SAMENVATTING TAALKUNDIGE ONTWIKKELING 2.1
HOOFDSTUK 1: ONTLUIKENDE GELETTERDHEID................................................................................3
LEZEN EN SCHRIJVEN IN DE KLEUTERKLAS...................................................................................................3
SCHRIFTELIJKE TAALVERWERVING....................................................................................................................3
ELEMENTAIRE LEES- EN SPELHANDELINGEN.......................................................................................................3
ONTLUIKENDE GELETTERDHEID ALS SPONTANE ONTDEKKINGSTOCHT.......................................................................4
DE ACHT COMPONENTEN VAN ONTLUIKENDE GELETTERDHEID.........................................................................4
1. BOEKORIËNTATIE.....................................................................................................................................5
2. VERHAALBEGRIP......................................................................................................................................5
3. FUNCTIES VAN GESCHREVEN TAAL...............................................................................................................5
4. DE RELATIE TUSSEN GESPROKEN EN GESCHREVEN TAAL...................................................................................5
5. FUNCTIONEEL LEZEN EN SCHRIJVEN..............................................................................................................5
6. TAALBEWUSTZIJN....................................................................................................................................5
7. ALFABETISCH PRINCIPE..............................................................................................................................6
8. TECHNISCH LEZEN EN SCHRIJVEN.................................................................................................................6
ONTWIKKELINGSDOELEN...............................................................................................................................6
MISVERSTANDEN ONTLUIKENDE GELETTERDHEID................................................................................................6
FUNCTIONEEL LEZEN EN SCHRIJVEN...........................................................................................................7
DE KLEUTERONDERWIJZER LEEST EN SCHRIJFT....................................................................................................7
KLASINRICHTING..........................................................................................................................................7
SPEELWERKPLEKKEN.....................................................................................................................................8
DE SCHRIJFHOEK..........................................................................................................................................8
DE WENSKISTHOEK......................................................................................................................................9
TAALTEKENING..........................................................................................................................................10
SCHRIJFT IN HET DAGELIJKS LEVEN.................................................................................................................11
PICTOBOEKEN...........................................................................................................................................11
TAALBEWUSTZIJN EN FONOLOGSCH BEWUSTZIJN........................................................................................12
TAALBEWUSTZIJN......................................................................................................................................12
FONOLOGISCHE BEWUSTZIJN........................................................................................................................12
FONEMISCH BEWUSTZIJN.............................................................................................................................12
ONTWIKKELING VAN HET FONOLOGISCH BEWUSTZIJN..................................................................................12
RIJMEN....................................................................................................................................................13
LETTERGREPEN ONDERSCHEIDEN EN WOORDLENGTE BEPALEN.............................................................................13
FENOMENEN ONDERSCHEIDEN......................................................................................................................13
EEN FENOMEEN.........................................................................................................................................13
WAT IS HET NIVEAU IN MIJN KLAS?........................................................................................................14
EEN LEERLIJN BOUWEN........................................................................................................................14
SCAFFOLDING OF ONDERSTEUNING...............................................................................................................14
WERKVORM......................................................................................................................................15
TAALPOPPEN............................................................................................................................................15
GEHEIMTAAL............................................................................................................................................16
RAADSELS................................................................................................................................................16
SORTEREN EN VERZAMELEN.........................................................................................................................16
BEWEGEN................................................................................................................................................16
SPELEN MET AANTALLEN.............................................................................................................................16
ALFABETISCH PRINCIPE.........................................................................................................................17
1
,DE ONTWIKKELING VAN LETTERKENNIS....................................................................................................17
DE KLANK VAN EEN LETTER..........................................................................................................................17
DE VORM VAN EEN LETTER..........................................................................................................................18
DE LETTER-KLANKKOPPELING.......................................................................................................................18
UITEENLOPENDE VISIES........................................................................................................................18
EEN NEDERLANDSE TEGENSTANDER VAN SYSTEMATISCHE LETTERKENNIS IN DE KLAS:..............................................18
EEN AMERIKAANSE VOORSTANDER VAN LETTERKENNIS IN DE KLAS:.....................................................................19
VISIE VAN ODISEE....................................................................................................................................19
DIDACTISCHE PRINCIPES..............................................................................................................................19
WERKVORM......................................................................................................................................21
WERKEN ROND EIGEN NAAM........................................................................................................................21
ROUTINES ROND LETTERS............................................................................................................................21
SPELLETJES MET LETTERS.............................................................................................................................22
WOORDEN SCHRIJVEN.................................................................................................................................23
WERKBLAADJES.........................................................................................................................................23
ABC-BOEK (ZONDER VERHAAL).....................................................................................................................24
LETTERBOEK (MET VERHAAL)........................................................................................................................24
BOEKORIËNTATIE................................................................................................................................24
BOEKENPLEZIER.........................................................................................................................................24
BOEKORIËNTATIE: ZELF EEN BOEK MAKEN.......................................................................................................24
TECHNISCH LEZEN EN SCHRIJVEN – START.................................................................................................25
HOOFSTUK 2: MONDELINGE TAALONTWIKKELING..........................................................................27
WOORDENSCHAT STIMULEREN...............................................................................................................27
WAAROM?..............................................................................................................................................27
WAT BETEKENT HET OM EEN WOORD TE LEREN?..............................................................................................27
DOELWOORDEN SELECTEREN........................................................................................................................28
ER ZIJN 3 SOORTEN DOELWOORDEN..............................................................................................................28
HOE WOORDEN ONDERWIJZEN.....................................................................................................................28
DE THEORIE VAN DE VIER BOLLEN.................................................................................................................29
OBSERVEREN EN DIFFERENTIËREN..................................................................................................................31
DE KLEUTERDAG BENUTTEN.........................................................................................................................32
INTENSIEF VERTELLEN..........................................................................................................................32
DE INSTAP- EN UITSTAP METHODIEK..............................................................................................................33
DE BOEKENLADDER....................................................................................................................................34
CLOSE READING.........................................................................................................................................35
HOOFDSTUK 3: TAALBESCHOUWING...............................................................................................37
NADENKEN OVER TAAL IN AL HAAR FACETTEN...........................................................................................37
TAALBESCHOUWING MAAKT EXPERT.......................................................................................................37
WERKVORM..............................................................................................................................................37
INSPELEN OP SPONTANTE SITUATIES..............................................................................................................38
BEGRIPPENLIJST...............................................................................................................................39
HOOFDSTUK 1: ONTLUIKENDE GELETTERDHEID..........................................................................................39
HOOFDSTUK 2: MONDELINGE TAALVAARDIGHEID.......................................................................................39
HOOFDSTUK 3: TAALBESCHOUWING........................................................................................................39
2
,HOOFDSTUK 1: ONTLUIKENDE GELETTERDHEID
= De vroege fase van schriftelijke taalverwerking lopend vanaf de geboorte tot het moment
dat een kind de elementaire lees- en spelhandelingen onder de knie heeft.
🡪 Door aandacht te hebben voor letters en klanken in de kleuterklas bereid je hen voor op
het leren lezen en schrijven.
LEZEN EN SCHRIJVEN IN DE KLEUTERKLAS
Leerdoelen
- Je hebt inzicht in de functies van geschreven taal, en kent het verschil tussen afbeeldingen,
picto’s en symbolen
- Je kan nauwkeurig omschrijven wat ontluikende geletterdheid inhoudt, door een definitie
te geven en de acht verschillende componenten te kunnen noemen en beschrijven
- Je kan de acht verschillende componenten verbinden met spontane ontdekkingen van
kleuters en met activiteiten die in de kleuterklas of thuis gebeuren
- Je herkent enkele misverstanden rond ontluikende geletterdheid en kan argumenteren
waarom dit misverstanden zijn.
- Je weet waar de doelen rond ontluikende geletterdheid zich bevinden in decretale
ontwikkelingsplannen en in het ZILL, en je kan deze doelen verbinden met de acht
componenten.
Redenen om te lezen en schrijven:
- Je wil communiceren
Bv. Je wil de ouders vragen of ze de kleuters een schoendoos kunnen meegeven
- Je wil informeren
Bv. Je wil vragen wanneer jij instaat voor het toezicht op de speelplaats
- Je wil onthouden
Bv. Je wilt onthouden welk werkje van welke kleuter is
S CHRIFTELIJKE TAALVERWERVING
= Het gaat niet alleen over letters, maar ook over afbeeldingen, pictogrammen, symbolen die
boodschappen weergeven
🡪 Dit gebeurt vanaf de geboorte, denk maar aan de bekendmaking van de geboorte via een
geboortekaartje.
E LEMENTAIRE LEES - EN SPELHANDELINGEN
= Het kind kan letters verklanken en ze samenvoegen tot een woord (p//oe//s// = Poes) of
het kind kan een woord ontleden in klanken en welke klank in de juiste letter vertalen (Poes
= P//oe//ss)
Kleuters kunnen niet lezen/schrijven, daarom gebruik je alternatieve vormen van geschreven
taal: foto’s, tekeningen, pictogrammen, symbilen. Dat kan al dan niet in combinatie met
letters (bv. bij signaalkaarten)
3
, Symbool pictogram Afbeelding
Symbolen vervangen een Pictogrammen vervangen Afbeeldingen ondersteunen
boodschap, maar zijn een geschreven boodschap, een boodschap, maar
willekeurig gekozen en vertonen een visuele vervangt ze niet
gelijkenis met boodschap.
Bv. een weerkalkender
ONTLUIKENDE GELETTERDHEID ALS SPONTANE ONTDEKKINGSTOCHT
- Kinderen hebben lang voor het systematische leesonderwijs ervaringen die hun kansen
bieden om inzichten, vaardigheden en attitudes te verwerven rond geschreven taal als
cummunicatie
o Geschreven taal maakt deel uit van hun leefomgeving
Bv. het schoolgebouw, de huiskamer, kranten, tijdschriften, merknamen op
producten
o Volwassenen en oudere kinderen uit de omgeving zijn vaak bezig met het ontcijferen
of opstellen van schriftelijke boodschappen
o Het kind experimenteert met geschreven boodschappen.
Bv. het kind noteert zijn naam op een tekening
Ontluikende geletterdheid als spontane zoektocht 🡪 het is een zoektocht naar de reden de
manier waarop je omgaat met geschreven taal.
VOORBEELDEN VAN ONTLUIKEND LEZEN
- Een peuter dat doet alsof hij de krant leest bij het ontbijt net als papa
- Een kleuter kan zelfstandig een kijkboek doornemen, en doet dat met de juiste leesrichting
- Een kind herkent zijn eigen naam
- Een kind toont psuedoleesgedrag: hij doet alsof hij een boek leest door met zijn vingers de
tekst te volgen en/of een leesintonatie te gebruiken. Hij verzint een tekst of kent deze uit het
hoofd
VOORBEELDEN VAN ONTLUIKEND SCHRIJVEN
- Een peuter dat een balpen neemt en in de agenda wil “schrijven”
- Een kleuter vraagt aan zijn moeder/vader om voor hem een bepaald woord bij zijn tekening te
schrijven
- Een kleuter wil ook iets bijschrijven op het verjaardagskaartje voor tante
DE ACHT COMPONENTEN VAN ONTLUIKENDE GELETTERDHEID
4
HOOFDSTUK 1: ONTLUIKENDE GELETTERDHEID................................................................................3
LEZEN EN SCHRIJVEN IN DE KLEUTERKLAS...................................................................................................3
SCHRIFTELIJKE TAALVERWERVING....................................................................................................................3
ELEMENTAIRE LEES- EN SPELHANDELINGEN.......................................................................................................3
ONTLUIKENDE GELETTERDHEID ALS SPONTANE ONTDEKKINGSTOCHT.......................................................................4
DE ACHT COMPONENTEN VAN ONTLUIKENDE GELETTERDHEID.........................................................................4
1. BOEKORIËNTATIE.....................................................................................................................................5
2. VERHAALBEGRIP......................................................................................................................................5
3. FUNCTIES VAN GESCHREVEN TAAL...............................................................................................................5
4. DE RELATIE TUSSEN GESPROKEN EN GESCHREVEN TAAL...................................................................................5
5. FUNCTIONEEL LEZEN EN SCHRIJVEN..............................................................................................................5
6. TAALBEWUSTZIJN....................................................................................................................................5
7. ALFABETISCH PRINCIPE..............................................................................................................................6
8. TECHNISCH LEZEN EN SCHRIJVEN.................................................................................................................6
ONTWIKKELINGSDOELEN...............................................................................................................................6
MISVERSTANDEN ONTLUIKENDE GELETTERDHEID................................................................................................6
FUNCTIONEEL LEZEN EN SCHRIJVEN...........................................................................................................7
DE KLEUTERONDERWIJZER LEEST EN SCHRIJFT....................................................................................................7
KLASINRICHTING..........................................................................................................................................7
SPEELWERKPLEKKEN.....................................................................................................................................8
DE SCHRIJFHOEK..........................................................................................................................................8
DE WENSKISTHOEK......................................................................................................................................9
TAALTEKENING..........................................................................................................................................10
SCHRIJFT IN HET DAGELIJKS LEVEN.................................................................................................................11
PICTOBOEKEN...........................................................................................................................................11
TAALBEWUSTZIJN EN FONOLOGSCH BEWUSTZIJN........................................................................................12
TAALBEWUSTZIJN......................................................................................................................................12
FONOLOGISCHE BEWUSTZIJN........................................................................................................................12
FONEMISCH BEWUSTZIJN.............................................................................................................................12
ONTWIKKELING VAN HET FONOLOGISCH BEWUSTZIJN..................................................................................12
RIJMEN....................................................................................................................................................13
LETTERGREPEN ONDERSCHEIDEN EN WOORDLENGTE BEPALEN.............................................................................13
FENOMENEN ONDERSCHEIDEN......................................................................................................................13
EEN FENOMEEN.........................................................................................................................................13
WAT IS HET NIVEAU IN MIJN KLAS?........................................................................................................14
EEN LEERLIJN BOUWEN........................................................................................................................14
SCAFFOLDING OF ONDERSTEUNING...............................................................................................................14
WERKVORM......................................................................................................................................15
TAALPOPPEN............................................................................................................................................15
GEHEIMTAAL............................................................................................................................................16
RAADSELS................................................................................................................................................16
SORTEREN EN VERZAMELEN.........................................................................................................................16
BEWEGEN................................................................................................................................................16
SPELEN MET AANTALLEN.............................................................................................................................16
ALFABETISCH PRINCIPE.........................................................................................................................17
1
,DE ONTWIKKELING VAN LETTERKENNIS....................................................................................................17
DE KLANK VAN EEN LETTER..........................................................................................................................17
DE VORM VAN EEN LETTER..........................................................................................................................18
DE LETTER-KLANKKOPPELING.......................................................................................................................18
UITEENLOPENDE VISIES........................................................................................................................18
EEN NEDERLANDSE TEGENSTANDER VAN SYSTEMATISCHE LETTERKENNIS IN DE KLAS:..............................................18
EEN AMERIKAANSE VOORSTANDER VAN LETTERKENNIS IN DE KLAS:.....................................................................19
VISIE VAN ODISEE....................................................................................................................................19
DIDACTISCHE PRINCIPES..............................................................................................................................19
WERKVORM......................................................................................................................................21
WERKEN ROND EIGEN NAAM........................................................................................................................21
ROUTINES ROND LETTERS............................................................................................................................21
SPELLETJES MET LETTERS.............................................................................................................................22
WOORDEN SCHRIJVEN.................................................................................................................................23
WERKBLAADJES.........................................................................................................................................23
ABC-BOEK (ZONDER VERHAAL).....................................................................................................................24
LETTERBOEK (MET VERHAAL)........................................................................................................................24
BOEKORIËNTATIE................................................................................................................................24
BOEKENPLEZIER.........................................................................................................................................24
BOEKORIËNTATIE: ZELF EEN BOEK MAKEN.......................................................................................................24
TECHNISCH LEZEN EN SCHRIJVEN – START.................................................................................................25
HOOFSTUK 2: MONDELINGE TAALONTWIKKELING..........................................................................27
WOORDENSCHAT STIMULEREN...............................................................................................................27
WAAROM?..............................................................................................................................................27
WAT BETEKENT HET OM EEN WOORD TE LEREN?..............................................................................................27
DOELWOORDEN SELECTEREN........................................................................................................................28
ER ZIJN 3 SOORTEN DOELWOORDEN..............................................................................................................28
HOE WOORDEN ONDERWIJZEN.....................................................................................................................28
DE THEORIE VAN DE VIER BOLLEN.................................................................................................................29
OBSERVEREN EN DIFFERENTIËREN..................................................................................................................31
DE KLEUTERDAG BENUTTEN.........................................................................................................................32
INTENSIEF VERTELLEN..........................................................................................................................32
DE INSTAP- EN UITSTAP METHODIEK..............................................................................................................33
DE BOEKENLADDER....................................................................................................................................34
CLOSE READING.........................................................................................................................................35
HOOFDSTUK 3: TAALBESCHOUWING...............................................................................................37
NADENKEN OVER TAAL IN AL HAAR FACETTEN...........................................................................................37
TAALBESCHOUWING MAAKT EXPERT.......................................................................................................37
WERKVORM..............................................................................................................................................37
INSPELEN OP SPONTANTE SITUATIES..............................................................................................................38
BEGRIPPENLIJST...............................................................................................................................39
HOOFDSTUK 1: ONTLUIKENDE GELETTERDHEID..........................................................................................39
HOOFDSTUK 2: MONDELINGE TAALVAARDIGHEID.......................................................................................39
HOOFDSTUK 3: TAALBESCHOUWING........................................................................................................39
2
,HOOFDSTUK 1: ONTLUIKENDE GELETTERDHEID
= De vroege fase van schriftelijke taalverwerking lopend vanaf de geboorte tot het moment
dat een kind de elementaire lees- en spelhandelingen onder de knie heeft.
🡪 Door aandacht te hebben voor letters en klanken in de kleuterklas bereid je hen voor op
het leren lezen en schrijven.
LEZEN EN SCHRIJVEN IN DE KLEUTERKLAS
Leerdoelen
- Je hebt inzicht in de functies van geschreven taal, en kent het verschil tussen afbeeldingen,
picto’s en symbolen
- Je kan nauwkeurig omschrijven wat ontluikende geletterdheid inhoudt, door een definitie
te geven en de acht verschillende componenten te kunnen noemen en beschrijven
- Je kan de acht verschillende componenten verbinden met spontane ontdekkingen van
kleuters en met activiteiten die in de kleuterklas of thuis gebeuren
- Je herkent enkele misverstanden rond ontluikende geletterdheid en kan argumenteren
waarom dit misverstanden zijn.
- Je weet waar de doelen rond ontluikende geletterdheid zich bevinden in decretale
ontwikkelingsplannen en in het ZILL, en je kan deze doelen verbinden met de acht
componenten.
Redenen om te lezen en schrijven:
- Je wil communiceren
Bv. Je wil de ouders vragen of ze de kleuters een schoendoos kunnen meegeven
- Je wil informeren
Bv. Je wil vragen wanneer jij instaat voor het toezicht op de speelplaats
- Je wil onthouden
Bv. Je wilt onthouden welk werkje van welke kleuter is
S CHRIFTELIJKE TAALVERWERVING
= Het gaat niet alleen over letters, maar ook over afbeeldingen, pictogrammen, symbolen die
boodschappen weergeven
🡪 Dit gebeurt vanaf de geboorte, denk maar aan de bekendmaking van de geboorte via een
geboortekaartje.
E LEMENTAIRE LEES - EN SPELHANDELINGEN
= Het kind kan letters verklanken en ze samenvoegen tot een woord (p//oe//s// = Poes) of
het kind kan een woord ontleden in klanken en welke klank in de juiste letter vertalen (Poes
= P//oe//ss)
Kleuters kunnen niet lezen/schrijven, daarom gebruik je alternatieve vormen van geschreven
taal: foto’s, tekeningen, pictogrammen, symbilen. Dat kan al dan niet in combinatie met
letters (bv. bij signaalkaarten)
3
, Symbool pictogram Afbeelding
Symbolen vervangen een Pictogrammen vervangen Afbeeldingen ondersteunen
boodschap, maar zijn een geschreven boodschap, een boodschap, maar
willekeurig gekozen en vertonen een visuele vervangt ze niet
gelijkenis met boodschap.
Bv. een weerkalkender
ONTLUIKENDE GELETTERDHEID ALS SPONTANE ONTDEKKINGSTOCHT
- Kinderen hebben lang voor het systematische leesonderwijs ervaringen die hun kansen
bieden om inzichten, vaardigheden en attitudes te verwerven rond geschreven taal als
cummunicatie
o Geschreven taal maakt deel uit van hun leefomgeving
Bv. het schoolgebouw, de huiskamer, kranten, tijdschriften, merknamen op
producten
o Volwassenen en oudere kinderen uit de omgeving zijn vaak bezig met het ontcijferen
of opstellen van schriftelijke boodschappen
o Het kind experimenteert met geschreven boodschappen.
Bv. het kind noteert zijn naam op een tekening
Ontluikende geletterdheid als spontane zoektocht 🡪 het is een zoektocht naar de reden de
manier waarop je omgaat met geschreven taal.
VOORBEELDEN VAN ONTLUIKEND LEZEN
- Een peuter dat doet alsof hij de krant leest bij het ontbijt net als papa
- Een kleuter kan zelfstandig een kijkboek doornemen, en doet dat met de juiste leesrichting
- Een kind herkent zijn eigen naam
- Een kind toont psuedoleesgedrag: hij doet alsof hij een boek leest door met zijn vingers de
tekst te volgen en/of een leesintonatie te gebruiken. Hij verzint een tekst of kent deze uit het
hoofd
VOORBEELDEN VAN ONTLUIKEND SCHRIJVEN
- Een peuter dat een balpen neemt en in de agenda wil “schrijven”
- Een kleuter vraagt aan zijn moeder/vader om voor hem een bepaald woord bij zijn tekening te
schrijven
- Een kleuter wil ook iets bijschrijven op het verjaardagskaartje voor tante
DE ACHT COMPONENTEN VAN ONTLUIKENDE GELETTERDHEID
4
