SAMENVATTING
AARDRIJKSKUNDE
TOELATINGSTOETS PABO
,Inhoudsopgave
Klimaat en landschap..............................................................................................................................2
Zon aardeenmaan.........................................................................................................4
Weer en klimaat.............................................................................................................8
Klimaatverschillen.........................................................................................................10
Nederlandse landschappen.............................................................................................15
Bevolking en ruimte..............................................................................................................................21
Omvang bevolking.........................................................................................................22
Urbanisatie...................................................................................................................24
Bestaansmiddelen................................................................................................................................27
Nederlandse economie...................................................................................................27
Internationale betrekkingen............................................................................................29
Arm en rijk............................................................................................................................................31
Ontwikkelingslanden......................................................................................................31
Kenmerken ontwikkelingslanden......................................................................................32
Ontwikkelingssamenwerking...........................................................................................34
Grenzen en identiteit............................................................................................................................37
Grenzen encultuur........................................................................................................37
Europese Unie..............................................................................................................40
Wereldgodsdiensten......................................................................................................42
Wereldgodsdiensten:ontstaan en verspreiding..................................................................42
Krachten der aarde...............................................................................................................................43
Plaattektoniek...............................................................................................................43
Landschapsvorming.......................................................................................................45
Natuurverschijnselen.....................................................................................................47
Bronnen van energie............................................................................................................................52
Energiebronnen.............................................................................................................52
Energieverbruik............................................................................................................54
Water....................................................................................................................................................56
Waterkringloop.............................................................................................................56
Waterverdeling.............................................................................................................57
Nederland en het water..................................................................................................59
Problemen met water.....................................................................................................60
1
,Klimaat en landschap
Ons zonnestelsel
In ons zonnestelsel hebben wij slechts één zon. Het is het enige hemellichaam dat licht
geeft. Alle andere objecten weerkaatsen dit licht. Daarom zien we soms delen van onze
maan of zien we andere planeten van ons zonnestelsel aan de hemel.
De zon is tevens het grootste hemellichaam binnen ons zonnestelsel en neemt 99,86%
van de totale massa in beslag. Zij heeft een diameter van 1,39 miljoen kilometer.
Om de zon draaien 8 planeten: Mercurius, Venus, de aarde, Mars, Jupiter, Saturnus,
Uranus en Neptunus. Daarnaast zijn er een aantal dwergplaneten. Dwergplaneten zijn
objecten groter dan een planetoïde maar kleiner dan een planeet. Nog niet zolang
geleden is besloten dat Pluto ook een dwergplaneet is en tot de planetengroep
behoort. Planetoïden kun je zien als heel veel mini planeetjes bij elkaar die zich met
name bevinden in een gordel tussen Mars en Jupiter. De meeste kometen zijn objecten
van ijs met stof, afkomstig uit de baan tussen Saturnus en Uranus. Om deze reden wordt
een komeet ook wel ‘vuile sneeuwbal’ genoemd. Als een komeet te dicht bij de zon komt
smelt de ijsoppervlakte. Hierdoor ontstaat er een stofstaart, wat een staartster wordt
genoemd.
De ontelbare sterren die wij ‘s nachts zien zijn zonnen van andere zonnestelsels.
Omlooptijd en omwentelingstijd
De tijd die een planeet nodig heeft om eenmaal rond de zon te draaien heet
de omlooptijd.
De omlooptijd wordt ook wel een jaar genoemd.
De omlooptijd van een planeet hangt af van de afstand van de planeet tot de zon en van
de snelheid waarmee de planeet beweegt. De planeten
die dichter bij de zon staan hebben een kortere
omlooptijd.
Behalve dat de planeten rond de zon draaien, draaien ze
ook om hun eigen as.
De tijd die een planeet nodig heeft om rond zijn as te
draaien noem je de omwentelingstijd. De
omwentelingstijd wordt ook wel een dag genoemd.
2
,De maan
Een planeet is een hemellichaam dat om de zon draait.
Een maan is een hemellichaam dat om een planeet draait.
De aarde heeft één maan. Saturnus heeft er 21 en Jupiter heeft er zelfs 63.
Mercurius en Venus zijn de enige twee planeten die geen manen hebben.
De maan van de aarde draait in ongeveer
28 dagen om de aarde heen. De baan om
de aarde is ongeveer 160.000 km lang.
Net als de planeten geeft een maan zelf
geen licht, maar weerkaatst de
zonnestralen.
Als de maan precies tussen de zon en de
aarde staat, wordt alleen de kant van maan
verlicht die je niet kunt zien: je spreekt
van nieuwe maan.
Is de maan volledig zichtbaar dan spreek je
van een volle maan.
Andere hemellichamen
Planetoïden (asteroïden)
Planetoïden zijn rotsachtige hemellichamen. Van de
duizenden zijn er ongeveer 2.500 zichtbaar. Ze draaien in
een baan rond de zon. De grootste is Ceres (doorsnee van
1.000 km).
Kometen (staartsterren)
Kometen bestaan uit bevroren water, methaan, kooldioxide
en rotsdeeltjes, en daar omheen gas en en stof. Kometen
draaien ook om de zon, maar in een ellipsvormige baan;
soms is het moeilijk te voorspellen wanneer de komeet weer
terugkomt. Als de komeet dicht bij de zon komt, smelt het ijs
en wordt er een staart waargenomen. De beroemdste is de
komeet van Halley.
Meteorieten
Meteorieten zijn brokken materie (gesteente of ijzer) die
geen vaste baan hebben en, in tegenstelling tot de meeste
rotsblokken, niet meteen verbranden als ze door de
atmosfeer van de aarde dringen. Meteorieten kunnen grote
kraters slaan in de aarde. De grootste bekende meteoriet ligt
in Zuid-Afrika en weegt meer dan 60 ton.
3
,Zon aarde en maan
De zon
De zon is een doodgewone gele ster, waarvan er miljarden andere zijn. Veel sterren die
je vanavond misschien ziet, zijn identiek aan de zon. Ze staan alleen miljoenen keren
verder weg.
De zon is een enorme bol van gas die door zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden. In
het binnenste van de zon (de kern) is het extreem heet. Aan de buitenkant (fotosfeer)
straalt de zon die energie uit. Met de hoeveelheid energie die de zon in één seconde
uitstraalt, zouden we voor 500.000 jaar genoeg hebben om in onze energiebehoefte op
aarde te voorzien. Helaas verdwijnt het grootste deel in de ruimte...
Zonnevlam: Is een explosie op het oppervlak
van de zon. Die explosie ontstaat door het
plotseling vrijkomen van een grote hoeveelheid
energie
Corona: De uitgerekte atmosfeer rond de zon
noem je de corona. Tijdens een
zonsverduistering is de corona korte tijd
prachtig zichtbaar.
Mantel: Het gedeelte rond de kern. De mantel
wordt naar buiten toe steeds minder dicht en
ook steeds minder heet.
Fotosfeer: De zichtbare buitenkant van de
zon. De fotosfeer is de laag waar het voor ons
zichtbare licht vandaag komt.
Kern: Het binnenste deel van de zon. De kern heeft een doorsnede van 200.000 km.
Hier is de temperatuur het hoogst, ruim 15 miljoen graden.
Convectiezone: Het gebied tussen de mantel en de fotosfeer. Vanuit dit gebied stijgen
hete gasbellen op naar de buitenkant van de zon.
4
, De aarde
De aarde is vanaf de zon gezien de derde planeet in ons zonnestelsel. Op aarde komt
leven voor; tot op heden is er nog geen ander leven ontdekt op andere planeten binnen
ons zonnestelsel of daarbuiten.
De korst van de aarde is ongeveer 40 km dik en bestaat uit meerdere platen.
Onder de korst vinden we de mantel waarop de platen als het ware drijven. De mantel is
ongeveer 2900 km dik.
Onder de mantel zit de kern, verdeeld in een buitenkern en een binnenkern. De kern
heeft een diameter van ongeveer 3470 km.
Rond de aarde bevindt zich de atmosfeer of dampkring.
De atmosfeer is door de zwaartekracht aan de aarde gebonden en is van essentieel
belang voor het leven op aarde.
De ozonlaag is een laag in de atmosfeer die ons beschermt tegen o.a. schadelijke UV-
straling, die afkomstig is van de zon. De ozonlaag bevindt zich op zo'n 30 km hoogte.
De evenaar of equator is een denkbeeldige lijn op het aardoppervlak in de vorm van
een cirkel midden tussen de Noordpool en de Zuidpool. De evenaar deelt de aarde in
een zuidelijk halfrond en een noordelijk halfrond.
De denkbeeldige lijnen op aarde die evenwijdig lopen aan de evenaren
worden parallellen of breedtecirkels genoemd.
Meridianen zijn denkbeeldige lijnen op het aardoppervlak in de vorm van cirkels die
door de beide polen gaan. De nulmeridiaan verdeelt de
aarde in een oostelijk en westelijk halfond.
Als je de positie van een plaats op de aarde wilt aangeven
gebruik je de lengtegraad en de breedtegraad.
De breedtegraad varieert van 0° tot 90° met de toevoeging
NB (noorderbreedte op het noordelijk halfrond) of ZB
(zuiderbreedte op het zuidelijk halfrond).
De lengtegraad varieert van 0° tot 180°, met de toevoeging
OL (oosterlengte, ten oosten van de nulmeridiaan, op het
oostelijk haflrond) of WL (westerlengte, ten westen van
de nulmeridiaan, op het westelijk halfrond).
Het snijpunt van de evenaar en de nulmeridiaan heeft als
coördinaten 0°, 0°.
Op de afbeelding zie je ook het punt aangegeven met de
coördinaten: 40° NB en 30° WL.
Banen
De aarde maakt een vrijwel cirkelvormige baan om de zon.
De afstand van de aarde tot de zon is 150 miljoen kilometer.
Een rondje om de zon duurt voor de aarde 365 en een kwart dag.
Dat noemen we een jaar. Omdat we geen kwart dagen hebben,
hebben we schrikkeljaren ingevoerd. Eens in de vier jaar duurt het
jaar een dag langer: 29 februari. Zouden we dat niet doen, dan
schuiven de seizoenen op en valt de winter uiteindelijk in augustus...
De maan maakt een ellipsvormige baan rond de aarde. Daardoor
varieert de afstand tussen de aarde en de maan tussen 363.000 km
en 406.000 km. Staat de maan dicht bij de aarde dan zie je hem iets
groter dan als hij ver weg staat. Dat is op de foto goed te zien. Rechts
zie je de maan als hij dichtbij staat. Links een foto van de maan met
5
AARDRIJKSKUNDE
TOELATINGSTOETS PABO
,Inhoudsopgave
Klimaat en landschap..............................................................................................................................2
Zon aardeenmaan.........................................................................................................4
Weer en klimaat.............................................................................................................8
Klimaatverschillen.........................................................................................................10
Nederlandse landschappen.............................................................................................15
Bevolking en ruimte..............................................................................................................................21
Omvang bevolking.........................................................................................................22
Urbanisatie...................................................................................................................24
Bestaansmiddelen................................................................................................................................27
Nederlandse economie...................................................................................................27
Internationale betrekkingen............................................................................................29
Arm en rijk............................................................................................................................................31
Ontwikkelingslanden......................................................................................................31
Kenmerken ontwikkelingslanden......................................................................................32
Ontwikkelingssamenwerking...........................................................................................34
Grenzen en identiteit............................................................................................................................37
Grenzen encultuur........................................................................................................37
Europese Unie..............................................................................................................40
Wereldgodsdiensten......................................................................................................42
Wereldgodsdiensten:ontstaan en verspreiding..................................................................42
Krachten der aarde...............................................................................................................................43
Plaattektoniek...............................................................................................................43
Landschapsvorming.......................................................................................................45
Natuurverschijnselen.....................................................................................................47
Bronnen van energie............................................................................................................................52
Energiebronnen.............................................................................................................52
Energieverbruik............................................................................................................54
Water....................................................................................................................................................56
Waterkringloop.............................................................................................................56
Waterverdeling.............................................................................................................57
Nederland en het water..................................................................................................59
Problemen met water.....................................................................................................60
1
,Klimaat en landschap
Ons zonnestelsel
In ons zonnestelsel hebben wij slechts één zon. Het is het enige hemellichaam dat licht
geeft. Alle andere objecten weerkaatsen dit licht. Daarom zien we soms delen van onze
maan of zien we andere planeten van ons zonnestelsel aan de hemel.
De zon is tevens het grootste hemellichaam binnen ons zonnestelsel en neemt 99,86%
van de totale massa in beslag. Zij heeft een diameter van 1,39 miljoen kilometer.
Om de zon draaien 8 planeten: Mercurius, Venus, de aarde, Mars, Jupiter, Saturnus,
Uranus en Neptunus. Daarnaast zijn er een aantal dwergplaneten. Dwergplaneten zijn
objecten groter dan een planetoïde maar kleiner dan een planeet. Nog niet zolang
geleden is besloten dat Pluto ook een dwergplaneet is en tot de planetengroep
behoort. Planetoïden kun je zien als heel veel mini planeetjes bij elkaar die zich met
name bevinden in een gordel tussen Mars en Jupiter. De meeste kometen zijn objecten
van ijs met stof, afkomstig uit de baan tussen Saturnus en Uranus. Om deze reden wordt
een komeet ook wel ‘vuile sneeuwbal’ genoemd. Als een komeet te dicht bij de zon komt
smelt de ijsoppervlakte. Hierdoor ontstaat er een stofstaart, wat een staartster wordt
genoemd.
De ontelbare sterren die wij ‘s nachts zien zijn zonnen van andere zonnestelsels.
Omlooptijd en omwentelingstijd
De tijd die een planeet nodig heeft om eenmaal rond de zon te draaien heet
de omlooptijd.
De omlooptijd wordt ook wel een jaar genoemd.
De omlooptijd van een planeet hangt af van de afstand van de planeet tot de zon en van
de snelheid waarmee de planeet beweegt. De planeten
die dichter bij de zon staan hebben een kortere
omlooptijd.
Behalve dat de planeten rond de zon draaien, draaien ze
ook om hun eigen as.
De tijd die een planeet nodig heeft om rond zijn as te
draaien noem je de omwentelingstijd. De
omwentelingstijd wordt ook wel een dag genoemd.
2
,De maan
Een planeet is een hemellichaam dat om de zon draait.
Een maan is een hemellichaam dat om een planeet draait.
De aarde heeft één maan. Saturnus heeft er 21 en Jupiter heeft er zelfs 63.
Mercurius en Venus zijn de enige twee planeten die geen manen hebben.
De maan van de aarde draait in ongeveer
28 dagen om de aarde heen. De baan om
de aarde is ongeveer 160.000 km lang.
Net als de planeten geeft een maan zelf
geen licht, maar weerkaatst de
zonnestralen.
Als de maan precies tussen de zon en de
aarde staat, wordt alleen de kant van maan
verlicht die je niet kunt zien: je spreekt
van nieuwe maan.
Is de maan volledig zichtbaar dan spreek je
van een volle maan.
Andere hemellichamen
Planetoïden (asteroïden)
Planetoïden zijn rotsachtige hemellichamen. Van de
duizenden zijn er ongeveer 2.500 zichtbaar. Ze draaien in
een baan rond de zon. De grootste is Ceres (doorsnee van
1.000 km).
Kometen (staartsterren)
Kometen bestaan uit bevroren water, methaan, kooldioxide
en rotsdeeltjes, en daar omheen gas en en stof. Kometen
draaien ook om de zon, maar in een ellipsvormige baan;
soms is het moeilijk te voorspellen wanneer de komeet weer
terugkomt. Als de komeet dicht bij de zon komt, smelt het ijs
en wordt er een staart waargenomen. De beroemdste is de
komeet van Halley.
Meteorieten
Meteorieten zijn brokken materie (gesteente of ijzer) die
geen vaste baan hebben en, in tegenstelling tot de meeste
rotsblokken, niet meteen verbranden als ze door de
atmosfeer van de aarde dringen. Meteorieten kunnen grote
kraters slaan in de aarde. De grootste bekende meteoriet ligt
in Zuid-Afrika en weegt meer dan 60 ton.
3
,Zon aarde en maan
De zon
De zon is een doodgewone gele ster, waarvan er miljarden andere zijn. Veel sterren die
je vanavond misschien ziet, zijn identiek aan de zon. Ze staan alleen miljoenen keren
verder weg.
De zon is een enorme bol van gas die door zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden. In
het binnenste van de zon (de kern) is het extreem heet. Aan de buitenkant (fotosfeer)
straalt de zon die energie uit. Met de hoeveelheid energie die de zon in één seconde
uitstraalt, zouden we voor 500.000 jaar genoeg hebben om in onze energiebehoefte op
aarde te voorzien. Helaas verdwijnt het grootste deel in de ruimte...
Zonnevlam: Is een explosie op het oppervlak
van de zon. Die explosie ontstaat door het
plotseling vrijkomen van een grote hoeveelheid
energie
Corona: De uitgerekte atmosfeer rond de zon
noem je de corona. Tijdens een
zonsverduistering is de corona korte tijd
prachtig zichtbaar.
Mantel: Het gedeelte rond de kern. De mantel
wordt naar buiten toe steeds minder dicht en
ook steeds minder heet.
Fotosfeer: De zichtbare buitenkant van de
zon. De fotosfeer is de laag waar het voor ons
zichtbare licht vandaag komt.
Kern: Het binnenste deel van de zon. De kern heeft een doorsnede van 200.000 km.
Hier is de temperatuur het hoogst, ruim 15 miljoen graden.
Convectiezone: Het gebied tussen de mantel en de fotosfeer. Vanuit dit gebied stijgen
hete gasbellen op naar de buitenkant van de zon.
4
, De aarde
De aarde is vanaf de zon gezien de derde planeet in ons zonnestelsel. Op aarde komt
leven voor; tot op heden is er nog geen ander leven ontdekt op andere planeten binnen
ons zonnestelsel of daarbuiten.
De korst van de aarde is ongeveer 40 km dik en bestaat uit meerdere platen.
Onder de korst vinden we de mantel waarop de platen als het ware drijven. De mantel is
ongeveer 2900 km dik.
Onder de mantel zit de kern, verdeeld in een buitenkern en een binnenkern. De kern
heeft een diameter van ongeveer 3470 km.
Rond de aarde bevindt zich de atmosfeer of dampkring.
De atmosfeer is door de zwaartekracht aan de aarde gebonden en is van essentieel
belang voor het leven op aarde.
De ozonlaag is een laag in de atmosfeer die ons beschermt tegen o.a. schadelijke UV-
straling, die afkomstig is van de zon. De ozonlaag bevindt zich op zo'n 30 km hoogte.
De evenaar of equator is een denkbeeldige lijn op het aardoppervlak in de vorm van
een cirkel midden tussen de Noordpool en de Zuidpool. De evenaar deelt de aarde in
een zuidelijk halfrond en een noordelijk halfrond.
De denkbeeldige lijnen op aarde die evenwijdig lopen aan de evenaren
worden parallellen of breedtecirkels genoemd.
Meridianen zijn denkbeeldige lijnen op het aardoppervlak in de vorm van cirkels die
door de beide polen gaan. De nulmeridiaan verdeelt de
aarde in een oostelijk en westelijk halfond.
Als je de positie van een plaats op de aarde wilt aangeven
gebruik je de lengtegraad en de breedtegraad.
De breedtegraad varieert van 0° tot 90° met de toevoeging
NB (noorderbreedte op het noordelijk halfrond) of ZB
(zuiderbreedte op het zuidelijk halfrond).
De lengtegraad varieert van 0° tot 180°, met de toevoeging
OL (oosterlengte, ten oosten van de nulmeridiaan, op het
oostelijk haflrond) of WL (westerlengte, ten westen van
de nulmeridiaan, op het westelijk halfrond).
Het snijpunt van de evenaar en de nulmeridiaan heeft als
coördinaten 0°, 0°.
Op de afbeelding zie je ook het punt aangegeven met de
coördinaten: 40° NB en 30° WL.
Banen
De aarde maakt een vrijwel cirkelvormige baan om de zon.
De afstand van de aarde tot de zon is 150 miljoen kilometer.
Een rondje om de zon duurt voor de aarde 365 en een kwart dag.
Dat noemen we een jaar. Omdat we geen kwart dagen hebben,
hebben we schrikkeljaren ingevoerd. Eens in de vier jaar duurt het
jaar een dag langer: 29 februari. Zouden we dat niet doen, dan
schuiven de seizoenen op en valt de winter uiteindelijk in augustus...
De maan maakt een ellipsvormige baan rond de aarde. Daardoor
varieert de afstand tussen de aarde en de maan tussen 363.000 km
en 406.000 km. Staat de maan dicht bij de aarde dan zie je hem iets
groter dan als hij ver weg staat. Dat is op de foto goed te zien. Rechts
zie je de maan als hij dichtbij staat. Links een foto van de maan met
5
