De economische analyse van het recht
W.C.T. Weterings1
De economische analyse van het recht wordt aangewend om (i) de effecten
van juridische regels op het gedrag van mensen te beschrijven en te voorspellen,
(ii) te evalueren of deze effecten maatschappelijk gezien wenselijk zijn, en (iii)
zonodig alternatieve oplossingen te formuleren.
In de klassieke juridische gedachtegang is de doelstelling van het recht het
bereiken van rechtvaardigheid. Juristen stellen de vraag of een bepaalde
rechtsregel tot rechtvaardige of billijke uitkomsten leidt. In de economische
benadering van het recht wordt daarentegen bestudeerd hoe efficiënt
rechtsregels zijn. De doelstelling van de rechtseconomie is een maximale
maatschappelijke welvaart ofwel maximale efficiëntie
De economische analyse van het recht
3.1 Positieve en normatieve analyse van het recht
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de positieve economische analyse van
het recht en de normatieve economische analyse van het recht. De positieve
rechtseconomie houdt zich bezig met het recht zoals het is. Bezien wordt of het
bestaande recht efficiënt is. In de normatieve economische analyse wordt
getracht om aan te geven hoe het recht er uit zou moeten zien, waarbij het
uitgangspunt is dat het recht efficiënt behoort te zijn De normatieve
rechtseconomie is meer omstreden en wordt kritischer door juristen ontvangen.
In de positieve rechtseconomie wordt met behulp van economische
principes een verklaring gegeven voor bestaande rechtsregels en rechtsinstituties. Waarom
heeft een bepaalde juridische regeling een bepaalde vorm gekregen?
De (verklarende) positieve rechtseconomie beoogt –
economische – antwoorden te geven op vragen naar het ontstaan en de inhoud
van rechtsregels en rechtsinstituties. Tevens wordt in de positieve economische analyse van
het recht getracht om de gedragseffecten van rechtsregels te voorspellen of evalueren.
Waarom en hoe zullen mensen waarschijnlijk reageren op bepaalde rechtsregels? Daarbij
wordt geprobeerd om globaal vast te stellen of die rechtsregels – meer of minder
– efficiënt zijn en wat de te verwachten gevolgen van die rechtsregels op de
maatschappelijke welvaart zijn.
De normatieve rechtseconomie gaat een stap verder en doet beleidsmatige
aanbevelingen. Bij de normatieve analyse wordt aan de hand van het
efficiëntiecriterium aangegeven welke rechtsregel gehanteerd zou moeten
worden. Een positieve economische analyse waaruit naar voren komt dat
bepaalde bestaande rechtsregels niet (voldoende) efficiënt zijn, leidt derhalve tot
een normatieve economische analyse. Er wordt dan een normatieve uitspraak
gedaan en aangegeven welke veranderingen in het recht tot betere resultaten
kunnen leiden vanuit het oogpunt van efficiëntie
de rechtseconomie stelt drie fundamentele vragen:
• Waarom hebben wij een rechtsregel? (positieve rechtseconomie)
• Wat is het effect van bepaalde rechtsregels? (positieve rechtseconomie)
• Welke rechtsregel is wenselijk vanuit het perspectief van efficiëntie?
(normatieve rechtseconomie)
, In de traditionele juridische invalshoek wordt het recht met name gezien als
een instrument om gerezen conflicten tussen mensen uit de wereld te helpen. Er
wordt ex post (achteraf) gekeken naar een conflict dat in een concrete situatie is
ontstaan en aan de hand van het recht wordt getracht dit conflict op te lossen.
In de rechtseconomie worden rechtsregels daarentegen beschouwd als
instrumenten om gedrag te beïnvloeden. Rechtsregels creëren prikkels die
toekomstig gedrag van mensen kunnen sturen. Rechtsregels kunnen mensen naar
ander gedrag manoeuvreren dan zij bij afwezigheid van die regels zouden
hebben gekozen. Daardoor kan worden voorkomen dat ongewenste situaties of
ongewenste gedragingen zich in de toekomst zullen voordoen. De
rechtseconomie analyseert ex ante (vooraf) welke effecten rechtsregels zullen
hebben.
3.3 Invloed rechtsregels op individuele en maatschappelijke welvaart
Binnen de rechtseconomie is welvaart een belangrijk begrip. Welvaart is de
mate waarin behoeften bevredigd (kunnen) worden met de beschikbare
middelen. Hoe meer een situatie is zoals iemand graag wil, hoe welvarender hij
is. Welvaart heeft niet alleen betrekking op geld en goederen, maar omvat alles
waar men waarde aan hecht.
Onder individuele welvaart wordt verstaan de mate waarin de behoeften
van een individu worden bevredigd. Maatschappelijke welvaart is de welvaart
van alle individuen (binnen een samenleving) gezamenlijk. In de (rechts)economie wordt in
dit verband ook wel de term nut gehanteerd.
Rechtsregels geven prikkels aan mensen om bepaald gedrag te kiezen
doordat zij de individuele welvaart van mensen beïnvloeden. Rechtsnormen
duiden aan welk gedrag wordt verwacht. Daarop aansluitend sanctioneren zij
afwijkend gedrag (bijvoorbeeld sancties op snelheidsovertredingen, op het nietnakomen
van een overeenkomst, op het vervuilen van een rivier, op diefstal) en
belonen zij normconform gedrag. Het recht maakt het ongewenste gedrag
duurder door het gebruik van boetes, straffen, schadevergoeding en andere
maatregelen. Daarmee worden de kosten en baten, de voor- en nadelen,
veranderd die mensen aan verschillende gedragskeuzen. Mensen passen hun gedrag aan
rechtsregels aan indien en voor zover hen dat een hogere welvaart oplevert dan niet-
naleving. Dit aangepaste gedrag heeft weer invloed op de welvaart van andere mensen
Nadat is geanalyseerd welke prikkels bepaalde rechtsregels waarschijnlijk
uitoefenen op het individuele gedrag van mensen, wordt in de rechtseconomie
bezien tot welke maatschappelijke uitkomst de reactie van mensen op deze
rechtsregels leidt. Resulteren de effecten van deze rechtsregels op het gedrag
van mensen in een hogere of lagere maatschappelijke welvaart (ten opzichte van
de bestaande situatie)? Het beantwoorden van de laatste vraag is het
uiteindelijke doel van de rechtseconomie. Daarbij wordt gestreefd naar
rechtsregels die de maatschappelijke welvaart maximaliseren.
3.4 De veronderstelling van rationeel handelen
De veronderstelling dat mensen rationeel handelen, komt er op neer dat als
er verschillende keuzes zijn, mensen altijd dat alternatief kiezen dat hun
individuele welvaart maximaliseert. Mensen verkiezen meer welvaart boven
minder welvaart. Zij zullen altijd kiezen voor iets wat naar verwachting meer
bijdraagt aan hun welvaart dan voor iets dat naar verwachting hun behoeften
minder bevredigt.
Door middel van de aanname van rationaliteit kan de reactie van mensen op
W.C.T. Weterings1
De economische analyse van het recht wordt aangewend om (i) de effecten
van juridische regels op het gedrag van mensen te beschrijven en te voorspellen,
(ii) te evalueren of deze effecten maatschappelijk gezien wenselijk zijn, en (iii)
zonodig alternatieve oplossingen te formuleren.
In de klassieke juridische gedachtegang is de doelstelling van het recht het
bereiken van rechtvaardigheid. Juristen stellen de vraag of een bepaalde
rechtsregel tot rechtvaardige of billijke uitkomsten leidt. In de economische
benadering van het recht wordt daarentegen bestudeerd hoe efficiënt
rechtsregels zijn. De doelstelling van de rechtseconomie is een maximale
maatschappelijke welvaart ofwel maximale efficiëntie
De economische analyse van het recht
3.1 Positieve en normatieve analyse van het recht
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de positieve economische analyse van
het recht en de normatieve economische analyse van het recht. De positieve
rechtseconomie houdt zich bezig met het recht zoals het is. Bezien wordt of het
bestaande recht efficiënt is. In de normatieve economische analyse wordt
getracht om aan te geven hoe het recht er uit zou moeten zien, waarbij het
uitgangspunt is dat het recht efficiënt behoort te zijn De normatieve
rechtseconomie is meer omstreden en wordt kritischer door juristen ontvangen.
In de positieve rechtseconomie wordt met behulp van economische
principes een verklaring gegeven voor bestaande rechtsregels en rechtsinstituties. Waarom
heeft een bepaalde juridische regeling een bepaalde vorm gekregen?
De (verklarende) positieve rechtseconomie beoogt –
economische – antwoorden te geven op vragen naar het ontstaan en de inhoud
van rechtsregels en rechtsinstituties. Tevens wordt in de positieve economische analyse van
het recht getracht om de gedragseffecten van rechtsregels te voorspellen of evalueren.
Waarom en hoe zullen mensen waarschijnlijk reageren op bepaalde rechtsregels? Daarbij
wordt geprobeerd om globaal vast te stellen of die rechtsregels – meer of minder
– efficiënt zijn en wat de te verwachten gevolgen van die rechtsregels op de
maatschappelijke welvaart zijn.
De normatieve rechtseconomie gaat een stap verder en doet beleidsmatige
aanbevelingen. Bij de normatieve analyse wordt aan de hand van het
efficiëntiecriterium aangegeven welke rechtsregel gehanteerd zou moeten
worden. Een positieve economische analyse waaruit naar voren komt dat
bepaalde bestaande rechtsregels niet (voldoende) efficiënt zijn, leidt derhalve tot
een normatieve economische analyse. Er wordt dan een normatieve uitspraak
gedaan en aangegeven welke veranderingen in het recht tot betere resultaten
kunnen leiden vanuit het oogpunt van efficiëntie
de rechtseconomie stelt drie fundamentele vragen:
• Waarom hebben wij een rechtsregel? (positieve rechtseconomie)
• Wat is het effect van bepaalde rechtsregels? (positieve rechtseconomie)
• Welke rechtsregel is wenselijk vanuit het perspectief van efficiëntie?
(normatieve rechtseconomie)
, In de traditionele juridische invalshoek wordt het recht met name gezien als
een instrument om gerezen conflicten tussen mensen uit de wereld te helpen. Er
wordt ex post (achteraf) gekeken naar een conflict dat in een concrete situatie is
ontstaan en aan de hand van het recht wordt getracht dit conflict op te lossen.
In de rechtseconomie worden rechtsregels daarentegen beschouwd als
instrumenten om gedrag te beïnvloeden. Rechtsregels creëren prikkels die
toekomstig gedrag van mensen kunnen sturen. Rechtsregels kunnen mensen naar
ander gedrag manoeuvreren dan zij bij afwezigheid van die regels zouden
hebben gekozen. Daardoor kan worden voorkomen dat ongewenste situaties of
ongewenste gedragingen zich in de toekomst zullen voordoen. De
rechtseconomie analyseert ex ante (vooraf) welke effecten rechtsregels zullen
hebben.
3.3 Invloed rechtsregels op individuele en maatschappelijke welvaart
Binnen de rechtseconomie is welvaart een belangrijk begrip. Welvaart is de
mate waarin behoeften bevredigd (kunnen) worden met de beschikbare
middelen. Hoe meer een situatie is zoals iemand graag wil, hoe welvarender hij
is. Welvaart heeft niet alleen betrekking op geld en goederen, maar omvat alles
waar men waarde aan hecht.
Onder individuele welvaart wordt verstaan de mate waarin de behoeften
van een individu worden bevredigd. Maatschappelijke welvaart is de welvaart
van alle individuen (binnen een samenleving) gezamenlijk. In de (rechts)economie wordt in
dit verband ook wel de term nut gehanteerd.
Rechtsregels geven prikkels aan mensen om bepaald gedrag te kiezen
doordat zij de individuele welvaart van mensen beïnvloeden. Rechtsnormen
duiden aan welk gedrag wordt verwacht. Daarop aansluitend sanctioneren zij
afwijkend gedrag (bijvoorbeeld sancties op snelheidsovertredingen, op het nietnakomen
van een overeenkomst, op het vervuilen van een rivier, op diefstal) en
belonen zij normconform gedrag. Het recht maakt het ongewenste gedrag
duurder door het gebruik van boetes, straffen, schadevergoeding en andere
maatregelen. Daarmee worden de kosten en baten, de voor- en nadelen,
veranderd die mensen aan verschillende gedragskeuzen. Mensen passen hun gedrag aan
rechtsregels aan indien en voor zover hen dat een hogere welvaart oplevert dan niet-
naleving. Dit aangepaste gedrag heeft weer invloed op de welvaart van andere mensen
Nadat is geanalyseerd welke prikkels bepaalde rechtsregels waarschijnlijk
uitoefenen op het individuele gedrag van mensen, wordt in de rechtseconomie
bezien tot welke maatschappelijke uitkomst de reactie van mensen op deze
rechtsregels leidt. Resulteren de effecten van deze rechtsregels op het gedrag
van mensen in een hogere of lagere maatschappelijke welvaart (ten opzichte van
de bestaande situatie)? Het beantwoorden van de laatste vraag is het
uiteindelijke doel van de rechtseconomie. Daarbij wordt gestreefd naar
rechtsregels die de maatschappelijke welvaart maximaliseren.
3.4 De veronderstelling van rationeel handelen
De veronderstelling dat mensen rationeel handelen, komt er op neer dat als
er verschillende keuzes zijn, mensen altijd dat alternatief kiezen dat hun
individuele welvaart maximaliseert. Mensen verkiezen meer welvaart boven
minder welvaart. Zij zullen altijd kiezen voor iets wat naar verwachting meer
bijdraagt aan hun welvaart dan voor iets dat naar verwachting hun behoeften
minder bevredigt.
Door middel van de aanname van rationaliteit kan de reactie van mensen op
