Volledige uitwerking kennisclips Rechtsfilosofie A Tilburg Universiteit 2021
Inhoud
Kennisclip 1 Overzicht cursus en ‘Wat is rechtsfilosofie?’ ...................................................................... 2
Kennisclip 2 De strijd tussen natuurrecht en rechtspositivisme in de Antigone..................................... 7
Kennisclip 3 Het natuurrecht in Thomas van Aquino ............................................................................ 12
Kennisclip 4 Het vroege werk van Gustav Radbruch ............................................................................. 21
Kennisclip 5 Het natuurrecht in de late Radbruch ................................................................................ 28
Kennisclip 6 Het rechtspositivisme van John Austin ............................................................................. 38
Kennisclip 7 Het rechtspositivisme van H.L.A. Hart............................................................................... 48
Kennisclip 8 De zuivere rechtsleer van Hans Kelsen ............................................................................. 57
Kennisclip 9 Theorieën van de rechtsstaat............................................................................................ 63
Kennisclip 10 Lon Fulers acht beginselen van legaliteit + De rechtsstaat in de praktijk ....................... 71
Kennisclip 11 Wat zijn rechten? ............................................................................................................ 80
Kennisclip 12 Wat zijn mensenrechten? ............................................................................................... 89
Kennisclip 13 Rechtsfilosofie Botsende grondrechten ........................................................................ 101
Kennisclip 14 botsende grondrechten in de praktijk .......................................................................... 114
Kennisclip 15 Politieke verplichting in Plato en Locke ........................................................................ 118
Kennisclip 16 Het Fair Play Argument voor politieke verplichting (RAWLS) ....................................... 128
Kennisclip 17 Utilistische en retributivistische straftheorieën............................................................ 137
Kennisclip 18 Vrije wil en het recht ..................................................................................................... 148
Kennisclip 19 Burgerlijke ongehoorzaamheid ..................................................................................... 161
Kennisclip 20 Klokkenluiden ................................................................................................................ 169
Kennisclip 21 Gewetensbezwaren en liberale neutraliteit ................................................................. 176
1
,Kennisclip 1 Overzicht cursus en ‘Wat is rechtsfilosofie?’
In deze kennisclip geven we een overzicht van de cursus en wat is rechtsfilosofie nu
eigenlijk. Dit is een nieuwe vorm van studie voor jullie.
Als je vragen hebt kijkt op Canvas site of mail hem naar het e-mailadres.
We gaan werkcolleges hebben iedere vrijdag. Lees de dia voor de regels van de online les.
2
,Dan een overzicht van de cursus als geheel. Iedere week worden er meerdere kennisclips
openbaar gemaakt, waardoor er kennisoverdracht plaatsvindt. In de kennisclips ga ik de
belangrijkste punten van die teksten voor jullie uiteenzetten. In de wekelijkse werkcolleges
deze worden opgenomen, gaan we jullie kennis toetsen. Hoe doen we dat dan? Iedere week
is er een voorbereiding op de werkgroepen. Ieder zal worden ingedeeld in een werkgroep en
kunnen jullie samen de opdrachten bespreken. De wekelijkse werkcolleges gaan we samen
de studievragen beantwoorden. Het is een goede voorbereiding op het eindtentamen. Ga
naar de werkcolleges zo je week voor week kan leren voor het tentamen. De verdere details
zal ik hier besparen en vind je onder cursusstructuur. Ook al ben je niet aan de beurt als
werkgroep. Wilt niet zeggen dat je stil moet zijn doe actief mee. De colleges en de
kennisclips zullen in het NL zijn en teksten veelal in het Engels. Er is voor dit vak alleen een
eindtentamen. Dit tentamen zal bestaan uit meerdere meerkeuze vragen en een open vraag.
Alle informatie kunnen jullie op de Canvaswebsite vinden.
Dan gaan we verder in op de inhoud. Twaalf weken les, die heb ik onderverdeeld in drie
modules met een eigen overkoepelend thema. De meest basale vraag en centrale vraag van
deze module is, wat is het recht. Het gaat hier dus om het verhelderen van het conceptrecht,
wat houdt in dat in? Hier zullen we zowel natuurrechtelijk als rechtspositivistische
opvattingen behandelen. De tweede module gaat over de rechtsstaat. Wat is de rechtsstaat?
Dat is de term die veel rond wordt gegooid. Wat houdt het precies in? Onder rechtsfilosofen
en juristen is er niet veel overeenstemming over. Er zijn veel opvattingen en theorieën over
wat de rechtsstaat nu precies is en wat de rechtsstaat nu van ons vergt. Dit zal voornamelijk
in de tekst van week 5 duidelijk worden.
Module drie gaat over de verhouding tussen individuen en het recht. Dus daarin gaan we
verschillende rechtsfilosofische kwesties en problemen in verhouding tot de individu tot het
recht en andersom behandelen. In deze derde module zijn de vragen wat normatiever van
aard. Bij een normatieve analyse ligt de vraag meer op voorschrijven. Welke zouden we
moeten hebben? Moeten we de wetten gehoorzamen en zijn de straffen wel rechtvaardig? Is
de praktijk van straffen überhaupt wel rechtvaardig? Het gaat bij normatieve analyse om
evalueren en voorschrijven. Terwijl bij de eerste twee modules bezig zullen houden niet
uitsluiten, maar vooral met conceptuele analyse.
Laat ik die twee vormen van analyse nog even kort toelichten. Een voorbeeld van
conceptuele analyse is van het concept mensenrecht. Wat zijn mensenrechten? Dat kan zijn
universele dus iedereen heeft ze, onvervringbare ze kunnen niet af worden genomen en
rechten die gericht zijn tegen de staten. Dat is een conceptuele analyse, je verheldert wat het
concept mensenrechten betekent.
Normatieve analyse is voorschrijvend, bijvoorbeeld iedereen zou gelijke rechten moeten
hebben op basis van hun mens-zijn alleen. Dus daar wordt een morele claim gemaakt. niet
simpelweg wat mensenrechten zijn, maar het feit dat we ze moeten hebben. Deze twee
bespreken van vorm analyse brengt ons meteen tot het bespreken van wat ik zie als de twee
taken van de rechtsfilosofie.
3
,Dan komen we bij de vraag wat is rechtsfilosofie. Het heeft een dubbele taak. Ten eerste de
conceptuele analyse. Wat is het recht, wat is de rechtstaat, wat zijn mensenrechten? Het
gaat om het verhelderen van onze begrippen dat is conceptuele analyse. Waar hebben we
het nu eigenlijk over wanneer we over het recht hebben? Wat bedoelen we met de
rechtstaat? Wat zijn mensenrechten en hoe verschillen ze met andere rechten? Dus juristen
willen weten wat een bepaalde wet in een bepaalde rechtsgebied stelt met betrekking tot een
concreet geval. Bijvoorbeeld wat stelt het NL wetboek van strafrecht over het lekken van
staatsgeheimen. Rechtsfilosofen willen weten wat essentiële kenmerken van het recht zijn.
Het wil niet een definitie geven van het recht die ten alle tijden in culturen geldig is. Dat is
conceptuele analyse. Dan zoals we zeiden hebben we normatieve analyse. Net zoals andere
disciplines in de praktische filosofie.
Je hebt bijvoorbeeld ook morele filosofie, politieke filosofie. De rechtsfilosofie wilt ons
richtlijnen aanreiken voor ons handelen. Je probeert antwoord te krijgen op de vraag wat wil
ik of wat moet ik doen. Het is een soort normatieve analyse, vooral in module 3 vervagen de
grenzen in rechtsfilosofie en de andere takken van de rechtsfilosofie, namelijk morele
filosofie en politieke filosofie. De morele filosofie vraag naar hoe we moeten handelen, wat
we anderen verschuldigd zijn. Politieke filosofie vraagt wat rechtvaardigheid is en wat het
verlangt van de wijze waarop we onze politieke gemeenschap inrichten. Dus enkele
voorbeelden van vragen die bij normatieve analyse aan bod kunnen komen is, is er een
bepaalde wet rechtvaardig? Dat is een normatieve vraag. Niet wat is de wet, maar is die wet
rechtvaardig. Stel ook een normatieve vraag, stel je hebt een botsing van twee grondrechten,
welk mensenrecht, welk grondrecht zou dan zwaarder moeten weten als die twee in botsing
komen. Normatieve vraag. Waarom is het gerechtvaardigd om mensen te straffen bij
overtredingen? Dat zijn voorbeelden van normatieve vragen die vooral in module 3 aan bod
zullen komen.
4
,Met deze nieuwe kennis wat rechtsfilosofie is wat het doen en welke twee vormen van
analyse daar een prominente rol in spelen, kunnen we nog een blik werpen op de cursus in
geheel. Gaan we verder inzoomen op de inhoud. In module 1 zoals gezegd kijken we naar
de aard van het recht. In de eerste week hebben we deze introductie en gaan we alvast
kijken naar het natuurrecht. In week 2 gaan we daarop verder. In week 3 en 4 gaan we
verder op het rechtspositivisme. De positie van het natuurrecht stelt eigenlijk dat er een
geheel aan regels en wetten is dat voorafgaand aan en onafhankelijk van het positief recht
bestaat. Vaak wordt hier verwezen naar het goddelijk recht, of het recht naar de reden. Heel
vaak wordt aan deze natuurrechtelijke positieve positie toegevoegd dat het positief recht veel
mogelijk met het natuurrecht moet worden gebracht.
Het rechtspositivisme dat betoogt dat het geldend recht bestaat uit de wetgeving die
uitgevaardigd is door de aangewezen autoriteit. Deze positie staat voor strikte scheiding
tussen recht en moraal. Deze scheiding zal uitgebreid aan bod komen in deze eerste paar
weken in module 1. Alle recht dat is uitgevaardigd door een soeverein die bovendien in staat
is om gehoorzaamheid af te dwingen door middel van sancties. Dat is recht. Nu je het er
mee eens bent of niet, of het nu gerechtvaardigd is of niet, dat is recht. De vraag of die
specifieke rechtsregels rechtvaardig zijn of niet dat is een aparte vraag of het überhaupt
recht is. En hier doen we vooral aan conceptuele analyse. We gaan verhelderen wat het
recht is.
Module 2 gaan we kijken naar de kenmerken van een rechtsstaat. In week 5 gaan we kijken
naar verschillende theorieën van de rechtsstaat. Je hebt formele en substantieve theorieën.
Formele theorieën zeggen eigenlijk dat het enige wat je nodig hebt om van rechtsstaat te
kunnen spreken dat wetten een bepaalde vorm hebben. Ze moeten algemeen geformuleerd
zijn, ze moeten duidelijk afgekondigd worden, ze moeten niet met terugwerkende kracht
geldig zijn etc. Het stelt geen eisen aan de inhoud van de wetten, maar eisen aan de vorm
van de wetten. Substantieve theorieën van de rechtsstaat stellen wel eisen aan de inhoud
van de wetten. Bijvoorbeeld dat de wetten die afgekondigd worden in overeenstemming
moeten zijn met fundamentele mensenrechten.
Om dat voor ons één van de twee prominente theorieën van de rechtstaat een prominente
rol spelen gaan we in week 6 kijken naar mensenrechten. Wat zijn mensenrechten, hoe zijn
ze verschillend van andere rechten, waar zijn mensenrechten, wat zijn mogelijke punten van
kritiek op mensenrechten? Dat zijn enkele punten die aan bod komen. In week 7 gaan we
kijken naar wat te doen als twee verschillende fundamentele rechten met elkaar in botsing
komen. Hoe moeten we daar uitsluitsel geven welke van de twee zal dan voorrang moeten
genieten en hoe beslissen we dat. In de tweede module komt zeker conceptuele analyse aan
bod en gaat verhelderen wat de rechtsstaat is en wat mensenrechten zijn. Maar ook wel
degelijk normatieve analyse. Er staat een pijltje bij botsende grondrechten dat is een
normatieve vraag, maar ook weer het gaat om het bespreken van kritiek op mensenrechten
of het belang van mensenrechten. Komt normatieve analyse om de hoek kijken.
5
,Dan de laatste module dat is module 3. Dat gaat om de verhouding tussen individuen en het
recht. Enkele kwesties waar we naar zullen kijken is het volgende. Politieke verplichting, dus
heb je een morele plicht om de wet te gehoorzamen onafhankelijk van wat er in de wet staat,
dus of je het nou met de wet eens bent of niet. De rechtvaardiging van straf, op basis
waarvan kunnen we stellen in de praktijk dat mensen die de wet overtreden dat we die
straffen dat die praktijk rechtvaardig is. Vrije wil, welke problemen werpt dat op binnen de
rechtspraktijk en ook binnen het praktijk van het straffen. Vervolgens gaan we kijken naar
burgerlijke ongehoorzaamheid in de vorm van klokkenluiden. Wanneer is dat
gerechtvaardigd? Wanneer is het opzettelijk overtreden van de wet te rechtvaardigen? En
zullen zien op wijze waar ook weer terug naar discussie van het natuurrecht. Vaak wordt
daar op teruggegaan het overtreden wat wordt gezien als een ongerechtvaardigde wet.
Tenslotte zullen we kijken naar gewetensbezwaren liberale neutraliteit. Alhoewel er ook wat
conceptuele analyse aan bod zal komen wat is burgerlijke gehoorzaamheid, wat is liberale
neutraliteit? Dan gaat het hier vooral om normatieve analyse.
Vrijwel iedere week met een paar uitzonderingen zullen we ook een arrest bij het
studiemateriaal betrekken. Dan kunnen we bij het arrest filosofische problemen en theorieën
wat concreter proberen te maken of meteen toepassen.
Tot dusver het overzicht van deze cursus. Kijk vooral op de website Canvas daar staat
informatie uiteengezet. Mocht je nog een vraag of probleem hebben stuur dan een mailtje.
De volgende kennisclip gaan we kijken naar het natuurrecht. We gaan kijken naar de botsing
van natuurrecht met de persoon Antigonee die we links zien met de rechtspositivistische
visie gepreconiseerd door de Koning Kreon en de kennisclip daarna gaan we kijken naar het
natuurrecht zoals we dat vinden in het werk van Thomas van de Kino.
6
,Kennisclip 2 De strijd tussen natuurrecht en rechtspositivisme in
de Antigone
Hier gaan we het kijken naar de spanning tussen het natuurrecht en rechtspositivisme die we
in het oude Griekse Antigone vonden.
2500 jaar gelden was er een man Soffocles hij schreef een tragedie Jan Tigonein. Hij schreef
een verhaallijn. De verhaallijn lijkt misschien vrij recht door zee. Maar stiekem bevat het stuk
een heleboel thema’s die in deze cursus naar voren zal komen. Bijvoorbeeld de spanning
tussen het natuurrecht en het rechtspositivisme. De vraag of we morele plicht hebben om de
wet te gehoorzamen, de vraag of het geoorloofd is om die wet te overtreden, de rol die de
religie speelt in de civiele staat, de strijd tussen de banden van burgerschap en
familiebanden. Zo bevat het stuk nog veel meer. Het is dus een heel rijk stuk, maar voor
deze week is het belangrijkste thema de spanning tussen het natuurrecht en het
rechtspositivisme.
7
, Heel kort een samenvatting van wat jullie hebben gelezen. Er is een burgeroorlog in Teden
de stad in Pelegenesos. Twee zoons van voormalig koning Olegamoes staan aan twee
kanten in dit conflict. Polineikes leidt een buitenlandse macht van de stad Argos en valt
Teden aan. Teden wordt verdedigd door zijn broer Theocles en zijn leden. Het conflict eindigt
in een conflict tussen de twee broers waarbij ze elkaar doden. Creon de nieuwe koning van
Teden beveelt het lijk van de landverrader van Polineikes onbegraven te laten. Wie dit
verbod overtreed zal gestenigd worden, niemand mag hem rouwen. Niemand mag hem
begraven.
Als schrikbeeld zal zijn lijk onbegraven blijven door aarsgieren en honden gruwelijk verminkt.
Antigone ziet zich voor een dilemma gesteld. Moet ze naar het recht van Creon luisteren en
accepteren en een van haar twee broers niet begraven wordt. Maar dat kan ze niet
accepteren de goden gebieden immers dat de doden met bepaalde rieten begraven worden
anders zullen ze nooit het hiernamaals bereiken. Bedenk hierbij dat het niet mogen begraven
een vreselijke straf is voor de oude Grieken. Dat komt in meerdere literaire werken terug.
Denk aan Illias waar Agilles Hector dood en voor een tijd weigert het lichaam terug te geven
aan de vader van Hector de koning van Tronen.
Andere mogelijkheid moet ze een hogere wet gehoorzamen. Een wet die gebied dat de
doden geëerd moeten worden. Gerouwd en op ceremoniële wijze begraven moeten worden.
Het probleem daarmee is dat ze direct het beval de wet van Creon overtreed met alle
gevaren van dien.
Jullie zien al wat ze kiest. Ze besluit haar broer te begraven en zijn lichaam met plengoffers
te eren. Wat jullie hier ook zien is dat ze uiteindelijk betrapt wordt en voor koning Creon
gebracht wordt. Dan volgt een van de klassieke dialogen de meest beroemde discussies
waarbij de natuurrechtelijke en de rechtspositvistische posities met elkaar schermen en
reden twisten. Hij leest nu de sheet voor.
8
