Samenvatting: Politicologie
Het belang van politiek
❖ Politiek heeft impact op ons dagelijks leven
▪ Wetgeving, belastingen, onderwijs, ... worden bepaald door politieke keuzes
❖ Beperkte “maakbaarheid” van de samenleving
▪ Hoewel politiek streeft naar verandering en verbetering, zijn er grenzen door economische,
sociale en historische factoren.
▪ Onvoorziene omstandigheden (zoals crisissen of technologische evoluties) kunnen politieke
plannen doorkruisen.
▪ Nationale politiek verliest aan grip door globalisering, transnationale uitdagingen, ...
=> Conclusie: Politiek speelt cruciale rol, maar kan niet alles volledig naar wens sturen.
Het belang van politiek te bestuderen
❖ Regelmaat ontdekken in politieke fenomenen & complexe fenomenen vereenvoudigen
▪ Complexe politieke/ sociale werkelijkheid formaliseren
▪ Instituties en rollen determineren gedrag, en vice versa
▪ Patronen ontdekken door te vergelijken, twee wijzen:
→ Grote dataset => Brede statistische inzichten
→ Beperkte casusselectie => Diepgaande analyse van specifieke gevallen
Het belang van politieke te bestuderen in een rechtenopleiding
1. Recht volgt uit politiek => Wetten en regels worden gevormd door politieke besluitvorming
▪ Bv.: Politieke beslissingen die moeten worden omgezet in rechtsregels, zodat er naleving van
die regels kan zijn. Voorbeeld is dat politiek vanuit publiek een signaal opvangt dat er in ons
seksueel strafrecht onvoldoende focus is op het voldoende bestraffen van daders & dat dat
moet aangepast worden. De politiek gaat dat signaal opvangen, omzetten in beslissing, er
moet strenger strafrecht zijn en zo heeft men dan rechtsregels die ook juridisch in voege
treden.
▪ Bv.: Verkeersveiligheid => Volgens publieke opinie zijn we te laks in bestraffen van
verkeersovertredingen, vooral dronken rijders, mensen zonder rijbewijs, ... daar moet strenger
worden tegen opgetreden. In nieuw regeerakkoord valt beslissing dat er strenger moet worden
gereageerd & dan krijg je dus bindende juridische maatregelen die ook afdwingbaar zijn.
2. Recht wordt politiek gebruikt => Juridische instrumenten dienen politieke belangen en
strategieën
▪ Bv.: GH inschakelen om wetten aan te vechten. Partijen die het niet eens zijn met een nieuwe
wet kunnen naar GH om die wet te laten vernietigen. Niet alleen juridisch, maar ook politieke
strategie om een beleidsmaatregel te blokkeren/ tijd te winnen. Recht wordt dan gebruikt als
middel om politieke doelen te bereiken, niet alleen om wetmatigheden te controleren.
3. Recht begrenst of versnelt politiek => Recht kan politieke macht beperken (grondrechten,
rechterlijke toetsing) of net ondersteunen
▪ Bv.: Begrenzen => Politici kunnen niet eender welke beslissing nemen, maar zelf ook zelf
gebonden door neergelegde regels vooraf, die burgers gaat beschermen tegen hun vrijheden,
overheidswillekeur, .... Zoals vrijheid van onderwijs, waarbij GH oordeelde dat er te veel werd
ingegrepen door staat in de eindtermen, er moet vrijheid zijn voor scholen.
1
, ▪ Bv.: Versnellen => Rechtstaat zorgt ervoor dat politici niet zomaar beslissingen kunnen nemen
zonder dat er daar juridische grondslag voor uitgewerkt is. Rechter zet regering onder druk om
vaart te zetten achter pandemiewet. Is ook een soort bescherming voor burgers eigenlijk.
4. Recht als machtsfactor en ideologisch gekleurd => Het rechtssysteem beïnvloedt
maatschappelijke verhoudingen en weerspiegelt politieke overtuigingen.
▪ Bv.: Rechters gaan beleid voeren door wetgeving te gaan interpreteren & rechters gaan ook
oordelen voor stuk vanuit hun eigen ideologische achtergrond.
▪ Bv.: Rechters die beleid conservatiever gaan interpreteren of andere invulling gaan geven dan
oorspronkelijk door wetgever bedoeld was. In VS werd abortus een zaak dat op statelijk niveau
geregeld werd, elke staat mocht zelf kiezen welke regels ze er over gingen hanteren, zo zie je
dat rechters verschillende interpretaties hebben.
▪ Bv.: Verschillende interpretaties in juridisch systeem over de klimaatzaak. Rechtbank van
eerste aanleg Brussel heeft Belgische overheid veroordeeld, omdat Belgische klimaatbeleid
de wettelijke zorgplicht & mensenrechten schendt. Hier zien we dat die zorgplicht en
mensenrechten een bredere invulling krijgen dan initieel door wetgever bedoeld is geweest.
Hoofdstuk 1: Politiek
Wat is politiek?
❖ Politiek = Ordenen en besturen van een samenleving (“Alles wat te maken heeft met het besturen
van een samenleving”)
▪ Brede definitie: Politiek is overal waar er regels bestaan, bv.: Verenigingen, scholen, bedrijven
als “schools of democracy”.
▪ Term afkomstig van Oudgriekse politeia (politika), betrekking op alles wat te maken heeft met
de polis/ samenleving.
❖ Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
=Politiek gaat over het organiseren en sturen van een samenleving, zowel op territoriaal als niet-
territoriaal niveau.
1. Territoriale politiek (omvattend en dwingend)
o Besluitvorming over een duidelijk afgebakend grondgebied, met bindende regels voor
inwoners.
o Bv.: Gemeenten & staten (=Beleid en wetgeving op lokaal en nationaal niveau) & EU,
NAVO, VN (=Internationale samenwerking en regelgeving)
2. Niet-territoriale politiek (functioneel en vrijblijvender)
o Beïnvloedt specifieke groepen zonder gebonden te zijn aan een grondgebied.
o Bv.: Katholieke Kerk (=Wereldwijde religieuze invloed) & vrijetijdsverenigingen &
vakbonden (=Groepsregels en belangenbehartiging)
=> Politiek beïnvloedt samenleving & beleid, zowel via overheden als via niet-territoriale organisaties.
❖ Politiek: Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
▪ Staatsinrichting & instellingen => Structuur en werking van overheidsorganen, zoals een
parlement.
▪ Gedrag: Strategie & conflict/ samenwerking => Politieke actoren streven doelbewust naar
invloed en macht.
▪ Beleid: Besluitvorming en uitvoering van maatregelen om maatschappelijke problemen aan te
pakken.
2
,Evolutie en reikwijdte van politiek
1. Nachtwakersstaat (19de eeuw)
▪ Beperkte politiek: Politiek was vooral gericht op waarborgen van basisrechten en handhaven
van openbare orde.
▪ Focus:
→ Bescherming van burgerlijke rechten (bv. Eigendomsrecht), justitie en binnenlandse
zaken, defensie en buitenlandse zaken voor grensbeveiliging & belastingen voor
overheidsfinanciën.
2. Sociale welvaartsstaat (20ste eeuw)
▪ Ingrijpende politiek: Politiek richtte zich nu ook op sociale bescherming en het corrigeren van
de nadelige effecten van de vrijemarkteconomie.
▪ Focus:
→ Arbeidersbeweging (=beschermen van arbeiders tegen uitbuiting) en sociale
rechtvaardigheid & verzorgingsstaat met voorzieningen zoals gezondheid, onderwijs,
werkgelegenheid en sociale zekerheid.
3. Regulerende Staat (21ste eeuw)
▪ Allesomvattende politiek: Politiek beïnvloedt nu vrijwel elk aspect van het dagelijks leven, van
privacy tot gegevensbeheer.
▪ Focus:
→ Omgang met persoonsgegevens en privacy
→ “Ruimtelijke onteigening van de staat”: De staat reguleert steeds meer persoonlijke en
privé-ruimtes.
=> Politieke cultuur als grondslag: Politiek richt zich op de behoeften van de samenleving en de
grenzen tussen privé en publiek.
❖ Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving door middel van
machtsuitoefening.
Hoofdstuk 2: Machtsuitoefening
Wat is macht?
❖ Macht is het vermogen om bindende regels op te leggen en af te dwingen binnen een samenleving.
▪ Politieke regelgeving werkt alleen als ze afdwingbaar is.
▪ Niet naleving heeft gevolgen:
→ Sancties en dwangmiddelen: Juridische of economische straffen.
→ Burgerlijke ongehoorzaamheid: Bewuste, publieke & vreedzame overtreding van de wet
met als doel een wijziging in beleid/ wetgeving te realiseren.
o Kenmerken:
1. Vorm van protest => Gericht op maatschappelijke verandering.
2. Vreedzaam => Geen geweld, enkel symbolische wetsovertreding.
3. Aanvaarden van gevolgen => Demonstranten accepteren sancties als onderdeel
van hun strijd.
o Bv.: Niet betalen van belastingen als een vorm van verzet, burgeres weigeren omwille
van een morele overtuiging, zoals als middel om oorlog aan te klagen, het
belastinggeld dat daarvoor wordt gebruikt. Het is een vreedzaam protest & er wordt
3
, geaccepteerd dat men daarvoor boetes zal krijgen. Maar men doet dit dus vooral om
urgentie van probleem aan te klagen, het onrecht.
o Bv.: Rosa Parks die haar plaats niet wou afstaan aan een witte man, terwijl ze daar
niet mocht zitten volgens de segregatiewetgeving. Die morele overtuiging (daad van
verzet), tot uitlokking heeft en ook daar accepteerde de gevolgen dat ze gearresteerd
zou worden.
o Bv.: Recente instanties => Klimaatactivisten die zich vastbinden aan een schilderij of
dagen weg blokkeren. Ze gaan duidelijk in tegen wetgeving (blokkeren openbaar
domein) maar ze doen dat dus uit protest vanuit morele overtuiging, dat klimaat niet
urgent genoeg wordt behandeld en we kunnen alleen tot extremere vormen van
protest overgaan om politieke aandacht te genereren, ze doen dit meestal wel
vreedzaam en accepteren gevolgen, bv. Gearresteerd worden.
▪ We volgen deze regels zonder na te denken (geïnternaliseerd)
→ Bv.: Drinken en rijden; gordel; rechts rijden; rookverbod
=> Regels opleggen en afdwingen door middel van machtsuitoefening!
Macht versus gezag
Robert Dahl Max Weber
Macht => Actor A kan ervoor zorgen dat actor B Macht => Het vermogen van een actor om zijn
een handeling uitvoert die B anders niet zou wil op te leggen aan anderen/ invloed uit te
verrichten. oefenen, zelfs bij weerstand.
Onbedoelde effecten => B’s handeling hoeft niet Gezag => Macht die als legitiem wordt
altijd exact overeen te komen met A’s intentie. aanvaard door degenen die eraan onderworpen
zijn.
=> Macht kan leiden tot handelingen van => Gezag is macht die niet enkel wordt
anderen, maar zonder garantie dat dit exact de opgelegd, maar ook wordt erkend als
bedoeling was. rechtmatig.
=> Macht kan afdwingend zijn, terwijl gezag berust op acceptatie en legitimiteit.
❖ Drie vormen van gezag
1. Traditioneel gezag => Gebaseerd op traditie en gewoonte.
→ Bv.: Monarchieën met erfopvolging (koningen, stamhoofden)
2. Charismatisch gezag => Gebaseerd op de persoonlijkheid en uitstraling van een leider.
→ Bv.: Revolutionaire leiders zoals Gandhi of Mandela of partijvoorzitters.
3. Rationeel-legalistisch gezag => Gebaseerd op wetten en regels
→ Bv.: Democratisch gekozen regeringen en ambtenaren.
Legitieme machtsuitoefening en democratische legitimiteit
=Volgens Fritz Scharpf & Vivien Schmidt kan democratische legitimiteit gebaseerd zijn op drie
bronnen:
▪ Input-legitimiteit => “Regering door het volk”
→ Burgers kunnen hun voorkeuren uiten via verkiezingen en politieke participatie.
→ Bv.: Stemrecht, referenda, burgerinitiatieven.
▪ Throughput-legitimiteit => “Regering met het volk”
→ De kwaliteit van de besluitvormingsprocedures, inclusief transparantie, verantwoording
en inclusiviteit.
4
Het belang van politiek
❖ Politiek heeft impact op ons dagelijks leven
▪ Wetgeving, belastingen, onderwijs, ... worden bepaald door politieke keuzes
❖ Beperkte “maakbaarheid” van de samenleving
▪ Hoewel politiek streeft naar verandering en verbetering, zijn er grenzen door economische,
sociale en historische factoren.
▪ Onvoorziene omstandigheden (zoals crisissen of technologische evoluties) kunnen politieke
plannen doorkruisen.
▪ Nationale politiek verliest aan grip door globalisering, transnationale uitdagingen, ...
=> Conclusie: Politiek speelt cruciale rol, maar kan niet alles volledig naar wens sturen.
Het belang van politiek te bestuderen
❖ Regelmaat ontdekken in politieke fenomenen & complexe fenomenen vereenvoudigen
▪ Complexe politieke/ sociale werkelijkheid formaliseren
▪ Instituties en rollen determineren gedrag, en vice versa
▪ Patronen ontdekken door te vergelijken, twee wijzen:
→ Grote dataset => Brede statistische inzichten
→ Beperkte casusselectie => Diepgaande analyse van specifieke gevallen
Het belang van politieke te bestuderen in een rechtenopleiding
1. Recht volgt uit politiek => Wetten en regels worden gevormd door politieke besluitvorming
▪ Bv.: Politieke beslissingen die moeten worden omgezet in rechtsregels, zodat er naleving van
die regels kan zijn. Voorbeeld is dat politiek vanuit publiek een signaal opvangt dat er in ons
seksueel strafrecht onvoldoende focus is op het voldoende bestraffen van daders & dat dat
moet aangepast worden. De politiek gaat dat signaal opvangen, omzetten in beslissing, er
moet strenger strafrecht zijn en zo heeft men dan rechtsregels die ook juridisch in voege
treden.
▪ Bv.: Verkeersveiligheid => Volgens publieke opinie zijn we te laks in bestraffen van
verkeersovertredingen, vooral dronken rijders, mensen zonder rijbewijs, ... daar moet strenger
worden tegen opgetreden. In nieuw regeerakkoord valt beslissing dat er strenger moet worden
gereageerd & dan krijg je dus bindende juridische maatregelen die ook afdwingbaar zijn.
2. Recht wordt politiek gebruikt => Juridische instrumenten dienen politieke belangen en
strategieën
▪ Bv.: GH inschakelen om wetten aan te vechten. Partijen die het niet eens zijn met een nieuwe
wet kunnen naar GH om die wet te laten vernietigen. Niet alleen juridisch, maar ook politieke
strategie om een beleidsmaatregel te blokkeren/ tijd te winnen. Recht wordt dan gebruikt als
middel om politieke doelen te bereiken, niet alleen om wetmatigheden te controleren.
3. Recht begrenst of versnelt politiek => Recht kan politieke macht beperken (grondrechten,
rechterlijke toetsing) of net ondersteunen
▪ Bv.: Begrenzen => Politici kunnen niet eender welke beslissing nemen, maar zelf ook zelf
gebonden door neergelegde regels vooraf, die burgers gaat beschermen tegen hun vrijheden,
overheidswillekeur, .... Zoals vrijheid van onderwijs, waarbij GH oordeelde dat er te veel werd
ingegrepen door staat in de eindtermen, er moet vrijheid zijn voor scholen.
1
, ▪ Bv.: Versnellen => Rechtstaat zorgt ervoor dat politici niet zomaar beslissingen kunnen nemen
zonder dat er daar juridische grondslag voor uitgewerkt is. Rechter zet regering onder druk om
vaart te zetten achter pandemiewet. Is ook een soort bescherming voor burgers eigenlijk.
4. Recht als machtsfactor en ideologisch gekleurd => Het rechtssysteem beïnvloedt
maatschappelijke verhoudingen en weerspiegelt politieke overtuigingen.
▪ Bv.: Rechters gaan beleid voeren door wetgeving te gaan interpreteren & rechters gaan ook
oordelen voor stuk vanuit hun eigen ideologische achtergrond.
▪ Bv.: Rechters die beleid conservatiever gaan interpreteren of andere invulling gaan geven dan
oorspronkelijk door wetgever bedoeld was. In VS werd abortus een zaak dat op statelijk niveau
geregeld werd, elke staat mocht zelf kiezen welke regels ze er over gingen hanteren, zo zie je
dat rechters verschillende interpretaties hebben.
▪ Bv.: Verschillende interpretaties in juridisch systeem over de klimaatzaak. Rechtbank van
eerste aanleg Brussel heeft Belgische overheid veroordeeld, omdat Belgische klimaatbeleid
de wettelijke zorgplicht & mensenrechten schendt. Hier zien we dat die zorgplicht en
mensenrechten een bredere invulling krijgen dan initieel door wetgever bedoeld is geweest.
Hoofdstuk 1: Politiek
Wat is politiek?
❖ Politiek = Ordenen en besturen van een samenleving (“Alles wat te maken heeft met het besturen
van een samenleving”)
▪ Brede definitie: Politiek is overal waar er regels bestaan, bv.: Verenigingen, scholen, bedrijven
als “schools of democracy”.
▪ Term afkomstig van Oudgriekse politeia (politika), betrekking op alles wat te maken heeft met
de polis/ samenleving.
❖ Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
=Politiek gaat over het organiseren en sturen van een samenleving, zowel op territoriaal als niet-
territoriaal niveau.
1. Territoriale politiek (omvattend en dwingend)
o Besluitvorming over een duidelijk afgebakend grondgebied, met bindende regels voor
inwoners.
o Bv.: Gemeenten & staten (=Beleid en wetgeving op lokaal en nationaal niveau) & EU,
NAVO, VN (=Internationale samenwerking en regelgeving)
2. Niet-territoriale politiek (functioneel en vrijblijvender)
o Beïnvloedt specifieke groepen zonder gebonden te zijn aan een grondgebied.
o Bv.: Katholieke Kerk (=Wereldwijde religieuze invloed) & vrijetijdsverenigingen &
vakbonden (=Groepsregels en belangenbehartiging)
=> Politiek beïnvloedt samenleving & beleid, zowel via overheden als via niet-territoriale organisaties.
❖ Politiek: Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
▪ Staatsinrichting & instellingen => Structuur en werking van overheidsorganen, zoals een
parlement.
▪ Gedrag: Strategie & conflict/ samenwerking => Politieke actoren streven doelbewust naar
invloed en macht.
▪ Beleid: Besluitvorming en uitvoering van maatregelen om maatschappelijke problemen aan te
pakken.
2
,Evolutie en reikwijdte van politiek
1. Nachtwakersstaat (19de eeuw)
▪ Beperkte politiek: Politiek was vooral gericht op waarborgen van basisrechten en handhaven
van openbare orde.
▪ Focus:
→ Bescherming van burgerlijke rechten (bv. Eigendomsrecht), justitie en binnenlandse
zaken, defensie en buitenlandse zaken voor grensbeveiliging & belastingen voor
overheidsfinanciën.
2. Sociale welvaartsstaat (20ste eeuw)
▪ Ingrijpende politiek: Politiek richtte zich nu ook op sociale bescherming en het corrigeren van
de nadelige effecten van de vrijemarkteconomie.
▪ Focus:
→ Arbeidersbeweging (=beschermen van arbeiders tegen uitbuiting) en sociale
rechtvaardigheid & verzorgingsstaat met voorzieningen zoals gezondheid, onderwijs,
werkgelegenheid en sociale zekerheid.
3. Regulerende Staat (21ste eeuw)
▪ Allesomvattende politiek: Politiek beïnvloedt nu vrijwel elk aspect van het dagelijks leven, van
privacy tot gegevensbeheer.
▪ Focus:
→ Omgang met persoonsgegevens en privacy
→ “Ruimtelijke onteigening van de staat”: De staat reguleert steeds meer persoonlijke en
privé-ruimtes.
=> Politieke cultuur als grondslag: Politiek richt zich op de behoeften van de samenleving en de
grenzen tussen privé en publiek.
❖ Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving door middel van
machtsuitoefening.
Hoofdstuk 2: Machtsuitoefening
Wat is macht?
❖ Macht is het vermogen om bindende regels op te leggen en af te dwingen binnen een samenleving.
▪ Politieke regelgeving werkt alleen als ze afdwingbaar is.
▪ Niet naleving heeft gevolgen:
→ Sancties en dwangmiddelen: Juridische of economische straffen.
→ Burgerlijke ongehoorzaamheid: Bewuste, publieke & vreedzame overtreding van de wet
met als doel een wijziging in beleid/ wetgeving te realiseren.
o Kenmerken:
1. Vorm van protest => Gericht op maatschappelijke verandering.
2. Vreedzaam => Geen geweld, enkel symbolische wetsovertreding.
3. Aanvaarden van gevolgen => Demonstranten accepteren sancties als onderdeel
van hun strijd.
o Bv.: Niet betalen van belastingen als een vorm van verzet, burgeres weigeren omwille
van een morele overtuiging, zoals als middel om oorlog aan te klagen, het
belastinggeld dat daarvoor wordt gebruikt. Het is een vreedzaam protest & er wordt
3
, geaccepteerd dat men daarvoor boetes zal krijgen. Maar men doet dit dus vooral om
urgentie van probleem aan te klagen, het onrecht.
o Bv.: Rosa Parks die haar plaats niet wou afstaan aan een witte man, terwijl ze daar
niet mocht zitten volgens de segregatiewetgeving. Die morele overtuiging (daad van
verzet), tot uitlokking heeft en ook daar accepteerde de gevolgen dat ze gearresteerd
zou worden.
o Bv.: Recente instanties => Klimaatactivisten die zich vastbinden aan een schilderij of
dagen weg blokkeren. Ze gaan duidelijk in tegen wetgeving (blokkeren openbaar
domein) maar ze doen dat dus uit protest vanuit morele overtuiging, dat klimaat niet
urgent genoeg wordt behandeld en we kunnen alleen tot extremere vormen van
protest overgaan om politieke aandacht te genereren, ze doen dit meestal wel
vreedzaam en accepteren gevolgen, bv. Gearresteerd worden.
▪ We volgen deze regels zonder na te denken (geïnternaliseerd)
→ Bv.: Drinken en rijden; gordel; rechts rijden; rookverbod
=> Regels opleggen en afdwingen door middel van machtsuitoefening!
Macht versus gezag
Robert Dahl Max Weber
Macht => Actor A kan ervoor zorgen dat actor B Macht => Het vermogen van een actor om zijn
een handeling uitvoert die B anders niet zou wil op te leggen aan anderen/ invloed uit te
verrichten. oefenen, zelfs bij weerstand.
Onbedoelde effecten => B’s handeling hoeft niet Gezag => Macht die als legitiem wordt
altijd exact overeen te komen met A’s intentie. aanvaard door degenen die eraan onderworpen
zijn.
=> Macht kan leiden tot handelingen van => Gezag is macht die niet enkel wordt
anderen, maar zonder garantie dat dit exact de opgelegd, maar ook wordt erkend als
bedoeling was. rechtmatig.
=> Macht kan afdwingend zijn, terwijl gezag berust op acceptatie en legitimiteit.
❖ Drie vormen van gezag
1. Traditioneel gezag => Gebaseerd op traditie en gewoonte.
→ Bv.: Monarchieën met erfopvolging (koningen, stamhoofden)
2. Charismatisch gezag => Gebaseerd op de persoonlijkheid en uitstraling van een leider.
→ Bv.: Revolutionaire leiders zoals Gandhi of Mandela of partijvoorzitters.
3. Rationeel-legalistisch gezag => Gebaseerd op wetten en regels
→ Bv.: Democratisch gekozen regeringen en ambtenaren.
Legitieme machtsuitoefening en democratische legitimiteit
=Volgens Fritz Scharpf & Vivien Schmidt kan democratische legitimiteit gebaseerd zijn op drie
bronnen:
▪ Input-legitimiteit => “Regering door het volk”
→ Burgers kunnen hun voorkeuren uiten via verkiezingen en politieke participatie.
→ Bv.: Stemrecht, referenda, burgerinitiatieven.
▪ Throughput-legitimiteit => “Regering met het volk”
→ De kwaliteit van de besluitvormingsprocedures, inclusief transparantie, verantwoording
en inclusiviteit.
4
