosensoren
enterosensoren
7.2.2 Adaptatievermogen
Een tweede manier om sensoren in te delen is de indeling naar mate van adaptatie. Het
sensorisch systeem reageert vooral op prikkels over verandering van een situatie. Als de
situatie gelijk blijft, daalt het aantal actiepotentialen dat een prikkel opwekt. Dat proces heet
adaptatie (aanpassing). Adaptatie kan op verschillende plaatsen en op verschillende
manieren plaatsvinden.
Centrale adaptatie. Adaptatie kan plaatsvinden in het centrale zenuwstelsel (centrale
adaptatie). Een voorbeeld van deze centrale adaptatie is dat je je niet continu bewust
bent van een tikkende klok of het geluid van een snelweg. Als je erop concentreert,
hoor je het geluid natuurlijk wel.
Perifere adaptatie. Adaptatie kan ook plaatsvinden in de sensor zelf: perifere
adaptatie. Overigens vertonen niet alle sensoren adaptatie.
Sensoren die niet adapteren heten tonische of statische sensoren. Ook bij een
gelijkblijvende prikkel blijven de sensoren dezelfde hoeveelheid actiepotentialen
genereren. Er zijn niet zoveel van deze sensoren.
, Sensoren die wel (volledig) adapteren heten fasische of dynamische sensoren. Bij
een constante prikkelsterkte daalt de frequentie van de actiepotentialen in korte tijd
tot nul. Dat gebeurt bij sommige mechanosensoren in de huid. Als je een munt op de
huid legt van je hand, zal je de munt na enige tijd niet meer voelen. Ook niet als je
erop concentreert. Dat is precies het verschil met perifere adaptatie.
Er zijn ook sensoren die zich gedeeltelijk aanpassen. Deze heten fasisch-
tonische sensoren. De meeste sensoren in het lichaam behoren tot deze groep. Een
voorbeeld zijn de thermosensoren. Als je uit een warm huis de vrieskou instapt, voel
je de kou op dat moment het sterkst. Maar als je een tijd buiten bent, in de vrieskou,
voel je de kou wel wat minder, maar je voelt nog steeds dat het koud is.
7.2.3 Werkterrein
Een derde manier om sensoren in te delen is die naar werkterrein. Een klassieke, maar nog
steeds bruikbare indeling is die van Sherrington in extero-, proprio- en enterosensoren.
Exterosensoren nemen de buitenwereld waar. Ze liggen dan ook aan de oppervlakte
van het lichaam. Voorbeelden zijn het oog, het oor, reuk- en smaakzintuigen en
huidzintuigen.
Propriosensoren nemen houding en beweging waar. De meeste liggen dan ook in
spieren, pezen en gewrichtskapsels. Ook het evenwichtsorgaan behoort tot de
propriosensoren.
Overigens zijn exterosensoren en propriosensoren wat functie betreft niet helemaal te
scheiden. Zo spelen spier- en gewrichtssensoren een rol bij het herkennen van
voorwerpen op de tast. En rekgevoelige sensoren in de huid dragen bij aan het
waarnemen van de stand van een gewricht.
Enterosensoren nemen de toestand van inwendige organen waar, zoals het
bloedvaatstelsel. Zo liggen er rekgevoelige mechanosensoren in de wand van
bloedvaten die de bloeddruk waarnemen en chemosensoren voor het waarnemen
van de zuurgraad.
7.3 Exteroceptie
Van oudsher worden binnen de exteroceptie vijf soorten waarnemingen onderscheiden:
zicht, gehoor, reuk, smaak en gevoel. Binnen het gevoel worden verschillende soorten
gewaarwordingen (modaliteiten) onderscheiden: grove tast, fijne tast, pijn en temperatuur.
Terwijl er voor zicht, gehoor, smaak en reuk elk één zintuig is, is dat voor gevoel anders. De
zintuigelementen voor gevoel liggen verspreid in de huid. Je ‘voelt’ via extero- en
propriosensoren. Zo ‘voel’ je hoe de stand is van je elleboog.
7.3.1 Sensoriek van de huid
Sensoren in de huid
Er zijn verschillende soorten sensoren in de huid. Het is echter niet zo dat voor elke
zintuiglijke modaliteit een specifieke sensor bestaat. Onder vrije zenuwuiteinden blijken zich
zowel chemo-, thermo- als nocireceptoren te bevinden. Daarnaast blijken verschillende typen
sensoren bij te dragen aan de fijne tastzin. Verder is van sommige sensoren de functie niet
duidelijk en van de grove tastzin is niet bekend via welke sensoren de signalen tot stand
komen. Kortom: geen een-op-eenrelatie tussen modaliteit en type sensor.
Huidsensoren
7.2 Indeling van sensoren
Sensoren kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld: naar adequate prikkel, naar
adaptatievermogen en naar werkterrein.
7.2.1 Adequate prikkel
Sensoren hebben tot taak prikkels op te vangen. Dat kunnen verschillende soorten prikkels
zijn (warmte, kou, licht, druk, geluid, chemische prikkeling). Sensoren zetten de prikkeling om
in een actiepotentiaal. Als de prikkel maar sterk genoeg is, reageren sensoren op allerlei
soorten prikkels. Maar een sensor is het gevoeligst voor één soort prikkel. Die prikkel heet
adequate prikkel. Zintuigen in het oog zijn het gevoeligst voor licht. (Tast)zintuigen in de huid
zijn het gevoeligst voor aanraking.
Zo kunnen sensoren onder andere worden ingedeeld naar adequate prikkel. De vijfde
groep, nocisensoren, staat tussen haakjes. Dat is zo gedaan omdat alle (sterke) prikkels pijn
kunnen veroorzaken. Pijn is geen prikkel, maar een gewaarwording. Wel is het zo dat
nocisensoren erg gevoelig zijn voor prikkeling die het gevolg is van weefselbeschadiging.
Nocisensoren zijn dus eigenlijk schadedetectoren. En dat is precies wat het woord letterlijk
betekent: schadewaarnemer. Pijn is dan het alarmsignaal dat de schade meldt.
Indeling van sensoren
indelingscriterium typen sensoren
mechanosensoren
thermosensoren
adequate prikkel fotosensoren
chemosensoren
(nocisensoren)
fasische sensoren
adaptatievermogen fasisch-tonische sensoren
tonische sensoren
exterosensoren
werkterrein propriosensoren
enterosensoren
7.2.2 Adaptatievermogen
Een tweede manier om sensoren in te delen is de indeling naar mate van adaptatie. Het
sensorisch systeem reageert vooral op prikkels over verandering van een situatie. Als de
situatie gelijk blijft, daalt het aantal actiepotentialen dat een prikkel opwekt. Dat proces heet
adaptatie (aanpassing). Adaptatie kan op verschillende plaatsen en op verschillende
manieren plaatsvinden.
Centrale adaptatie. Adaptatie kan plaatsvinden in het centrale zenuwstelsel (centrale
adaptatie). Een voorbeeld van deze centrale adaptatie is dat je je niet continu bewust
bent van een tikkende klok of het geluid van een snelweg. Als je erop concentreert,
hoor je het geluid natuurlijk wel.
Perifere adaptatie. Adaptatie kan ook plaatsvinden in de sensor zelf: perifere
adaptatie. Overigens vertonen niet alle sensoren adaptatie.
Sensoren die niet adapteren heten tonische of statische sensoren. Ook bij een
gelijkblijvende prikkel blijven de sensoren dezelfde hoeveelheid actiepotentialen
genereren. Er zijn niet zoveel van deze sensoren.
, Sensoren die wel (volledig) adapteren heten fasische of dynamische sensoren. Bij
een constante prikkelsterkte daalt de frequentie van de actiepotentialen in korte tijd
tot nul. Dat gebeurt bij sommige mechanosensoren in de huid. Als je een munt op de
huid legt van je hand, zal je de munt na enige tijd niet meer voelen. Ook niet als je
erop concentreert. Dat is precies het verschil met perifere adaptatie.
Er zijn ook sensoren die zich gedeeltelijk aanpassen. Deze heten fasisch-
tonische sensoren. De meeste sensoren in het lichaam behoren tot deze groep. Een
voorbeeld zijn de thermosensoren. Als je uit een warm huis de vrieskou instapt, voel
je de kou op dat moment het sterkst. Maar als je een tijd buiten bent, in de vrieskou,
voel je de kou wel wat minder, maar je voelt nog steeds dat het koud is.
7.2.3 Werkterrein
Een derde manier om sensoren in te delen is die naar werkterrein. Een klassieke, maar nog
steeds bruikbare indeling is die van Sherrington in extero-, proprio- en enterosensoren.
Exterosensoren nemen de buitenwereld waar. Ze liggen dan ook aan de oppervlakte
van het lichaam. Voorbeelden zijn het oog, het oor, reuk- en smaakzintuigen en
huidzintuigen.
Propriosensoren nemen houding en beweging waar. De meeste liggen dan ook in
spieren, pezen en gewrichtskapsels. Ook het evenwichtsorgaan behoort tot de
propriosensoren.
Overigens zijn exterosensoren en propriosensoren wat functie betreft niet helemaal te
scheiden. Zo spelen spier- en gewrichtssensoren een rol bij het herkennen van
voorwerpen op de tast. En rekgevoelige sensoren in de huid dragen bij aan het
waarnemen van de stand van een gewricht.
Enterosensoren nemen de toestand van inwendige organen waar, zoals het
bloedvaatstelsel. Zo liggen er rekgevoelige mechanosensoren in de wand van
bloedvaten die de bloeddruk waarnemen en chemosensoren voor het waarnemen
van de zuurgraad.
7.3 Exteroceptie
Van oudsher worden binnen de exteroceptie vijf soorten waarnemingen onderscheiden:
zicht, gehoor, reuk, smaak en gevoel. Binnen het gevoel worden verschillende soorten
gewaarwordingen (modaliteiten) onderscheiden: grove tast, fijne tast, pijn en temperatuur.
Terwijl er voor zicht, gehoor, smaak en reuk elk één zintuig is, is dat voor gevoel anders. De
zintuigelementen voor gevoel liggen verspreid in de huid. Je ‘voelt’ via extero- en
propriosensoren. Zo ‘voel’ je hoe de stand is van je elleboog.
7.3.1 Sensoriek van de huid
Sensoren in de huid
Er zijn verschillende soorten sensoren in de huid. Het is echter niet zo dat voor elke
zintuiglijke modaliteit een specifieke sensor bestaat. Onder vrije zenuwuiteinden blijken zich
zowel chemo-, thermo- als nocireceptoren te bevinden. Daarnaast blijken verschillende typen
sensoren bij te dragen aan de fijne tastzin. Verder is van sommige sensoren de functie niet
duidelijk en van de grove tastzin is niet bekend via welke sensoren de signalen tot stand
komen. Kortom: geen een-op-eenrelatie tussen modaliteit en type sensor.
Huidsensoren
