STAATSRECHT
DEEL I. HET GRONDPLAN...............................................................................................5
Hoofdstuk 1. Overzicht van de staatsrechtelijke principes................................................................5
1. België is een grondwettelijke staat............................................................................................ 6
2. België is een democratie........................................................................................................... 7
3. België is een rechtsstaat........................................................................................................... 9
4. België is gebaseerd op een scheiding der machten.................................................................10
5. België is een federaal systeem................................................................................................ 11
5.1. Een statische benadering.................................................................................................. 12
5.2. Een dynamische benadering............................................................................................. 13
5.3. Gelaagd bestuur................................................................................................................ 14
6. België is een monarchie........................................................................................................... 15
7. België is een sociale welvaartstaat.......................................................................................... 16
8. België is een duurzame staat.................................................................................................. 17
Hoofdstuk 2. Overzicht van de straatsrechtelijke instellingen.........................................................18
1. Het federale parlement............................................................................................................ 19
1.1. Het tweekamerstelsel........................................................................................................ 19
1.2. De afschaffing van de Senaat............................................................................................ 23
1.3. Functies van het parlement............................................................................................... 25
1.4. De werking van het parlement.......................................................................................... 30
2. De koning................................................................................................................................ 33
3. De regering.............................................................................................................................. 36
3.1. De samenstelling van de regering.....................................................................................36
3.2. De functies van de regering.............................................................................................. 38
3.3. De werking van de regering.............................................................................................. 42
3.4. Het ontslag van de regering en van ministers...................................................................45
4. Het statuut van parlementsleden, ministers en staatssecretarissen.......................................46
4.1. Onverenigbaarheden......................................................................................................... 46
4.2. Immuniteit......................................................................................................................... 47
4.3. Strafrechtelijke onschendbaarheid....................................................................................49
4.4. Politieke verantwoordelijkheid........................................................................................... 50
4.5. Burgerlijke aansprakelijkheid............................................................................................ 51
4.6. Vergoeding........................................................................................................................ 52
5. Rechtscolleges......................................................................................................................... 53
5.1. De rechterlijke macht en het recht op een behoorlijke rechtsbedeling.............................53
5.2. De Raad van State en administratieve rechtscolleges......................................................55
5.3. Het Grondwettelijk Hof...................................................................................................... 57
Hoofdstuk 3. Fundamentele rechten en vrijheden: beginselen.......................................................62
1. Grondrechten in de Belgische grondwet van 1831..................................................................63
2. Categorieën van grondrechten................................................................................................ 64
2.1. Politieke en burgerlijke grondrechten................................................................................64
2.2. Sociaaleconomische en culturele grondrechten................................................................64
2.3. Grondrechten voor specifieke (groepen van) personen.....................................................67
2.4. Collectieve grondrechten.................................................................................................. 69
2.5. Intergenerationele grondrechten......................................................................................73
3. Bronnen en beschermingsmechanismes.................................................................................75
3.1. Bronnen............................................................................................................................. 75
3.2. Beschermingsmechanismes.............................................................................................. 76
3.3. Samenloop van bronnen................................................................................................... 80
4. De werking van grondrechten................................................................................................. 81
4.1. Het legaliteitsbeginsel....................................................................................................... 83
4.2. Negatieve en positieve verplichtingen..............................................................................84
4.3. Het proportionaliteitsbeginsel........................................................................................... 84
4.4. De essentie of harde kern van grondrechten....................................................................85
4.5. Procedurele rationaliteitstoets.......................................................................................... 87
4.6. Standstillverplichtingen..................................................................................................... 88
4.7. Interpretatieve werking..................................................................................................... 89
4.8. Beoordelingsruimte........................................................................................................... 89
1
, 5. Misbruik van grondrechten...................................................................................................... 91
6. Derogatie van grondrechten.................................................................................................... 92
DEEL II. CONSTITUTIONALISME.....................................................................................94
Hoofdstuk 4. Bronnen van staatsmacht en burgerschapmodellen..................................................94
1. Soeverniteitsmodellen............................................................................................................. 95
2. Een pluralistisch burgerschapmodel........................................................................................ 98
3. Een corporatistisch burgerschapsmodel................................................................................100
4. Toepassing op het referendum.............................................................................................. 102
5. Toepassing op genderquota.................................................................................................. 104
Hoofdstuk 5. Bronnen van grondwettelijk recht............................................................................108
1. De grondwet.......................................................................................................................... 108
2. Grondwettelijke gewoonten en conventies............................................................................113
3. Inter/supra-nationaal recht als bron van Belgisch grondwettelijk recht.................................115
Hoofdstuk 6. De verhouding tussen grondwet en internationaal recht.........................................117
1. Het principe: de voorrang van internationaal en supranationaal recht op de grondwet........118
2. Voorwaarde: de rechtmatige aansluiting bij de internationale/supranationale rechtsorde....119
3. Uitzondering op de voorrang voor grondrechten...................................................................121
4. Beperkingen op de voorrang van EU-recht vanuit een grondwettelijk pluralisme-visie..........123
Hoofdstuk 7. De handhaving van de grondwet.............................................................................126
1. Ontwikkelingen die de wet niet langer onschendbaar maken................................................127
2. Het mandaat van het Grondwettelijk Hof...............................................................................129
2.1. Voor toetsing vatbare handelingen.................................................................................129
2.2. Niet voor toetsing vatbare aspecten van wetgeving.......................................................130
2.3. Toetsingsnormen............................................................................................................. 132
3. De 'political questions' doctrine............................................................................................. 133
4. Rechtszekerheid.................................................................................................................... 134
Hoofdstuk 8. Staatsnoodrecht....................................................................................................... 135
1. Modellen voor constitutionele strategieën.............................................................................135
2. Toepassing op België............................................................................................................. 137
DEEL III. DEMOCRATIE................................................................................................ 140
Hoofdstuk 9. Institutionele kenmerken van de Belgische representatieve democratie.................140
1. Het kiessysteem.................................................................................................................... 140
1.1. Het actief stemrecht: de stemgerechtigden....................................................................140
1.2. Het passief kiesrecht: de kandidaten..............................................................................142
1.3. Het kiessysteem.............................................................................................................. 142
2. De verhoudingen tussen parlement en regering: het vertrouwensbeginsel...........................147
2.1. De vorming van de regering............................................................................................ 147
2.2. Controlemiddelen............................................................................................................ 148
2.3. Het verlies van vertrouwen............................................................................................. 149
2.4. Lopende zaken................................................................................................................ 152
Hoofdstuk 10. De inrichting van de consensusdemocratie............................................................154
1. Het federaal niveau............................................................................................................... 155
1.1. Het parlement................................................................................................................. 155
1.2. De regering..................................................................................................................... 156
1.3. Het belang van taalgroepen voor de wetgevingsprocedure............................................157
1.4. Implicaties in periodes van lopende zaken......................................................................159
2. De Brusselse instellingen....................................................................................................... 160
2.1. Het parlement................................................................................................................. 160
2.2. De Brusselse regering..................................................................................................... 161
2.3. Het belang van taalgroepen voor de besluitvormingsprocedure.....................................163
Hoofdstuk 11. Democratische grondrechten en de weerbare democratie....................................164
1. Democratische grondrechten................................................................................................ 165
1.1. Het stemrecht................................................................................................................. 165
1.2. Het recht op vrije meningsuiting.....................................................................................168
1.3. Het recht van vergadering.............................................................................................. 172
1.4. De vrijheid van vereniging.............................................................................................. 173
1.5. Sociaaleconomische grondrechten..................................................................................173
2
, 2. De delegatie van wetgevende bevoegdheid..........................................................................174
2.1. De legitimiteit van de wet en de rol van het parlement..................................................174
2.2. Het legaliteitsbeginsel..................................................................................................... 176
2.3. De delegatie van wetgevende bevoegdheid naar de Koning of regering.........................178
2.4. De delegatie van wetgevende bevoegdheid naar een minister.......................................183
2.5. De delegatie van wetgevende bevoegdheid naar niet-politiek verantwoordelijke organen
............................................................................................................................................... 184
3. Het gelijkheidsbeginsel en de neutraliteit van de staat.........................................................185
3.1. Het gelijkheids- en niet-discriminatiebeginsel.................................................................185
3.2. De neutraliteit van de staat............................................................................................. 190
4. De weerbare democratie....................................................................................................... 192
4.1. Algemeen........................................................................................................................ 192
4.2. De weerbare democratie en politieke partijen.................................................................193
DEEL IV. DE RECHTSSTAAT.........................................................................................196
Hoofdstuk 12. De hiërarchie van de normen.................................................................................197
1. Hiërarchische verhoudingen.................................................................................................. 197
1.1. Besluiten......................................................................................................................... 197
1.2. Formele wetten............................................................................................................... 197
1.3. De grondwet en internationaal recht...............................................................................200
2. De hiërarchie van normen versus het democratisch principe................................................201
2.1. Binnen interne rechtsorde............................................................................................... 201
2.2. Internationale verdragen................................................................................................. 202
2.3. Secundair EU recht.......................................................................................................... 202
Hoofdstuk 13. Het rechtszekerheidbeginsel en de algemeenheid van de wet..............................206
1. Het rechtszekerheidsbeginsel................................................................................................ 206
2. De algemeenheid van de wet................................................................................................ 207
2.1. Behoren formele wetten een algemene strekking te hebben?........................................207
2.2 Individuele wetten............................................................................................................ 209
Hoofdstuk 14. Rechtsbescherming: de rechterlijke toetsing van formele wetten.........................210
1. De ontwikkeling naar een systeem van rechterlijke toetsing van wetten in België447..........211
1.1 Fase 1. Artikel 159 GW en de onschendbaarheid van de formele wet..............................211
1.2 Fase 2. De onschendbaarheid geldt niet meer absoluut...................................................212
1.3 Fase 3. Een vorm van diffuse toetsing en verdere reflecties over grondwettelijke toetsing
............................................................................................................................................... 213
1.4 Fase 4. De oprichting van het Arbitragehof met beperkte bevoegdheden.......................215
1.5 Van een Arbitragehof met beperkte bevoegdheden naar een volwaardig Grondwettelijk
Hof......................................................................................................................................... 216
1.6 Het resultaat: een complex toetsingssysteem..................................................................218
2. Democratische waarborgen in het systeem van rechterlijke toetsing van wetten.................220
2.1 Verantwoording voor de rechterlijke toetsing van wetten: rechtsstaat versus democratie
............................................................................................................................................... 220
2.2 Democratische waarborgen in de inrichting van het Grondwettelijk Hof..........................222
2.3 De werking van het Grondwettelijk Hof............................................................................223
2.4 Diffuse toetsing door gewone rechters.............................................................................224
3. Juridisch pluralisme................................................................................................................ 226
1.1 Rechterlijke dialoog.......................................................................................................... 227
3.2 Samenloop van grondrechten.......................................................................................... 230
DEEL V. DE SCHEIDING DER MACHTEN........................................................................232
Hoofdstuk 15. De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter........................................232
1. De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechters in het Grondwettelijk Hof..............234
2. Controle op de rechterlijke macht.......................................................................................... 236
3 De aansprakelijkheid van magistraten....................................................................................237
Hoofdstuk 16. De aansprakelijkheid van de wetgever..................................................................239
Hoofdstuk 17. Rechterlijk activisme.............................................................................................. 242
DEEL VI FEDERALISME............................................................................................... 245
Hoofdstuk 18. De ontwikkeling van de belgische eenheidsstaat naar een federaal systeem........247
3
, 1. De Belgische eenheidsstaat: een reactie tegen de taalpolitiek van Willem I.........................247
2. Democratisering en Vlaamse ontvoogding: naar taalwetten en taalgebieden.......................248
3. Naar een federale staat......................................................................................................... 250
4. De zes Staatshervormingen................................................................................................... 251
5. Chronologisch overzicht......................................................................................................... 252
6. Naar een nieuwe staatshervorming (?)..................................................................................254
Hoofdstuk 19. Basismodel en evoluties: de entiteiten..................................................................256
1. Het basismodel: drie gemeenschappen en drie gewesten.....................................................256
2. Evoluties in het basismodel: asymmetrische verschuivingen................................................261
Hoofdstuk 20. Basismodel en evoluties: de instellingen...............................................................266
1. Basismodel: parlement en regeringen...................................................................................266
1.1. De deelstatelijke parlementen........................................................................................266
1.2. De regeringen van de gemeenschappen en gewesten....................................................268
1.3. De samenhang tussen parlement en regering................................................................269
1.4. De Brusselse instellingen................................................................................................ 270
2. Evoluties op basis van sub-nationale grondwetgevende autonomie......................................273
2.1. Subnationale grondwetgevende autonomie in federale systemen: begrippen................273
2.2. De wenselijkheid van subnationale grondwetgevende autonomie in België....................275
2.3. Grondwetgevende autonomie in België...........................................................................278
2.4. Het gebruik van grondwetgevende autonomie...............................................................281
Hoofdstuk 21. Basismodel en evoluties: de bevoegdheden..........................................................283
1. Lexicon van bevoegdheidstechnieke.....................................................................................284
2. Basismodel: het dogma van autonomie, nevenschikking en exclusiviteit..............................286
2.1. Toegekende en residuaire bevoegdheden.......................................................................286
2.2. De bevoegdheidsverdeling: het principe van exclusiviteit..............................................288
3. Evoluties naar een meer flexibele invulling van bevoegdheden............................................299
3.1. Ontwikkelingen in de rechtspraak...................................................................................299
3.2. Politieke ontwikkelingen.................................................................................................. 302
Hoofdstuk 22. Is België een federaal systeem?.............................................................................307
1. België is een federaal systeem.............................................................................................. 308
2. Is België een federatie? De klassieke benadering..................................................................310
3. Is België een federatie? Een dynamische benadering............................................................311
4. Is België een confederatie?.................................................................................................... 313
Hoofdstuk 23. Waarheen met België?...........................................................................................314
2. Valt België uiteen?................................................................................................................. 317
3. Waarheen gaat België?.......................................................................................................... 318
4
,DEEL I. HET GRONDPLAN
HOOFDSTUK 1. OVERZICHT VAN DE STAATSRECHTELIJKE PRINCIPES
- Het grondwettelijke recht in materiële zin
o Omvat meer dan de geschreven grondwet
o Het bestaat uit de grondregels en basisprincipes die de inrichting van de
staatsinstellingen beheersen, of ze nu zijn neergeschreven of niet.
- Volgens deze principes is België een democratie, een rechtsstaat, een federale staat en
een grondwettelijke staat die beheerst wordt door de scheiding der machten.
- Zij zijn grotendeels gericht op het legitimeren en beperken van overheidsmacht, om
burgers te beschermen tegen overheidswillekeur.
- De formele grondwet noemt deze principes niet allemaal uitdrukkelijk.
- Dat België een rechtsstaat is of een democratie, staat daarentegen nergens in de
grondwet vermeld. Maar artikel 1 Gw wel dat België een federale staat is.
- Daarnaast is België ook een monarchie.
o Dat is geen dragend principe, maar was in 1830 eerder een pragmatische
beslissing om de leefbaarheid van het prille België te verzekeren.
o Het heeft echter wel consequenties voor de instellingen en hun verhoudingen.
o Het werkt ook op de andere staatsrechtelijke principes in: het erfelijk statuut van
de Koning roept vragen op vanuit een democratische invalshoek, maar de figuur
van de Koning kan ook voor pragmatische oplossingen zorgen binnen de fragiele
verhoudingen van een consensusdemocratie.
o Daarom wordt ook de monarchie kort besproken in dit overzicht.
- Daarnaast zijn er nog enkele principes die eerder sturend zijn voor de inhoud van het
beleid dan voor de institutionele inrichting: het principe van de sociale welvaartstaat
en het duurzaamheidsprincipe.
o Die eerste komt dieper aan bod in het opleidingsonderdeel sociaal recht.
o Beide principes worden vermeld in dit overzicht, maar ze worden niet verder
uitgewerkt in een afzonderlijk deel, omdat ze minder impact hebben op de
inrichting van de algemene publieke instellingen.
o Ze komen wel terug bij de bespreking van grondrechten.
Essentie: bescherming persoonlijke vrijheid
• Democratie: hoe we macht legitiem maken
• Grondwettelijke staat, rechtsstaat en scheiding der machten: bescherming van
personen tegen willekeur van de overheid
• Federalisme: hoe we een land structuur geven op een manier die aansluit bij de
bevolking
5
,1. BELGIË IS EEN GRONDWETTELIJKE STAAT
= Een grondwettelijke staat wordt bestuurd volgens een grondwet, een verzameling
fundamentele wetten die de macht van de overheid beperkt en de rechten en vrijheden van
burgers vastlegt. De Belgische Grondwet is de basis van alle andere wetten in België.
Andere wetten en decreten moeten in overeenstemming zijn met de Grondwet, wat wordt
gecontroleerd door de Raad van State en het Grondwettelijk Hof. De Grondwet is de
hoogste wet.
- In een grondwettelijke staat is
o De machtsoverdracht aan vaste regels onderworpen
o Worden ook de verhoudingen tussen de staatsmachten en de verhoudingen met
de burger vastgelegd in vaste regels.
- Deze grondwettelijke regels beperken de staatsmacht.
o Deze fundamentele regels kunnen in een geschreven grondwet staan, die moeilijk
te wijzigen is.
- In België zijn de fundamentele regels met betrekking tot de staatsmacht en de
institutionele organisatie, evenals de grondrechten van burgers, neergelegd informele
rechtsbronnen.
o De meeste regels van constitutieve aard staan in de grondwet en bijzondere
meerderheidswetten, die moeilijk te wijzigen zijn en waaraan ook de formele
wetgever is onderworpen.
- De belangrijke positie van de Belgische grondwet blijkt uit artikel 33, lid 2 Gw, volgens
hetwelk "alle machten worden uitgeoefend op de wijze bij de Grondwet bepaald".
- Anders dan in de meeste federale staten, zijn er geen afzonderlijke grondwetten voor de
Belgische deelstaten.
- Wel werd aan de gemeenschappen en gewesten een 'embryo' van constitutieve
autonomie toegekend
o Met betrekking tot welomschreven aspecten van de verkiezing, samenstelling en
werking van hun parlementen en de samenstelling en werking van hun
regeringen.
o Die is echter zeer beperkt en vaak aan voorwaarden gebonden.
- Dat betekent niet dat voor de deelstaten geen grondwettelijke regels gelden.
o De belangrijkste regels met betrekking tot de institutionele inrichting van de
deelstaten zijn terug te vinden in federaal recht.
De grondwet, bijzondere meerderheidswetten en soms ook gewone wetten.
- De deelstaten hebben daarin inspraak, omdat de Senaat grondwetsherzieningen en
bijzondere meerderheidswetten mee moet goedkeuren.
- Bovendien hebben ze bij de bijzondere meerderheidswetten onrechtstreeks inspraak via
de taalgroepen.
- Alleen de Duitse Gemeenschap heeft nauwelijks zeggenschap over haar eigen
institutionele organisatie
o Omdat ze niet tot een taalgroep behoort en slechts één lid kan afvaardigen in de
Senaat.
- 'Constitutionalism' in brede zin, heeft een meer inhoudelijke betekenis.
o Het betekent dat de overheid is onderworpen aan materiële grondwettelijke
principes die haar beperken en die overheidswillekeur tegengaan, zoals het
principe van de rechtsstaat, democratische beginselen, en de eerbiediging van
fundamentele mensenrechten.
6
,2. BELGIË IS EEN DEMOCRATIE
= Democratie is een bestuursvorm waarin de wil van het volk de bron is van legitieme
machtsuitoefening.
- In een democratie wil men macht legitimeren, door burgers te betrekken bij het
overheidsbeleid.
- Wetten worden hen daarom niet zomaar opgedrongen
o Burgers hebben inspraak
o Burgers kunnen de wetgever ter verantwoording roepen.
Dat kan via verkiezingen, maar ook via meer directe vormen van inspraak.
- Vandaag bestaat de neiging om democratie te verengen tot de wil van de meerderheid,
zoals die tot uiting komt in het parlement.
o In werkelijkheid vinden we sporen van meerdere concepten terug in de grondwet.
- De Belgische staat werd in 1831 ingericht als een representatieve democratie, met
een verkozen parlement.
o Dat was vooral een reactie tegen het als verdrukkend ervaren bewind van Koning
Willem I in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
o In de Belgische grondwet kwam dat tot uiting in de versterking van de
wetgevende macht en de consecratie van de wet.
- De term 'democratie' komt in de Belgische grondwet niet voor.
o Wel stemde de constituante in 1830 reeds een Decreet van 22 november 1830
over de regeringsvorm: een "grondwettige vertegenwoordigende alleenheersing,
onder een erfelijk hoofd".
o De grondwet werkt die keuze voor een vertegenwoordigende of representatieve
democratie verder uit.
Ze bepaalt de regels voor de verkiezing van het parlement en geeft aan de
wetgevende macht de primaire wetgevende bevoegdheid.
- De grondwetgever legt evenwel de bron van soevereiniteit niet bij het parlement,
maar bij de natie.
o Alle machten gaan uit van de Natie, zegt artikel 33 Gw.
o In 1830 werd nog geen scherp onderscheid gemaakt tussen volk en Natie.
o Het Nationaal Congres was meer geïnteresseerd in hoe de macht zou worden
uitgeoefend.
o Pas later werd hierop het concept van nationale soevereiniteit geënt zoals dat in
Frankrijk werd ontwikkeld op basis van de ideeën van Sièyes.
- De Verlichtingsideeën komen daarin sterk tot uiting
o De met rede begiftigde kiezers stellen een vertegenwoordigend orgaan aan, dat
door verlichte discussies een beredeneerde nationale wil vastlegt.
o Daaruit vloeit een functioneel concept van stemrecht voort, dat de toegang tot de
politieke macht lang in handen hield van de bezittende elite.
- Stemrecht kwam immers niet iedereen toe, maar enkel wie 'met rede begiftigd' was -
wat neerkwam op de vermogende, gestudeerde elite.
o De idee van referenda of directe democratie is hiermee in strijd.
7
,- België evolueerde vervolgens mee naar een meer concreet meerderheidsmodel.
o In dat model is deelname aan het beleid een democratisch grondrecht.
o Het stemrecht evolueerde zo naar een universeel enkelvoudig stemrecht.
o De parlementsleden vertegenwoordigen enkel volgens de grondwet nog een
abstracte, ondeelbare natie.
In werkelijkheid vertegenwoordigen zij de concrete bevolking, en leggen zij
vooral verantwoording af ten aanzien van hun kiespubliek.
- De verdeeldheid tussen de taalgemeenschappen heeft van België een
consensusdemocratie gemaakt
o Een democratie waarin structurele subgroepen in het beleid worden opgenomen.
- Op federaal niveau wordt de Franstalige minderheid beschermd door allerlei
mechanismen die overleg tussen de taalgroepen noodzakelijk maakt
o De regering is paritair samengesteld uit beide taalgroepen, voor sommige
materies is een meerderheid in elke taalgroep vereist en beschikt elke taalgroep
dus over een vetorecht, en elke taalgroep evenals de gemeenschaps-en
gewestparlementen kunnen de parlementaire procedure schorsen indien zij van
mening zijn dat een voorliggend wetsvoorstel de belangen van hun gemeenschap
kan schaden.
- In dit concept zijn referenda nog steeds uit den boze, omdat zij geen rekening houden
met de (structurele) minderheidsgroep.
- Het schrikbeeld is nog steeds de volksraadpleging van 1950 die in het historisch
overzicht reeds werd vermeld en die het land in crisis bracht.
o Dat was eigenlijk een plebisciet, omdat het over een persoon ging
De vraag was of de in diskrediet geraakte Koning Leopold III kon terugkeren
naar België.
- Sinds de zesde staatshervorming zijn de gewesten wel bevoegd om volksraadplegingen
te houden over materies die tot hun exclusieve bevoegdheid behoren.
o Daarmee wordt een instrument van directe democratie ingebouwd.
o Het Vlaamse en het Waalse Gewest zijn homogeen samengesteld, zodat het
bezwaar van de consensusdemocratie niet geldt.
o Alleen in het Brussels Gewest zou dit voor problemen kunnen zorgen, gezien de
aanwezigheid van een Vlaamse minderheid.
- Het representatief karakter van de Belgische democratie betekent niet dat wetten die
door het parlement gestemd worden, per definitie legitiem zijn.
- Volgens een deliberatief concept van democratie zijn wetten legitiem wanneer ze het
resultaat zijn van een integrale, geïnformeerde en transparante belangenafweging.
- In de grondwet komen burgers voornamelijk aan bod
o Als kiezers die het parlement samenstellen
o Als personen die van grondrechten genieten.
- De grondwet tekent geen wetgevingsprocedure uit die burgers betrekt in een
deliberatief proces.
- Ze voorziet evenmin in een participatiemodel dat op andere manieren input van
burgers in concrete besluitvormingsprocessen verzekert.
- De idee dat wetten het resultaat moeten zijn van een zorgvuldige belangenafweging,
maakt echter wel deel uit van het grondwettelijk systeem.
- In België is het Grondwettelijk Hof bevoegd om de proportionaliteit te toetsen van
formele wetten, wat neerkomt op een toetsing van hat zorgvuldig en beredeneerd
karakter van wetten.
8
,3. BELGIË IS EEN RECHTSSTAAT
= De rechtsstaat is een staatsvorm waarin de overheid gebonden is aan het recht. Dat
betekent dat wetten en regels begrenzen hoe de overheid macht uitoefent.
- Het principe van de rechtsstaat houdt in dat de overheid gebonden is aan het
recht:
o Vooraf vastgestelde, algemeen geldende regels.
Dat maakt het overheidsoptreden voorspelbaar.
- Het principe van de rechtsstaat veronderstelt dat de overheid haar eigen (en
hogere) regels naleeft.
o Rechters spelen daarin een belangrijke rol
Zij zorgen ervoor dat burgers hun rechten kunnen afdwingen
Zien erop toe dat de overheid binnen de grenzen van het recht blijft, en niet
willekeurig optreedt.
Dat veronderstelt dat de overheid rechters de middelen geeft om hun taak
uit te voeren, geen druk uitoefent op de rechter, en rechterlijke
beslissingen respecteert.
Dat komt vandaag steeds vaker onder druk te staan.
- De Belgische Grondwet vermeldt niet uitdrukkelijk dat België een rechtsstaat is, maar
richt het land wel zo in.
o In 1831 werd de grondwet vooropgesteld en werden besluiten van bestuur en
regering onderworpen aan rechterlijke toetsing.
o In 1946 werd daarnaast de Raad van State opgericht.
Elke persoon met een belang kan daar de vernietiging vorderen van
individuele of algemene bestuursbesluiten.
- Bij aanvang was België eerder een 'wettenstaat'
o De klemtoon lag op de onderwerping van het bestuur aan formele wetten.
Rechters werden niet geacht om die formele wetten zelf te toetsen.
- In 1971 bracht het Hof van Cassatie echter het Smeerkaasarrest uit
o Waarin het de voorrang van het rechtstreeks werkende internationale en
Europese Gemeenschapsrecht proclameerde.
o Sindsdien zijn alle rechters bevoegd om formele wetten aan internationale
rechtsregels te toetsen.
- De omvorming van België tot een federale staat leidde tot de oprichting van een
Grondwettelijk Hof
o Dat formele wetten kan toetsen na een prejudiciële vraag van een rechter of na
een vernietigingsberoep.
o Oorspronkelijk was de bevoegdheid van dit Hof beperkt tot een federale functie
Conflicten beslechten over de bevoegdheidsverdeling tussen federale
overheid, gemeenschappen en gewesten.
In de loop der tijd breidden zijn bevoegdheden en de toegang tot het Hof uit.
- Alle overheden in België, zowel het bestuur als de formele wetgever, zijn dus
onderworpen aan hogere rechtsregels.
o De naleving daarvan is bovendien juridisch afdwingbaar.
9
, 4. BELGIË IS GEBASEERD OP EEN SCHEIDING DER MACHTEN
EX: Onafhankelijk rechters grondwettelijk hof is niet hetzelfde als dit!
- De leer van de scheiding der machten gaat terug op Montesquieu
o Die drie staatsfuncties onderscheidde en ze verdeelde over afzonderlijke
organen.
Wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht
- In België bestaat geen scheiding der machten in de zin van een strikte, functionele
machtenscheiding.
o Zo legt art. 36 Gw de WM gezamenlijk bij de Koning, de Kamer en Senaat.
- Ze bestaat wel in de zin van een systeem van "checks and balances".
o Dat betekent dat functies worden verdeeld tussen instellingen, die elkaar
controleren.
o Zo controleert het parlement de regering, terwijl zowel de formele wetgever als
de UM door de rechter worden gecontroleerd.
o De bedoeling is om overheidswillekeur te vermijden door
machtsconcentratie tegen te gaan.
- De scheiding der machten dient het algemeen belang en in het bijzonder de
bescherming van de burger.
o Ze heeft niet tot doel om onverantwoorde privileges en autonomie te verstrekken
aan de bekleders van een overheidsambt.
o Als gevolg daarvan kan het principe van de scheiding der machten niet meer
worden ingeroepen, zoals vroeger wel eens gebeurde, om
overheidsaansprakelijkheid te vermijden.
o Dat maakte het Hof van Cassatie duidelijk door overheidsaansprakelijkheid te
erkennen voor het handelen en nalaten van het bestuur (sinds 1921), van de
rechter (sinds 1991) en van de wetgever (sinds 2006).
- Het parlement beschikt over verschillende middelen om controle uit te oefenen op de
regering
o Zoals het vragen- en interpellatierecht en de oprichting van parlementaire
onderzoekscommissies.
- De idee om machtsconcentratie tegen te gaan door taken te verdelen, ligt ook op
andere manieren besloten in de organisatie van de staat.
o De federale inrichting is daarvan een voorbeeld
Formele wetten maken is daardoor niet het monopolie van de Kamer van
Volksvertegenwoordigers.
o Het principe van de scheiding der machten is echter vooral toegespitst op de
verhouding tussen de rechtelijke macht en de andere overheden.
Centraal daarbij staat de onafhankelijkheid van de rechter.
o Rechterlijke controle op formele wetten brengt evenwel principes van rechtsstaat
en democratie in een gespannen verhouding.
o Zo zoeken rechters, Raad van State en het Grondwettelijk Hof een evenwicht
tussen
Enerzijds inhoudelijke controle van besluiten en wetten
Inclusief een toetsing aan algemene rechtsbeginselen, zoals het
proportionaliteitsbeginsel, die een belangenafweging impliceren
Anderzijds respect voor de beleidsvrijheid van bestuur en wetgever.
10
DEEL I. HET GRONDPLAN...............................................................................................5
Hoofdstuk 1. Overzicht van de staatsrechtelijke principes................................................................5
1. België is een grondwettelijke staat............................................................................................ 6
2. België is een democratie........................................................................................................... 7
3. België is een rechtsstaat........................................................................................................... 9
4. België is gebaseerd op een scheiding der machten.................................................................10
5. België is een federaal systeem................................................................................................ 11
5.1. Een statische benadering.................................................................................................. 12
5.2. Een dynamische benadering............................................................................................. 13
5.3. Gelaagd bestuur................................................................................................................ 14
6. België is een monarchie........................................................................................................... 15
7. België is een sociale welvaartstaat.......................................................................................... 16
8. België is een duurzame staat.................................................................................................. 17
Hoofdstuk 2. Overzicht van de straatsrechtelijke instellingen.........................................................18
1. Het federale parlement............................................................................................................ 19
1.1. Het tweekamerstelsel........................................................................................................ 19
1.2. De afschaffing van de Senaat............................................................................................ 23
1.3. Functies van het parlement............................................................................................... 25
1.4. De werking van het parlement.......................................................................................... 30
2. De koning................................................................................................................................ 33
3. De regering.............................................................................................................................. 36
3.1. De samenstelling van de regering.....................................................................................36
3.2. De functies van de regering.............................................................................................. 38
3.3. De werking van de regering.............................................................................................. 42
3.4. Het ontslag van de regering en van ministers...................................................................45
4. Het statuut van parlementsleden, ministers en staatssecretarissen.......................................46
4.1. Onverenigbaarheden......................................................................................................... 46
4.2. Immuniteit......................................................................................................................... 47
4.3. Strafrechtelijke onschendbaarheid....................................................................................49
4.4. Politieke verantwoordelijkheid........................................................................................... 50
4.5. Burgerlijke aansprakelijkheid............................................................................................ 51
4.6. Vergoeding........................................................................................................................ 52
5. Rechtscolleges......................................................................................................................... 53
5.1. De rechterlijke macht en het recht op een behoorlijke rechtsbedeling.............................53
5.2. De Raad van State en administratieve rechtscolleges......................................................55
5.3. Het Grondwettelijk Hof...................................................................................................... 57
Hoofdstuk 3. Fundamentele rechten en vrijheden: beginselen.......................................................62
1. Grondrechten in de Belgische grondwet van 1831..................................................................63
2. Categorieën van grondrechten................................................................................................ 64
2.1. Politieke en burgerlijke grondrechten................................................................................64
2.2. Sociaaleconomische en culturele grondrechten................................................................64
2.3. Grondrechten voor specifieke (groepen van) personen.....................................................67
2.4. Collectieve grondrechten.................................................................................................. 69
2.5. Intergenerationele grondrechten......................................................................................73
3. Bronnen en beschermingsmechanismes.................................................................................75
3.1. Bronnen............................................................................................................................. 75
3.2. Beschermingsmechanismes.............................................................................................. 76
3.3. Samenloop van bronnen................................................................................................... 80
4. De werking van grondrechten................................................................................................. 81
4.1. Het legaliteitsbeginsel....................................................................................................... 83
4.2. Negatieve en positieve verplichtingen..............................................................................84
4.3. Het proportionaliteitsbeginsel........................................................................................... 84
4.4. De essentie of harde kern van grondrechten....................................................................85
4.5. Procedurele rationaliteitstoets.......................................................................................... 87
4.6. Standstillverplichtingen..................................................................................................... 88
4.7. Interpretatieve werking..................................................................................................... 89
4.8. Beoordelingsruimte........................................................................................................... 89
1
, 5. Misbruik van grondrechten...................................................................................................... 91
6. Derogatie van grondrechten.................................................................................................... 92
DEEL II. CONSTITUTIONALISME.....................................................................................94
Hoofdstuk 4. Bronnen van staatsmacht en burgerschapmodellen..................................................94
1. Soeverniteitsmodellen............................................................................................................. 95
2. Een pluralistisch burgerschapmodel........................................................................................ 98
3. Een corporatistisch burgerschapsmodel................................................................................100
4. Toepassing op het referendum.............................................................................................. 102
5. Toepassing op genderquota.................................................................................................. 104
Hoofdstuk 5. Bronnen van grondwettelijk recht............................................................................108
1. De grondwet.......................................................................................................................... 108
2. Grondwettelijke gewoonten en conventies............................................................................113
3. Inter/supra-nationaal recht als bron van Belgisch grondwettelijk recht.................................115
Hoofdstuk 6. De verhouding tussen grondwet en internationaal recht.........................................117
1. Het principe: de voorrang van internationaal en supranationaal recht op de grondwet........118
2. Voorwaarde: de rechtmatige aansluiting bij de internationale/supranationale rechtsorde....119
3. Uitzondering op de voorrang voor grondrechten...................................................................121
4. Beperkingen op de voorrang van EU-recht vanuit een grondwettelijk pluralisme-visie..........123
Hoofdstuk 7. De handhaving van de grondwet.............................................................................126
1. Ontwikkelingen die de wet niet langer onschendbaar maken................................................127
2. Het mandaat van het Grondwettelijk Hof...............................................................................129
2.1. Voor toetsing vatbare handelingen.................................................................................129
2.2. Niet voor toetsing vatbare aspecten van wetgeving.......................................................130
2.3. Toetsingsnormen............................................................................................................. 132
3. De 'political questions' doctrine............................................................................................. 133
4. Rechtszekerheid.................................................................................................................... 134
Hoofdstuk 8. Staatsnoodrecht....................................................................................................... 135
1. Modellen voor constitutionele strategieën.............................................................................135
2. Toepassing op België............................................................................................................. 137
DEEL III. DEMOCRATIE................................................................................................ 140
Hoofdstuk 9. Institutionele kenmerken van de Belgische representatieve democratie.................140
1. Het kiessysteem.................................................................................................................... 140
1.1. Het actief stemrecht: de stemgerechtigden....................................................................140
1.2. Het passief kiesrecht: de kandidaten..............................................................................142
1.3. Het kiessysteem.............................................................................................................. 142
2. De verhoudingen tussen parlement en regering: het vertrouwensbeginsel...........................147
2.1. De vorming van de regering............................................................................................ 147
2.2. Controlemiddelen............................................................................................................ 148
2.3. Het verlies van vertrouwen............................................................................................. 149
2.4. Lopende zaken................................................................................................................ 152
Hoofdstuk 10. De inrichting van de consensusdemocratie............................................................154
1. Het federaal niveau............................................................................................................... 155
1.1. Het parlement................................................................................................................. 155
1.2. De regering..................................................................................................................... 156
1.3. Het belang van taalgroepen voor de wetgevingsprocedure............................................157
1.4. Implicaties in periodes van lopende zaken......................................................................159
2. De Brusselse instellingen....................................................................................................... 160
2.1. Het parlement................................................................................................................. 160
2.2. De Brusselse regering..................................................................................................... 161
2.3. Het belang van taalgroepen voor de besluitvormingsprocedure.....................................163
Hoofdstuk 11. Democratische grondrechten en de weerbare democratie....................................164
1. Democratische grondrechten................................................................................................ 165
1.1. Het stemrecht................................................................................................................. 165
1.2. Het recht op vrije meningsuiting.....................................................................................168
1.3. Het recht van vergadering.............................................................................................. 172
1.4. De vrijheid van vereniging.............................................................................................. 173
1.5. Sociaaleconomische grondrechten..................................................................................173
2
, 2. De delegatie van wetgevende bevoegdheid..........................................................................174
2.1. De legitimiteit van de wet en de rol van het parlement..................................................174
2.2. Het legaliteitsbeginsel..................................................................................................... 176
2.3. De delegatie van wetgevende bevoegdheid naar de Koning of regering.........................178
2.4. De delegatie van wetgevende bevoegdheid naar een minister.......................................183
2.5. De delegatie van wetgevende bevoegdheid naar niet-politiek verantwoordelijke organen
............................................................................................................................................... 184
3. Het gelijkheidsbeginsel en de neutraliteit van de staat.........................................................185
3.1. Het gelijkheids- en niet-discriminatiebeginsel.................................................................185
3.2. De neutraliteit van de staat............................................................................................. 190
4. De weerbare democratie....................................................................................................... 192
4.1. Algemeen........................................................................................................................ 192
4.2. De weerbare democratie en politieke partijen.................................................................193
DEEL IV. DE RECHTSSTAAT.........................................................................................196
Hoofdstuk 12. De hiërarchie van de normen.................................................................................197
1. Hiërarchische verhoudingen.................................................................................................. 197
1.1. Besluiten......................................................................................................................... 197
1.2. Formele wetten............................................................................................................... 197
1.3. De grondwet en internationaal recht...............................................................................200
2. De hiërarchie van normen versus het democratisch principe................................................201
2.1. Binnen interne rechtsorde............................................................................................... 201
2.2. Internationale verdragen................................................................................................. 202
2.3. Secundair EU recht.......................................................................................................... 202
Hoofdstuk 13. Het rechtszekerheidbeginsel en de algemeenheid van de wet..............................206
1. Het rechtszekerheidsbeginsel................................................................................................ 206
2. De algemeenheid van de wet................................................................................................ 207
2.1. Behoren formele wetten een algemene strekking te hebben?........................................207
2.2 Individuele wetten............................................................................................................ 209
Hoofdstuk 14. Rechtsbescherming: de rechterlijke toetsing van formele wetten.........................210
1. De ontwikkeling naar een systeem van rechterlijke toetsing van wetten in België447..........211
1.1 Fase 1. Artikel 159 GW en de onschendbaarheid van de formele wet..............................211
1.2 Fase 2. De onschendbaarheid geldt niet meer absoluut...................................................212
1.3 Fase 3. Een vorm van diffuse toetsing en verdere reflecties over grondwettelijke toetsing
............................................................................................................................................... 213
1.4 Fase 4. De oprichting van het Arbitragehof met beperkte bevoegdheden.......................215
1.5 Van een Arbitragehof met beperkte bevoegdheden naar een volwaardig Grondwettelijk
Hof......................................................................................................................................... 216
1.6 Het resultaat: een complex toetsingssysteem..................................................................218
2. Democratische waarborgen in het systeem van rechterlijke toetsing van wetten.................220
2.1 Verantwoording voor de rechterlijke toetsing van wetten: rechtsstaat versus democratie
............................................................................................................................................... 220
2.2 Democratische waarborgen in de inrichting van het Grondwettelijk Hof..........................222
2.3 De werking van het Grondwettelijk Hof............................................................................223
2.4 Diffuse toetsing door gewone rechters.............................................................................224
3. Juridisch pluralisme................................................................................................................ 226
1.1 Rechterlijke dialoog.......................................................................................................... 227
3.2 Samenloop van grondrechten.......................................................................................... 230
DEEL V. DE SCHEIDING DER MACHTEN........................................................................232
Hoofdstuk 15. De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter........................................232
1. De onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechters in het Grondwettelijk Hof..............234
2. Controle op de rechterlijke macht.......................................................................................... 236
3 De aansprakelijkheid van magistraten....................................................................................237
Hoofdstuk 16. De aansprakelijkheid van de wetgever..................................................................239
Hoofdstuk 17. Rechterlijk activisme.............................................................................................. 242
DEEL VI FEDERALISME............................................................................................... 245
Hoofdstuk 18. De ontwikkeling van de belgische eenheidsstaat naar een federaal systeem........247
3
, 1. De Belgische eenheidsstaat: een reactie tegen de taalpolitiek van Willem I.........................247
2. Democratisering en Vlaamse ontvoogding: naar taalwetten en taalgebieden.......................248
3. Naar een federale staat......................................................................................................... 250
4. De zes Staatshervormingen................................................................................................... 251
5. Chronologisch overzicht......................................................................................................... 252
6. Naar een nieuwe staatshervorming (?)..................................................................................254
Hoofdstuk 19. Basismodel en evoluties: de entiteiten..................................................................256
1. Het basismodel: drie gemeenschappen en drie gewesten.....................................................256
2. Evoluties in het basismodel: asymmetrische verschuivingen................................................261
Hoofdstuk 20. Basismodel en evoluties: de instellingen...............................................................266
1. Basismodel: parlement en regeringen...................................................................................266
1.1. De deelstatelijke parlementen........................................................................................266
1.2. De regeringen van de gemeenschappen en gewesten....................................................268
1.3. De samenhang tussen parlement en regering................................................................269
1.4. De Brusselse instellingen................................................................................................ 270
2. Evoluties op basis van sub-nationale grondwetgevende autonomie......................................273
2.1. Subnationale grondwetgevende autonomie in federale systemen: begrippen................273
2.2. De wenselijkheid van subnationale grondwetgevende autonomie in België....................275
2.3. Grondwetgevende autonomie in België...........................................................................278
2.4. Het gebruik van grondwetgevende autonomie...............................................................281
Hoofdstuk 21. Basismodel en evoluties: de bevoegdheden..........................................................283
1. Lexicon van bevoegdheidstechnieke.....................................................................................284
2. Basismodel: het dogma van autonomie, nevenschikking en exclusiviteit..............................286
2.1. Toegekende en residuaire bevoegdheden.......................................................................286
2.2. De bevoegdheidsverdeling: het principe van exclusiviteit..............................................288
3. Evoluties naar een meer flexibele invulling van bevoegdheden............................................299
3.1. Ontwikkelingen in de rechtspraak...................................................................................299
3.2. Politieke ontwikkelingen.................................................................................................. 302
Hoofdstuk 22. Is België een federaal systeem?.............................................................................307
1. België is een federaal systeem.............................................................................................. 308
2. Is België een federatie? De klassieke benadering..................................................................310
3. Is België een federatie? Een dynamische benadering............................................................311
4. Is België een confederatie?.................................................................................................... 313
Hoofdstuk 23. Waarheen met België?...........................................................................................314
2. Valt België uiteen?................................................................................................................. 317
3. Waarheen gaat België?.......................................................................................................... 318
4
,DEEL I. HET GRONDPLAN
HOOFDSTUK 1. OVERZICHT VAN DE STAATSRECHTELIJKE PRINCIPES
- Het grondwettelijke recht in materiële zin
o Omvat meer dan de geschreven grondwet
o Het bestaat uit de grondregels en basisprincipes die de inrichting van de
staatsinstellingen beheersen, of ze nu zijn neergeschreven of niet.
- Volgens deze principes is België een democratie, een rechtsstaat, een federale staat en
een grondwettelijke staat die beheerst wordt door de scheiding der machten.
- Zij zijn grotendeels gericht op het legitimeren en beperken van overheidsmacht, om
burgers te beschermen tegen overheidswillekeur.
- De formele grondwet noemt deze principes niet allemaal uitdrukkelijk.
- Dat België een rechtsstaat is of een democratie, staat daarentegen nergens in de
grondwet vermeld. Maar artikel 1 Gw wel dat België een federale staat is.
- Daarnaast is België ook een monarchie.
o Dat is geen dragend principe, maar was in 1830 eerder een pragmatische
beslissing om de leefbaarheid van het prille België te verzekeren.
o Het heeft echter wel consequenties voor de instellingen en hun verhoudingen.
o Het werkt ook op de andere staatsrechtelijke principes in: het erfelijk statuut van
de Koning roept vragen op vanuit een democratische invalshoek, maar de figuur
van de Koning kan ook voor pragmatische oplossingen zorgen binnen de fragiele
verhoudingen van een consensusdemocratie.
o Daarom wordt ook de monarchie kort besproken in dit overzicht.
- Daarnaast zijn er nog enkele principes die eerder sturend zijn voor de inhoud van het
beleid dan voor de institutionele inrichting: het principe van de sociale welvaartstaat
en het duurzaamheidsprincipe.
o Die eerste komt dieper aan bod in het opleidingsonderdeel sociaal recht.
o Beide principes worden vermeld in dit overzicht, maar ze worden niet verder
uitgewerkt in een afzonderlijk deel, omdat ze minder impact hebben op de
inrichting van de algemene publieke instellingen.
o Ze komen wel terug bij de bespreking van grondrechten.
Essentie: bescherming persoonlijke vrijheid
• Democratie: hoe we macht legitiem maken
• Grondwettelijke staat, rechtsstaat en scheiding der machten: bescherming van
personen tegen willekeur van de overheid
• Federalisme: hoe we een land structuur geven op een manier die aansluit bij de
bevolking
5
,1. BELGIË IS EEN GRONDWETTELIJKE STAAT
= Een grondwettelijke staat wordt bestuurd volgens een grondwet, een verzameling
fundamentele wetten die de macht van de overheid beperkt en de rechten en vrijheden van
burgers vastlegt. De Belgische Grondwet is de basis van alle andere wetten in België.
Andere wetten en decreten moeten in overeenstemming zijn met de Grondwet, wat wordt
gecontroleerd door de Raad van State en het Grondwettelijk Hof. De Grondwet is de
hoogste wet.
- In een grondwettelijke staat is
o De machtsoverdracht aan vaste regels onderworpen
o Worden ook de verhoudingen tussen de staatsmachten en de verhoudingen met
de burger vastgelegd in vaste regels.
- Deze grondwettelijke regels beperken de staatsmacht.
o Deze fundamentele regels kunnen in een geschreven grondwet staan, die moeilijk
te wijzigen is.
- In België zijn de fundamentele regels met betrekking tot de staatsmacht en de
institutionele organisatie, evenals de grondrechten van burgers, neergelegd informele
rechtsbronnen.
o De meeste regels van constitutieve aard staan in de grondwet en bijzondere
meerderheidswetten, die moeilijk te wijzigen zijn en waaraan ook de formele
wetgever is onderworpen.
- De belangrijke positie van de Belgische grondwet blijkt uit artikel 33, lid 2 Gw, volgens
hetwelk "alle machten worden uitgeoefend op de wijze bij de Grondwet bepaald".
- Anders dan in de meeste federale staten, zijn er geen afzonderlijke grondwetten voor de
Belgische deelstaten.
- Wel werd aan de gemeenschappen en gewesten een 'embryo' van constitutieve
autonomie toegekend
o Met betrekking tot welomschreven aspecten van de verkiezing, samenstelling en
werking van hun parlementen en de samenstelling en werking van hun
regeringen.
o Die is echter zeer beperkt en vaak aan voorwaarden gebonden.
- Dat betekent niet dat voor de deelstaten geen grondwettelijke regels gelden.
o De belangrijkste regels met betrekking tot de institutionele inrichting van de
deelstaten zijn terug te vinden in federaal recht.
De grondwet, bijzondere meerderheidswetten en soms ook gewone wetten.
- De deelstaten hebben daarin inspraak, omdat de Senaat grondwetsherzieningen en
bijzondere meerderheidswetten mee moet goedkeuren.
- Bovendien hebben ze bij de bijzondere meerderheidswetten onrechtstreeks inspraak via
de taalgroepen.
- Alleen de Duitse Gemeenschap heeft nauwelijks zeggenschap over haar eigen
institutionele organisatie
o Omdat ze niet tot een taalgroep behoort en slechts één lid kan afvaardigen in de
Senaat.
- 'Constitutionalism' in brede zin, heeft een meer inhoudelijke betekenis.
o Het betekent dat de overheid is onderworpen aan materiële grondwettelijke
principes die haar beperken en die overheidswillekeur tegengaan, zoals het
principe van de rechtsstaat, democratische beginselen, en de eerbiediging van
fundamentele mensenrechten.
6
,2. BELGIË IS EEN DEMOCRATIE
= Democratie is een bestuursvorm waarin de wil van het volk de bron is van legitieme
machtsuitoefening.
- In een democratie wil men macht legitimeren, door burgers te betrekken bij het
overheidsbeleid.
- Wetten worden hen daarom niet zomaar opgedrongen
o Burgers hebben inspraak
o Burgers kunnen de wetgever ter verantwoording roepen.
Dat kan via verkiezingen, maar ook via meer directe vormen van inspraak.
- Vandaag bestaat de neiging om democratie te verengen tot de wil van de meerderheid,
zoals die tot uiting komt in het parlement.
o In werkelijkheid vinden we sporen van meerdere concepten terug in de grondwet.
- De Belgische staat werd in 1831 ingericht als een representatieve democratie, met
een verkozen parlement.
o Dat was vooral een reactie tegen het als verdrukkend ervaren bewind van Koning
Willem I in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
o In de Belgische grondwet kwam dat tot uiting in de versterking van de
wetgevende macht en de consecratie van de wet.
- De term 'democratie' komt in de Belgische grondwet niet voor.
o Wel stemde de constituante in 1830 reeds een Decreet van 22 november 1830
over de regeringsvorm: een "grondwettige vertegenwoordigende alleenheersing,
onder een erfelijk hoofd".
o De grondwet werkt die keuze voor een vertegenwoordigende of representatieve
democratie verder uit.
Ze bepaalt de regels voor de verkiezing van het parlement en geeft aan de
wetgevende macht de primaire wetgevende bevoegdheid.
- De grondwetgever legt evenwel de bron van soevereiniteit niet bij het parlement,
maar bij de natie.
o Alle machten gaan uit van de Natie, zegt artikel 33 Gw.
o In 1830 werd nog geen scherp onderscheid gemaakt tussen volk en Natie.
o Het Nationaal Congres was meer geïnteresseerd in hoe de macht zou worden
uitgeoefend.
o Pas later werd hierop het concept van nationale soevereiniteit geënt zoals dat in
Frankrijk werd ontwikkeld op basis van de ideeën van Sièyes.
- De Verlichtingsideeën komen daarin sterk tot uiting
o De met rede begiftigde kiezers stellen een vertegenwoordigend orgaan aan, dat
door verlichte discussies een beredeneerde nationale wil vastlegt.
o Daaruit vloeit een functioneel concept van stemrecht voort, dat de toegang tot de
politieke macht lang in handen hield van de bezittende elite.
- Stemrecht kwam immers niet iedereen toe, maar enkel wie 'met rede begiftigd' was -
wat neerkwam op de vermogende, gestudeerde elite.
o De idee van referenda of directe democratie is hiermee in strijd.
7
,- België evolueerde vervolgens mee naar een meer concreet meerderheidsmodel.
o In dat model is deelname aan het beleid een democratisch grondrecht.
o Het stemrecht evolueerde zo naar een universeel enkelvoudig stemrecht.
o De parlementsleden vertegenwoordigen enkel volgens de grondwet nog een
abstracte, ondeelbare natie.
In werkelijkheid vertegenwoordigen zij de concrete bevolking, en leggen zij
vooral verantwoording af ten aanzien van hun kiespubliek.
- De verdeeldheid tussen de taalgemeenschappen heeft van België een
consensusdemocratie gemaakt
o Een democratie waarin structurele subgroepen in het beleid worden opgenomen.
- Op federaal niveau wordt de Franstalige minderheid beschermd door allerlei
mechanismen die overleg tussen de taalgroepen noodzakelijk maakt
o De regering is paritair samengesteld uit beide taalgroepen, voor sommige
materies is een meerderheid in elke taalgroep vereist en beschikt elke taalgroep
dus over een vetorecht, en elke taalgroep evenals de gemeenschaps-en
gewestparlementen kunnen de parlementaire procedure schorsen indien zij van
mening zijn dat een voorliggend wetsvoorstel de belangen van hun gemeenschap
kan schaden.
- In dit concept zijn referenda nog steeds uit den boze, omdat zij geen rekening houden
met de (structurele) minderheidsgroep.
- Het schrikbeeld is nog steeds de volksraadpleging van 1950 die in het historisch
overzicht reeds werd vermeld en die het land in crisis bracht.
o Dat was eigenlijk een plebisciet, omdat het over een persoon ging
De vraag was of de in diskrediet geraakte Koning Leopold III kon terugkeren
naar België.
- Sinds de zesde staatshervorming zijn de gewesten wel bevoegd om volksraadplegingen
te houden over materies die tot hun exclusieve bevoegdheid behoren.
o Daarmee wordt een instrument van directe democratie ingebouwd.
o Het Vlaamse en het Waalse Gewest zijn homogeen samengesteld, zodat het
bezwaar van de consensusdemocratie niet geldt.
o Alleen in het Brussels Gewest zou dit voor problemen kunnen zorgen, gezien de
aanwezigheid van een Vlaamse minderheid.
- Het representatief karakter van de Belgische democratie betekent niet dat wetten die
door het parlement gestemd worden, per definitie legitiem zijn.
- Volgens een deliberatief concept van democratie zijn wetten legitiem wanneer ze het
resultaat zijn van een integrale, geïnformeerde en transparante belangenafweging.
- In de grondwet komen burgers voornamelijk aan bod
o Als kiezers die het parlement samenstellen
o Als personen die van grondrechten genieten.
- De grondwet tekent geen wetgevingsprocedure uit die burgers betrekt in een
deliberatief proces.
- Ze voorziet evenmin in een participatiemodel dat op andere manieren input van
burgers in concrete besluitvormingsprocessen verzekert.
- De idee dat wetten het resultaat moeten zijn van een zorgvuldige belangenafweging,
maakt echter wel deel uit van het grondwettelijk systeem.
- In België is het Grondwettelijk Hof bevoegd om de proportionaliteit te toetsen van
formele wetten, wat neerkomt op een toetsing van hat zorgvuldig en beredeneerd
karakter van wetten.
8
,3. BELGIË IS EEN RECHTSSTAAT
= De rechtsstaat is een staatsvorm waarin de overheid gebonden is aan het recht. Dat
betekent dat wetten en regels begrenzen hoe de overheid macht uitoefent.
- Het principe van de rechtsstaat houdt in dat de overheid gebonden is aan het
recht:
o Vooraf vastgestelde, algemeen geldende regels.
Dat maakt het overheidsoptreden voorspelbaar.
- Het principe van de rechtsstaat veronderstelt dat de overheid haar eigen (en
hogere) regels naleeft.
o Rechters spelen daarin een belangrijke rol
Zij zorgen ervoor dat burgers hun rechten kunnen afdwingen
Zien erop toe dat de overheid binnen de grenzen van het recht blijft, en niet
willekeurig optreedt.
Dat veronderstelt dat de overheid rechters de middelen geeft om hun taak
uit te voeren, geen druk uitoefent op de rechter, en rechterlijke
beslissingen respecteert.
Dat komt vandaag steeds vaker onder druk te staan.
- De Belgische Grondwet vermeldt niet uitdrukkelijk dat België een rechtsstaat is, maar
richt het land wel zo in.
o In 1831 werd de grondwet vooropgesteld en werden besluiten van bestuur en
regering onderworpen aan rechterlijke toetsing.
o In 1946 werd daarnaast de Raad van State opgericht.
Elke persoon met een belang kan daar de vernietiging vorderen van
individuele of algemene bestuursbesluiten.
- Bij aanvang was België eerder een 'wettenstaat'
o De klemtoon lag op de onderwerping van het bestuur aan formele wetten.
Rechters werden niet geacht om die formele wetten zelf te toetsen.
- In 1971 bracht het Hof van Cassatie echter het Smeerkaasarrest uit
o Waarin het de voorrang van het rechtstreeks werkende internationale en
Europese Gemeenschapsrecht proclameerde.
o Sindsdien zijn alle rechters bevoegd om formele wetten aan internationale
rechtsregels te toetsen.
- De omvorming van België tot een federale staat leidde tot de oprichting van een
Grondwettelijk Hof
o Dat formele wetten kan toetsen na een prejudiciële vraag van een rechter of na
een vernietigingsberoep.
o Oorspronkelijk was de bevoegdheid van dit Hof beperkt tot een federale functie
Conflicten beslechten over de bevoegdheidsverdeling tussen federale
overheid, gemeenschappen en gewesten.
In de loop der tijd breidden zijn bevoegdheden en de toegang tot het Hof uit.
- Alle overheden in België, zowel het bestuur als de formele wetgever, zijn dus
onderworpen aan hogere rechtsregels.
o De naleving daarvan is bovendien juridisch afdwingbaar.
9
, 4. BELGIË IS GEBASEERD OP EEN SCHEIDING DER MACHTEN
EX: Onafhankelijk rechters grondwettelijk hof is niet hetzelfde als dit!
- De leer van de scheiding der machten gaat terug op Montesquieu
o Die drie staatsfuncties onderscheidde en ze verdeelde over afzonderlijke
organen.
Wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht
- In België bestaat geen scheiding der machten in de zin van een strikte, functionele
machtenscheiding.
o Zo legt art. 36 Gw de WM gezamenlijk bij de Koning, de Kamer en Senaat.
- Ze bestaat wel in de zin van een systeem van "checks and balances".
o Dat betekent dat functies worden verdeeld tussen instellingen, die elkaar
controleren.
o Zo controleert het parlement de regering, terwijl zowel de formele wetgever als
de UM door de rechter worden gecontroleerd.
o De bedoeling is om overheidswillekeur te vermijden door
machtsconcentratie tegen te gaan.
- De scheiding der machten dient het algemeen belang en in het bijzonder de
bescherming van de burger.
o Ze heeft niet tot doel om onverantwoorde privileges en autonomie te verstrekken
aan de bekleders van een overheidsambt.
o Als gevolg daarvan kan het principe van de scheiding der machten niet meer
worden ingeroepen, zoals vroeger wel eens gebeurde, om
overheidsaansprakelijkheid te vermijden.
o Dat maakte het Hof van Cassatie duidelijk door overheidsaansprakelijkheid te
erkennen voor het handelen en nalaten van het bestuur (sinds 1921), van de
rechter (sinds 1991) en van de wetgever (sinds 2006).
- Het parlement beschikt over verschillende middelen om controle uit te oefenen op de
regering
o Zoals het vragen- en interpellatierecht en de oprichting van parlementaire
onderzoekscommissies.
- De idee om machtsconcentratie tegen te gaan door taken te verdelen, ligt ook op
andere manieren besloten in de organisatie van de staat.
o De federale inrichting is daarvan een voorbeeld
Formele wetten maken is daardoor niet het monopolie van de Kamer van
Volksvertegenwoordigers.
o Het principe van de scheiding der machten is echter vooral toegespitst op de
verhouding tussen de rechtelijke macht en de andere overheden.
Centraal daarbij staat de onafhankelijkheid van de rechter.
o Rechterlijke controle op formele wetten brengt evenwel principes van rechtsstaat
en democratie in een gespannen verhouding.
o Zo zoeken rechters, Raad van State en het Grondwettelijk Hof een evenwicht
tussen
Enerzijds inhoudelijke controle van besluiten en wetten
Inclusief een toetsing aan algemene rechtsbeginselen, zoals het
proportionaliteitsbeginsel, die een belangenafweging impliceren
Anderzijds respect voor de beleidsvrijheid van bestuur en wetgever.
10
