Samenvatting psychologie van
arbeid en gezondheid
Thema 1 Oriëntatie en wetgevend kader
Het boek bestaat, na een inleidend hoofdstuk, uit vijf delen.
In het eerste deel Theorie wordt een aantal beschrijvende en verklarende theorieën behandeld over
welzijn en gezondheid op het werk, waaronder bijvoorbeeld theorieën over werkstress. Dit deel
zoomt vooral in op factoren die van invloed zijn op het functioneren van werkenden.
In het tweede deel, Assessment, wordt ingegaan op onderzoeksmethoden om inzicht te krijgen in de
risicofactoren, zowel op individueel als organisatieniveau, die van invloed kunnen zijn op de
gezondheid en het welbevinden van werkenden. In dit deel staat vooral centraal hoe problemen van
werkenden, de werksituatie in kaart te brengen.
Het derde deel, Interventie, gaat in op mogelijke preventieve en curatieve interventies om op
individueel en organisatieniveau in de arbeidssituatie toe te passen.
In deel vier, Onderzoek, wordt dieper ingegaan op onderzoeksmethoden die in het veld van arbeid
en gezondheid toegepast kunnen worden.
Deel vijf (Capita Selecta), behandelt diverse onderwerpen, bijvoorbeeld specifieke doelgroepen in het
arbeids- en gezondheidsveld zoals ouderen of allochtonen. Hier komen ook betrekkelijk nieuwe
thema’s binnen het vakgebied aan de orde zoals pesten op het werk, baanonzekerheid,
technologische ontwikkelingen en baanonzekerheid.
De psychologie van arbeid en gezondheid
Wilmar Schaufeli
De A&G-psychologie kan als volgt worden omschreven: psychologische discipline die zich bezighoudt
met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid op het werk vanuit de gedachte van
een optimale afstemming tussen persoon en organisatie.
De A&G-psychologie houdt zich bezig met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid
op het werk en bestrijkt naast een breed onderzoeksveld een breed praktijkveld van
probleemanalyse tot interventies. Onderzoek richt zich bijvoorbeeld op theorievorming of op
evaluatie van interventies in de praktijk. Qua interventies is er aandacht voor primaire en secundaire
preventie, maar ook voor tertiaire preventie (behandeling en re-integratie).
A&G-psychologie is zowel een wetenschapsgebied waarin welzijn en gezondheid op het werk wordt
bestudeerd, als een praktijkveld waarin dit praktisch wordt bevorderd.
Welzijn heeft een dubbele betekenis:
- Betrekking op individueel welbevinden
- Bepaalde objectiveerbare kenmerken van de arbeid die geacht worden het individuele
welbevinden te bevorderen
In A&G-psychologie gaat het zowel om het verbeteren van individuele welbevinden als om
verbeteren van kwaliteit van arbeid.
,Warr (2007) 4 aspecten van geestelijke gezondheid:
1. Affectief welbevinden (je prettig voelen op werk)
2. Competentie (in staat zijn je werk goed te doen)
3. Autonomie (eigen keuzen in je werk kunnen maken)
4. Aspiratie (iets in je werk willen bereiken)
Er is sprake van geestelijke gezondheid wanneer een werknemer zich prettig voelt, het werk goed
aankan, zich vrij voelt om eigen keuzen te maken en gemotiveerd is om iets te bereiken.
De A&G-psychologie streeft naar een optimale afstemming tussen de belangen van werknemers en
die van de organisatie.
A&G-psychologie heeft een signalerende functie; door gericht screeningsonderzoek ofwel
vroegdiagnostiek is het mogelijk om bepaalde risicogroepen en risicofactoren op te sporten.
Bijvoorbeeld het wettelijk verplichte risico-inventarisatie en –evaluatie (RIE), die periodiek in alle
organisaties moet worden uitgevoerd en die als basis dient voor maatregelen om welzijn en
gezondheid van werknemers te bevorderen.
Primaire preventie: voorkomen van gezondheids- of welzijnsproblemen (dragen oorbeschermers of
invoeren functioneringsgesprekken)
Secundaire preventie: beperking schade door tijdig optreden (cursussen op gebied van
stressmanagement, sociale vaardigheden en tijdmanagement)
Tertiaire preventie: behandeling (coaching, counseling, psychotheraptie)
Veranderingen in en rondom arbeid:
- Intensivering van de arbeid
- Verandering van de arbeidsinhoud
- Organisatieveranderingen
- Moderne bedrijfsvoering
- Aantasting van het psychologische contract
Sociaal-culturele veranderingen:
- Arbeidsparticipatie
- Opkomst van de dienstensector
- Verruiming van het ziektebegrip
- Toegenomen verwachtingen
- Individualisering
- Uitholling van de professionele autoriteit
Ontwikkelingen in Nederland
- Arbowetgeving
- Psychische arbeidsongeschiktheid
- Gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en overheid
- Hoge kosten
- Lange traditie
Welke ontwikkelingen in Nederland zijn van belang (geweest) voor het vakgebied en haar
aandachtsvelden?
- Wetgeving op het gebied van psychosociale arbeidsomstandigheden: zoals de Arbowet uit
1983 met daaropvolgende wijzigingen zoals de toevoeging van het onderdeel psychosociale
, arbeidsbelasting; Wet verbetering poortwachter, Wet werk en inkomen naar
arbeidsvermogen.
- Het feit dat de verbetering van arbeidsomstandigheden, het verminderen van ziekteverzuim
en arbeidsongeschiktheid als gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers,
werknemers en de overheid wordt gezien.
- De grote omvang en daarmee gepaard gaande kosten van werkgerelateerde (met name
psychische en psychosociale) problemen met als gevolg werkgerelateerd ziekteverzuim en
verlies van arbeidsproductiviteit.
De sociotechnische benadering gaat ervan uit dat stressreacties het product zijn van het sociale
systeem waarbinnen de werknemer functioneert. De sociotechniek is een praktische methodiek die
gebruikt wordt om de kwaliteit van de arbeid, en daarmee de gezondheid en het welbevinden van
werknemers, te bevorderen.
Een A&G-psycholoog houdt zich in de praktijk voornamelijk met de volgende onderdelen bezig:
- Assesment; identificeren van ziekte, symptoom of syndroom. Assesment betreft het op
systematische en methodische wijze identificeren van allerlei soorten problemen en
mogelijkheden die zich zowel voordoen op individueelniveau, teamniveau als
organisatieniveau. Voorbeeld: individuele preventief medisch onderzoek (PMO), voorheen
periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) genoemd, en de organisatiebrede
risico-inventarisatie en –evaluatie (RIE)
- Individuele begeleiding en behandeling
- Training; aanleren individuele vaardigheden en groepsprocessen
- Advisering
- Onderzoek
In het werk van A&G-psychologen hebben zij te maken met 4 arbokerndisciplines:
1. Bedrijfsarts
2. Veiligheidskundige
3. A&O-deskundige
4. Arbeid hygiënist
Integrale Gezondheidsmanagement (IGM); waarbij niet alleen wordt gekeken naar wat werknemers
niet meer kunnen of willen (het arboperspectief), maar ook naar wat werknemers juist wel kunnen
en willen (het HRM-perspectief).
Emil Kraeplin en Angelo Mosso beschouwd als voorlopers van het arbeidspsychologische
belastingsonderzoek.
Cannon en Selye grondleggers van stressonderzoek.
Selye heeft de term stress geïntroduceerd.
Kahn en collega’s werkten de gedachte uit dat werkstress vooral samenhangt met de wijze waarop
sociale rollen in arbeidsorganisaties zijn gestructureerd.
Als wetenschapsgebied is de A&G-psychologie deels theoretisch en deels meer praktisch, ze is dus
zowel theorie- als probleemgestuurd.
, Er kunnen 5 verschillende typen A&G-onderzoek worden onderscheiden:
- Hypothestetoetsend
- Beschrijvend
- Ontwerp
- Interventie
- Organisatie
Zie tabel 1.1 blz 15
Theoriegestuurd onderzoek volgt een empirische cyclus.
Probleemgestuurd onderzoek volgt een regulatieve cyclus.
Er zal verder moeten worden gewerkt aan het vergroten van het inzicht inde psychologische
processen die een rol spelen bij welbevinden en gezondheid op het werk. Daarbij gaat het niet zozeer
om beschrijvende modellen waarin een aantal variabelen met elkaar in verband worden gebracht,
maar om verklarende theorieën waarbij een inhoudelijk verband in de vorm van een psychologisch
mechanisme wordt blootgelegd.
Meest ingrijpende en veelbelovende ontwikkeling in A&G-psychologie is het toepassen en verder
ontwikkelen van inzichten uit de positieve psychologie bij werknemers in organisaties. Deze tak richt
zich op het bestuderen en bevorderen van condities voor optimaal functioneren van mensen in
plaats van op hun problemen, stoornissen en disfunctioneren.
Traditioneel was de A&G-psychologie gericht op de 4 D’s:
1. Disease
2. Disorder
3. Damage
4. Disability
Hierdoor was het de psychologie van arbeid en ongezondheid.
Het is van belang aan te tonen dat de werkbeleving van werknemers, inclusief ervaren klachten en
problemen, van invloed zijn op meetbare grootheden die een rol spelen bij de bedrijfsvoering.
In toenemende mate richten interventies zich ook op het optimaliseren en verbeteren van
gezondheid, welbevinden en prestatie van werknemers. Deze positieve benadering wordt in
navolging van curatie (behandelen) en preventie (voorkomen) ook wel ‘amplitie’ genoemd. In de
praktijk krijgt amplitie vorm dor het bevorderen van vitaliteit, bevlogenheid en duurzame
inzetbaarheid van medewerkers.
Benoem de belangrijkste wetten op het gebied van arbeid en gezondheid in Nederland en licht ze
kort toe:
- Arbowet: geeft verplichtingen rondom arbeidsomstandigheden, de zorg voor veiligheid en
gezondheid op het werk.
- Wet verbetering poortwachter: geeft kaders voor procedures rondom ziekteverzuim.
- Participatiewet. In deze wet is de gemeente verantwoordelijk voor mensen met
arbeidsvermogen die ondersteuning nodig hebben (zij vielen voorheen onder de Wet werk
en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA)). Gemeenten dienen maatregelen in te zetten
(bijvoorbeeld loonkostensubsidie en beschut werk) en zodanig ondersteuning te bieden dat
zij een plek op de arbeidsmarkt kunnen vinden.
- Wet aanpassing arbeidsduur geeft werknemers de mogelijkheid om meer of minder uren te
gaan werken.
- Wet arbeid en zorg regelt kraamverlof, calamiteitenverlof en verlof voor zorg voor zieke
familieleden.
arbeid en gezondheid
Thema 1 Oriëntatie en wetgevend kader
Het boek bestaat, na een inleidend hoofdstuk, uit vijf delen.
In het eerste deel Theorie wordt een aantal beschrijvende en verklarende theorieën behandeld over
welzijn en gezondheid op het werk, waaronder bijvoorbeeld theorieën over werkstress. Dit deel
zoomt vooral in op factoren die van invloed zijn op het functioneren van werkenden.
In het tweede deel, Assessment, wordt ingegaan op onderzoeksmethoden om inzicht te krijgen in de
risicofactoren, zowel op individueel als organisatieniveau, die van invloed kunnen zijn op de
gezondheid en het welbevinden van werkenden. In dit deel staat vooral centraal hoe problemen van
werkenden, de werksituatie in kaart te brengen.
Het derde deel, Interventie, gaat in op mogelijke preventieve en curatieve interventies om op
individueel en organisatieniveau in de arbeidssituatie toe te passen.
In deel vier, Onderzoek, wordt dieper ingegaan op onderzoeksmethoden die in het veld van arbeid
en gezondheid toegepast kunnen worden.
Deel vijf (Capita Selecta), behandelt diverse onderwerpen, bijvoorbeeld specifieke doelgroepen in het
arbeids- en gezondheidsveld zoals ouderen of allochtonen. Hier komen ook betrekkelijk nieuwe
thema’s binnen het vakgebied aan de orde zoals pesten op het werk, baanonzekerheid,
technologische ontwikkelingen en baanonzekerheid.
De psychologie van arbeid en gezondheid
Wilmar Schaufeli
De A&G-psychologie kan als volgt worden omschreven: psychologische discipline die zich bezighoudt
met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid op het werk vanuit de gedachte van
een optimale afstemming tussen persoon en organisatie.
De A&G-psychologie houdt zich bezig met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid
op het werk en bestrijkt naast een breed onderzoeksveld een breed praktijkveld van
probleemanalyse tot interventies. Onderzoek richt zich bijvoorbeeld op theorievorming of op
evaluatie van interventies in de praktijk. Qua interventies is er aandacht voor primaire en secundaire
preventie, maar ook voor tertiaire preventie (behandeling en re-integratie).
A&G-psychologie is zowel een wetenschapsgebied waarin welzijn en gezondheid op het werk wordt
bestudeerd, als een praktijkveld waarin dit praktisch wordt bevorderd.
Welzijn heeft een dubbele betekenis:
- Betrekking op individueel welbevinden
- Bepaalde objectiveerbare kenmerken van de arbeid die geacht worden het individuele
welbevinden te bevorderen
In A&G-psychologie gaat het zowel om het verbeteren van individuele welbevinden als om
verbeteren van kwaliteit van arbeid.
,Warr (2007) 4 aspecten van geestelijke gezondheid:
1. Affectief welbevinden (je prettig voelen op werk)
2. Competentie (in staat zijn je werk goed te doen)
3. Autonomie (eigen keuzen in je werk kunnen maken)
4. Aspiratie (iets in je werk willen bereiken)
Er is sprake van geestelijke gezondheid wanneer een werknemer zich prettig voelt, het werk goed
aankan, zich vrij voelt om eigen keuzen te maken en gemotiveerd is om iets te bereiken.
De A&G-psychologie streeft naar een optimale afstemming tussen de belangen van werknemers en
die van de organisatie.
A&G-psychologie heeft een signalerende functie; door gericht screeningsonderzoek ofwel
vroegdiagnostiek is het mogelijk om bepaalde risicogroepen en risicofactoren op te sporten.
Bijvoorbeeld het wettelijk verplichte risico-inventarisatie en –evaluatie (RIE), die periodiek in alle
organisaties moet worden uitgevoerd en die als basis dient voor maatregelen om welzijn en
gezondheid van werknemers te bevorderen.
Primaire preventie: voorkomen van gezondheids- of welzijnsproblemen (dragen oorbeschermers of
invoeren functioneringsgesprekken)
Secundaire preventie: beperking schade door tijdig optreden (cursussen op gebied van
stressmanagement, sociale vaardigheden en tijdmanagement)
Tertiaire preventie: behandeling (coaching, counseling, psychotheraptie)
Veranderingen in en rondom arbeid:
- Intensivering van de arbeid
- Verandering van de arbeidsinhoud
- Organisatieveranderingen
- Moderne bedrijfsvoering
- Aantasting van het psychologische contract
Sociaal-culturele veranderingen:
- Arbeidsparticipatie
- Opkomst van de dienstensector
- Verruiming van het ziektebegrip
- Toegenomen verwachtingen
- Individualisering
- Uitholling van de professionele autoriteit
Ontwikkelingen in Nederland
- Arbowetgeving
- Psychische arbeidsongeschiktheid
- Gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en overheid
- Hoge kosten
- Lange traditie
Welke ontwikkelingen in Nederland zijn van belang (geweest) voor het vakgebied en haar
aandachtsvelden?
- Wetgeving op het gebied van psychosociale arbeidsomstandigheden: zoals de Arbowet uit
1983 met daaropvolgende wijzigingen zoals de toevoeging van het onderdeel psychosociale
, arbeidsbelasting; Wet verbetering poortwachter, Wet werk en inkomen naar
arbeidsvermogen.
- Het feit dat de verbetering van arbeidsomstandigheden, het verminderen van ziekteverzuim
en arbeidsongeschiktheid als gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers,
werknemers en de overheid wordt gezien.
- De grote omvang en daarmee gepaard gaande kosten van werkgerelateerde (met name
psychische en psychosociale) problemen met als gevolg werkgerelateerd ziekteverzuim en
verlies van arbeidsproductiviteit.
De sociotechnische benadering gaat ervan uit dat stressreacties het product zijn van het sociale
systeem waarbinnen de werknemer functioneert. De sociotechniek is een praktische methodiek die
gebruikt wordt om de kwaliteit van de arbeid, en daarmee de gezondheid en het welbevinden van
werknemers, te bevorderen.
Een A&G-psycholoog houdt zich in de praktijk voornamelijk met de volgende onderdelen bezig:
- Assesment; identificeren van ziekte, symptoom of syndroom. Assesment betreft het op
systematische en methodische wijze identificeren van allerlei soorten problemen en
mogelijkheden die zich zowel voordoen op individueelniveau, teamniveau als
organisatieniveau. Voorbeeld: individuele preventief medisch onderzoek (PMO), voorheen
periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) genoemd, en de organisatiebrede
risico-inventarisatie en –evaluatie (RIE)
- Individuele begeleiding en behandeling
- Training; aanleren individuele vaardigheden en groepsprocessen
- Advisering
- Onderzoek
In het werk van A&G-psychologen hebben zij te maken met 4 arbokerndisciplines:
1. Bedrijfsarts
2. Veiligheidskundige
3. A&O-deskundige
4. Arbeid hygiënist
Integrale Gezondheidsmanagement (IGM); waarbij niet alleen wordt gekeken naar wat werknemers
niet meer kunnen of willen (het arboperspectief), maar ook naar wat werknemers juist wel kunnen
en willen (het HRM-perspectief).
Emil Kraeplin en Angelo Mosso beschouwd als voorlopers van het arbeidspsychologische
belastingsonderzoek.
Cannon en Selye grondleggers van stressonderzoek.
Selye heeft de term stress geïntroduceerd.
Kahn en collega’s werkten de gedachte uit dat werkstress vooral samenhangt met de wijze waarop
sociale rollen in arbeidsorganisaties zijn gestructureerd.
Als wetenschapsgebied is de A&G-psychologie deels theoretisch en deels meer praktisch, ze is dus
zowel theorie- als probleemgestuurd.
, Er kunnen 5 verschillende typen A&G-onderzoek worden onderscheiden:
- Hypothestetoetsend
- Beschrijvend
- Ontwerp
- Interventie
- Organisatie
Zie tabel 1.1 blz 15
Theoriegestuurd onderzoek volgt een empirische cyclus.
Probleemgestuurd onderzoek volgt een regulatieve cyclus.
Er zal verder moeten worden gewerkt aan het vergroten van het inzicht inde psychologische
processen die een rol spelen bij welbevinden en gezondheid op het werk. Daarbij gaat het niet zozeer
om beschrijvende modellen waarin een aantal variabelen met elkaar in verband worden gebracht,
maar om verklarende theorieën waarbij een inhoudelijk verband in de vorm van een psychologisch
mechanisme wordt blootgelegd.
Meest ingrijpende en veelbelovende ontwikkeling in A&G-psychologie is het toepassen en verder
ontwikkelen van inzichten uit de positieve psychologie bij werknemers in organisaties. Deze tak richt
zich op het bestuderen en bevorderen van condities voor optimaal functioneren van mensen in
plaats van op hun problemen, stoornissen en disfunctioneren.
Traditioneel was de A&G-psychologie gericht op de 4 D’s:
1. Disease
2. Disorder
3. Damage
4. Disability
Hierdoor was het de psychologie van arbeid en ongezondheid.
Het is van belang aan te tonen dat de werkbeleving van werknemers, inclusief ervaren klachten en
problemen, van invloed zijn op meetbare grootheden die een rol spelen bij de bedrijfsvoering.
In toenemende mate richten interventies zich ook op het optimaliseren en verbeteren van
gezondheid, welbevinden en prestatie van werknemers. Deze positieve benadering wordt in
navolging van curatie (behandelen) en preventie (voorkomen) ook wel ‘amplitie’ genoemd. In de
praktijk krijgt amplitie vorm dor het bevorderen van vitaliteit, bevlogenheid en duurzame
inzetbaarheid van medewerkers.
Benoem de belangrijkste wetten op het gebied van arbeid en gezondheid in Nederland en licht ze
kort toe:
- Arbowet: geeft verplichtingen rondom arbeidsomstandigheden, de zorg voor veiligheid en
gezondheid op het werk.
- Wet verbetering poortwachter: geeft kaders voor procedures rondom ziekteverzuim.
- Participatiewet. In deze wet is de gemeente verantwoordelijk voor mensen met
arbeidsvermogen die ondersteuning nodig hebben (zij vielen voorheen onder de Wet werk
en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA)). Gemeenten dienen maatregelen in te zetten
(bijvoorbeeld loonkostensubsidie en beschut werk) en zodanig ondersteuning te bieden dat
zij een plek op de arbeidsmarkt kunnen vinden.
- Wet aanpassing arbeidsduur geeft werknemers de mogelijkheid om meer of minder uren te
gaan werken.
- Wet arbeid en zorg regelt kraamverlof, calamiteitenverlof en verlof voor zorg voor zieke
familieleden.
