HISTORISCHE EN VERGELIJKENDE INLEIDING TOT HET PUBLIEKRECHT
1. HET MODERNE STAATSBEGRIP .................................................................................................. 7
1.1. Staat ......................................................................................................................................... 7
1.1.1. Waarom dan de zeventiende eeuw? ...................................................................................... 7
1.1.2. Martin Luther ....................................................................................................................... 8
1.1.3. Waarom begint het niet vroeger? ........................................................................................... 9
1.1.4. Opvatting van de mediëvisten ............................................................................................... 9
1.1.5. Gevolgen van leenrecht? ...................................................................................................... 9
1.2. Staat en soevereiniteit ...............................................................................................................10
1.2.1. Historische gegroeid .......................................................................................................... 11
1.3. Types staten .............................................................................................................................12
1.3.1. Personele unie versus reële unies ....................................................................................... 12
1.3.2. Confederatie/Statenbonden versus federale staat ............................................................... 13
1.3.3. Gecentraliseerde staten ..................................................................................................... 13
1.3.4. Monarchie ......................................................................................................................... 14
1.3.5. Republiek .......................................................................................................................... 14
1.3.6. Kiesstelsels ....................................................................................................................... 16
1.4. Instellingen...............................................................................................................................18
1.4.1. Leenrecht .......................................................................................................................... 18
1.4.2. Standenvertegenwoordiging ............................................................................................... 19
2. VERHOUDINGEN TUSSEN DE STATEN SINDS 1453 ..................................................................... 20
2.1. Internationale betrekkingen van Karel V tot de Franse revolutie....................................................20
2.1.1. De strijd tussen Valois/Bourbon en Bourgondië/Habsburg .................................................... 20
2.1.2. Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie: Keizer, keurvorsten en rijksstanden............................... 23
2.1.3. Botsingen tussen de Europese staten en hun buren ............................................................. 25
2.1.4. Kolonialisme ...................................................................................................................... 26
2.2. Van middeleeuwen naar Nieuwe tijden, of de geboorte van het internationaal recht .....................28
2.2.3. Regels voor alle staten........................................................................................................ 28
3. ABSOLUTE MONARCHIE EN REVOLUTIE..................................................................................... 40
3.1. Absolute monarchie..................................................................................................................40
3.1.1. Frankrijk ............................................................................................................................ 40
3.1.1.1. Lois fondamentales ......................................................................................................... 41
1
, 3.2. Revolutie ..................................................................................................................................42
3.2.1. Aanvallen interne legitimiteit............................................................................................... 42
3.2.2. Natuurlijke grenzen en omverwerpen dynastieën ................................................................. 43
3.3. Congres van wenen (1814-1815) ................................................................................................43
3.3.1. E\ecten Franse periode...................................................................................................... 43
3.3.2. Reactie van de grootmachten ............................................................................................. 44
3.3.3. Congres van Wenen: aantal documenten van algemene regels ............................................. 45
3.3.4. Conservatieve politiek ........................................................................................................ 45
3.3.5. Kennisclip Spaanse successieoorlog: ................................................................................. 45
4. DE NEGENTIENDE EEUW.......................................................................................................... 46
4.1. De geboorte van de natiestaat ...................................................................................................46
4.1.1. Napoleon III ....................................................................................................................... 46
4.1.2. Verdrag van Parijs (1856)..................................................................................................... 47
4.1.3. Einde van de Franse dominantie ......................................................................................... 48
4.2. De Europese dominantie in een hogere versnelling .....................................................................48
4.2.1. Scramble for Afrika ............................................................................................................. 49
4.2.2. Amerika ............................................................................................................................. 49
4.2.3. Azië ................................................................................................................................... 49
4.3. De geboorte van het nieuwe volkenrecht ....................................................................................49
4.3.1. Casus Alabama-Arbitrage ................................................................................................... 49
4.3.2. Institut de Droit International (1873) .................................................................................... 50
4.3.3. De verklaring van Brussel .................................................................................................... 50
4.3.4. De Eerste Haagse conferentie ............................................................................................. 51
4.3.5. De beschavingsmissie ........................................................................................................ 52
5. DE TWINTIGSTE EEUW: CATASTROFES EN WEDERGEBOORTE VAN INTERNATIONAAL RECHT ....... 53
5.1. Wereldoorlog I en de Volkenbond...............................................................................................53
5.1.1. Begin van de oorlog ............................................................................................................ 53
5.1.2. De Vrede van Versailles ...................................................................................................... 53
5.1.3. Pact van de Volkenbond ..................................................................................................... 54
5.2. Wereldoorlog II en de Verenigde Naties ......................................................................................56
5.2.1. De Oorlog .......................................................................................................................... 56
5.2.1. De verenigde Naties ........................................................................................................... 57
5.2.2. De Koude oorlog................................................................................................................. 58
5.3. De val van de muur en de unipolaire wereld ................................................................................59
2
, 5.4. Een zeropolaire wereld met geïntegreerde zones?.......................................................................59
6. FRANKRIJK............................................................................................................................... 60
6.1. De vorming van de grondwettelijke tradities (1789-1848) .............................................................60
6.1.1. Revolutionaire traditie (1789-1799)...................................................................................... 60
6.1.2. Cesarisme ......................................................................................................................... 66
6.1.3. Parlementaire regimes (1814-1848) ..................................................................................... 68
6.2. Naar een synthese tussen uitvoerend en wetgevend (1848-1879) ................................................71
6.2.1. De tweede republiek (4 november 1848-1851) ..................................................................... 71
6.2.2. Het tweede keizerrijk (1852-1870) ....................................................................................... 73
6.2.3. Het begin van de Derde republiek (1870-1879) ..................................................................... 74
6.3. De onmogelijke hervorming van de staat (1879-1958) ..................................................................76
6.3.1. De derde Republiek (1879-1940) ......................................................................................... 76
6.3.2. Het Vichy-regime (1940-1944) ............................................................................................. 77
6.4. De vierde republiek (1946-1958) ................................................................................................77
6.4.1. Waarom de “vierde” republiek? ........................................................................................... 77
6.4.2. Rol De Gaulle ..................................................................................................................... 78
6.4.3. Grondwet 27 oktober 1946.................................................................................................. 79
6.5. De onuitgegeven vijfde republiek (1958-vandaag) .......................................................................83
6.5.1. Instellingen ........................................................................................................................ 83
6.5.2. Rationalisering ................................................................................................................... 94
6.5.3. Hervorming instellingen ...................................................................................................... 95
7. DUITSLAND.............................................................................................................................. 96
7.1. Inleiding ............................................................................................................................... 96
7.1.1. Complexiteit van Duitsland ................................................................................................. 96
7.1.2. Complexiteit van Duitsland ................................................................................................. 97
7.2. Van Heilig Roomse Rijk tot de Weimarrerepubliek .......................................................................98
7.2.1. Rome en vroege middeleeuwen .......................................................................................... 98
7.2.2. Heilig Roomse rijk .............................................................................................................. 98
7.2.3. Rijksdag Worms (1495) ..................................................................................................... 101
7.2.4. Vrede van Westfalen 1648 ................................................................................................ 102
7.2.5. Keurvorsten ..................................................................................................................... 104
7.2.6. Permanente Rijksdag 1663 ............................................................................................... 105
7.2.7. Pruisen en Oostenrijk … .................................................................................................... 105
7.2.8. Dynastieke en Europese conflicten ................................................................................... 105
3
, 7.2.9. De opkomst van Pruisen ................................................................................................... 106
7.2.10. Franse Revolutie/ Napoleon ............................................................................................ 106
7.2.11. Het einde van het Rijk ..................................................................................................... 107
7.2.12. Duitse Bond ................................................................................................................... 108
7.2.13. Eenmaking onder Pruisische leiding ................................................................................ 108
7.2.14. Otto von Bismarck .......................................................................................................... 110
7.2.15. “Tweede Duitse Rijk” ...................................................................................................... 111
7.2.16. Weimarrerepubliek ......................................................................................................... 113
7.3. Van rechtsstaat naar “unrechtsstaat” ....................................................................................... 115
7.3.1. Veordnung des Rechspräsidenten zum Schuts von Volk und Staat, 28 feb 1933 ................... 115
7.3.2. Éénpartijstaat .................................................................................................................. 116
7.3.3. Hoe kunnen juristen in zoiets meedraaien?........................................................................ 117
7.4. BRD en DDR (1949-1990)......................................................................................................... 118
7.4.1. Context: Spaltung ............................................................................................................ 118
7.4.2. Bondsrepubliek Duitsland (BRD) ....................................................................................... 118
7.4.3. Grundgesetz 1949 ............................................................................................................ 119
7.5. De Berliner Republik (1990) ..................................................................................................... 122
7.5.1. Eenmaking ....................................................................................................................... 122
7.5.2. Wende sinds 2017? .......................................................................................................... 122
8. EEN TALMOEDISCHE JURIDISCHE TRADITIE: DE PERFECTE AUTEUR ......................................... 123
8.1. EEN TRADITIE GEWORTELD IN DE OPENBARING ...................................................................... 123
8.2. DE GESCHREVEN WOORDEN ................................................................................................. 123
8.2.1. DE GESCHREVEN WOORDEN WOEKEREN ........................................................................ 123
8.2.2. TOEPASSING VAN DE GODDELIJKE WET ............................................................................ 124
8.3. DE TALMOED EN DE OPENBARING .......................................................................................... 125
8.4. HALACHA EN AGGADAH ......................................................................................................... 125
8.5. TALMOED EN TORAH .............................................................................................................. 125
8.5.1. DE STIJL VAN DE TEKST ..................................................................................................... 126
8.5.2. DE STIJL VAN REDENEREN ................................................................................................ 126
8.6. HET INDIVIDU IN DE TALMOED ................................................................................................ 127
8.6.1. TALMOED, DE GODDELIJKE WIL EN VERANDERING ........................................................... 127
8.6.2. VAN SCHOLEN, TRADITIES EN BEWEGINGEN.................................................................... 127
8.6.3. TALMOED EN CORRUPTIE ................................................................................................ 128
8.7. TALMOEDISCH RECHT EN STAATSRECHT................................................................................. 128
4
1. HET MODERNE STAATSBEGRIP .................................................................................................. 7
1.1. Staat ......................................................................................................................................... 7
1.1.1. Waarom dan de zeventiende eeuw? ...................................................................................... 7
1.1.2. Martin Luther ....................................................................................................................... 8
1.1.3. Waarom begint het niet vroeger? ........................................................................................... 9
1.1.4. Opvatting van de mediëvisten ............................................................................................... 9
1.1.5. Gevolgen van leenrecht? ...................................................................................................... 9
1.2. Staat en soevereiniteit ...............................................................................................................10
1.2.1. Historische gegroeid .......................................................................................................... 11
1.3. Types staten .............................................................................................................................12
1.3.1. Personele unie versus reële unies ....................................................................................... 12
1.3.2. Confederatie/Statenbonden versus federale staat ............................................................... 13
1.3.3. Gecentraliseerde staten ..................................................................................................... 13
1.3.4. Monarchie ......................................................................................................................... 14
1.3.5. Republiek .......................................................................................................................... 14
1.3.6. Kiesstelsels ....................................................................................................................... 16
1.4. Instellingen...............................................................................................................................18
1.4.1. Leenrecht .......................................................................................................................... 18
1.4.2. Standenvertegenwoordiging ............................................................................................... 19
2. VERHOUDINGEN TUSSEN DE STATEN SINDS 1453 ..................................................................... 20
2.1. Internationale betrekkingen van Karel V tot de Franse revolutie....................................................20
2.1.1. De strijd tussen Valois/Bourbon en Bourgondië/Habsburg .................................................... 20
2.1.2. Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie: Keizer, keurvorsten en rijksstanden............................... 23
2.1.3. Botsingen tussen de Europese staten en hun buren ............................................................. 25
2.1.4. Kolonialisme ...................................................................................................................... 26
2.2. Van middeleeuwen naar Nieuwe tijden, of de geboorte van het internationaal recht .....................28
2.2.3. Regels voor alle staten........................................................................................................ 28
3. ABSOLUTE MONARCHIE EN REVOLUTIE..................................................................................... 40
3.1. Absolute monarchie..................................................................................................................40
3.1.1. Frankrijk ............................................................................................................................ 40
3.1.1.1. Lois fondamentales ......................................................................................................... 41
1
, 3.2. Revolutie ..................................................................................................................................42
3.2.1. Aanvallen interne legitimiteit............................................................................................... 42
3.2.2. Natuurlijke grenzen en omverwerpen dynastieën ................................................................. 43
3.3. Congres van wenen (1814-1815) ................................................................................................43
3.3.1. E\ecten Franse periode...................................................................................................... 43
3.3.2. Reactie van de grootmachten ............................................................................................. 44
3.3.3. Congres van Wenen: aantal documenten van algemene regels ............................................. 45
3.3.4. Conservatieve politiek ........................................................................................................ 45
3.3.5. Kennisclip Spaanse successieoorlog: ................................................................................. 45
4. DE NEGENTIENDE EEUW.......................................................................................................... 46
4.1. De geboorte van de natiestaat ...................................................................................................46
4.1.1. Napoleon III ....................................................................................................................... 46
4.1.2. Verdrag van Parijs (1856)..................................................................................................... 47
4.1.3. Einde van de Franse dominantie ......................................................................................... 48
4.2. De Europese dominantie in een hogere versnelling .....................................................................48
4.2.1. Scramble for Afrika ............................................................................................................. 49
4.2.2. Amerika ............................................................................................................................. 49
4.2.3. Azië ................................................................................................................................... 49
4.3. De geboorte van het nieuwe volkenrecht ....................................................................................49
4.3.1. Casus Alabama-Arbitrage ................................................................................................... 49
4.3.2. Institut de Droit International (1873) .................................................................................... 50
4.3.3. De verklaring van Brussel .................................................................................................... 50
4.3.4. De Eerste Haagse conferentie ............................................................................................. 51
4.3.5. De beschavingsmissie ........................................................................................................ 52
5. DE TWINTIGSTE EEUW: CATASTROFES EN WEDERGEBOORTE VAN INTERNATIONAAL RECHT ....... 53
5.1. Wereldoorlog I en de Volkenbond...............................................................................................53
5.1.1. Begin van de oorlog ............................................................................................................ 53
5.1.2. De Vrede van Versailles ...................................................................................................... 53
5.1.3. Pact van de Volkenbond ..................................................................................................... 54
5.2. Wereldoorlog II en de Verenigde Naties ......................................................................................56
5.2.1. De Oorlog .......................................................................................................................... 56
5.2.1. De verenigde Naties ........................................................................................................... 57
5.2.2. De Koude oorlog................................................................................................................. 58
5.3. De val van de muur en de unipolaire wereld ................................................................................59
2
, 5.4. Een zeropolaire wereld met geïntegreerde zones?.......................................................................59
6. FRANKRIJK............................................................................................................................... 60
6.1. De vorming van de grondwettelijke tradities (1789-1848) .............................................................60
6.1.1. Revolutionaire traditie (1789-1799)...................................................................................... 60
6.1.2. Cesarisme ......................................................................................................................... 66
6.1.3. Parlementaire regimes (1814-1848) ..................................................................................... 68
6.2. Naar een synthese tussen uitvoerend en wetgevend (1848-1879) ................................................71
6.2.1. De tweede republiek (4 november 1848-1851) ..................................................................... 71
6.2.2. Het tweede keizerrijk (1852-1870) ....................................................................................... 73
6.2.3. Het begin van de Derde republiek (1870-1879) ..................................................................... 74
6.3. De onmogelijke hervorming van de staat (1879-1958) ..................................................................76
6.3.1. De derde Republiek (1879-1940) ......................................................................................... 76
6.3.2. Het Vichy-regime (1940-1944) ............................................................................................. 77
6.4. De vierde republiek (1946-1958) ................................................................................................77
6.4.1. Waarom de “vierde” republiek? ........................................................................................... 77
6.4.2. Rol De Gaulle ..................................................................................................................... 78
6.4.3. Grondwet 27 oktober 1946.................................................................................................. 79
6.5. De onuitgegeven vijfde republiek (1958-vandaag) .......................................................................83
6.5.1. Instellingen ........................................................................................................................ 83
6.5.2. Rationalisering ................................................................................................................... 94
6.5.3. Hervorming instellingen ...................................................................................................... 95
7. DUITSLAND.............................................................................................................................. 96
7.1. Inleiding ............................................................................................................................... 96
7.1.1. Complexiteit van Duitsland ................................................................................................. 96
7.1.2. Complexiteit van Duitsland ................................................................................................. 97
7.2. Van Heilig Roomse Rijk tot de Weimarrerepubliek .......................................................................98
7.2.1. Rome en vroege middeleeuwen .......................................................................................... 98
7.2.2. Heilig Roomse rijk .............................................................................................................. 98
7.2.3. Rijksdag Worms (1495) ..................................................................................................... 101
7.2.4. Vrede van Westfalen 1648 ................................................................................................ 102
7.2.5. Keurvorsten ..................................................................................................................... 104
7.2.6. Permanente Rijksdag 1663 ............................................................................................... 105
7.2.7. Pruisen en Oostenrijk … .................................................................................................... 105
7.2.8. Dynastieke en Europese conflicten ................................................................................... 105
3
, 7.2.9. De opkomst van Pruisen ................................................................................................... 106
7.2.10. Franse Revolutie/ Napoleon ............................................................................................ 106
7.2.11. Het einde van het Rijk ..................................................................................................... 107
7.2.12. Duitse Bond ................................................................................................................... 108
7.2.13. Eenmaking onder Pruisische leiding ................................................................................ 108
7.2.14. Otto von Bismarck .......................................................................................................... 110
7.2.15. “Tweede Duitse Rijk” ...................................................................................................... 111
7.2.16. Weimarrerepubliek ......................................................................................................... 113
7.3. Van rechtsstaat naar “unrechtsstaat” ....................................................................................... 115
7.3.1. Veordnung des Rechspräsidenten zum Schuts von Volk und Staat, 28 feb 1933 ................... 115
7.3.2. Éénpartijstaat .................................................................................................................. 116
7.3.3. Hoe kunnen juristen in zoiets meedraaien?........................................................................ 117
7.4. BRD en DDR (1949-1990)......................................................................................................... 118
7.4.1. Context: Spaltung ............................................................................................................ 118
7.4.2. Bondsrepubliek Duitsland (BRD) ....................................................................................... 118
7.4.3. Grundgesetz 1949 ............................................................................................................ 119
7.5. De Berliner Republik (1990) ..................................................................................................... 122
7.5.1. Eenmaking ....................................................................................................................... 122
7.5.2. Wende sinds 2017? .......................................................................................................... 122
8. EEN TALMOEDISCHE JURIDISCHE TRADITIE: DE PERFECTE AUTEUR ......................................... 123
8.1. EEN TRADITIE GEWORTELD IN DE OPENBARING ...................................................................... 123
8.2. DE GESCHREVEN WOORDEN ................................................................................................. 123
8.2.1. DE GESCHREVEN WOORDEN WOEKEREN ........................................................................ 123
8.2.2. TOEPASSING VAN DE GODDELIJKE WET ............................................................................ 124
8.3. DE TALMOED EN DE OPENBARING .......................................................................................... 125
8.4. HALACHA EN AGGADAH ......................................................................................................... 125
8.5. TALMOED EN TORAH .............................................................................................................. 125
8.5.1. DE STIJL VAN DE TEKST ..................................................................................................... 126
8.5.2. DE STIJL VAN REDENEREN ................................................................................................ 126
8.6. HET INDIVIDU IN DE TALMOED ................................................................................................ 127
8.6.1. TALMOED, DE GODDELIJKE WIL EN VERANDERING ........................................................... 127
8.6.2. VAN SCHOLEN, TRADITIES EN BEWEGINGEN.................................................................... 127
8.6.3. TALMOED EN CORRUPTIE ................................................................................................ 128
8.7. TALMOEDISCH RECHT EN STAATSRECHT................................................................................. 128
4