SOCIALE EN POLITIEKE WIJSGEBEERTE
Normatieve vraagstukken
HOOFDSTUK 1: HET SOCIAAL CONTRACT
Wat maakt macht legitiem?
OVERGANG VAN PREMODERNE NAAR MODERNE SAMENLEVING
PREMODERNE SAMENLEVING
aristotelisch-thomistisch teleologisch wereldbeeld: samengaan van descriptieve en normatieve orde
duidelijke rollenpatronen en taakverdelingen
Macht van de koning wordt erkend
politieke orde als ‘natuurlijke’ orde, ondersteund door een gedeeld religieus wereldbeeld
Natuurlijke werkelijkheid is geordend (Aristoteles)
o vb natuurlijk onderscheid tussen man en vrouw betekent dat we ook aparte taken/rollen
moeten toekennen aan mannen en vrouwen
Zwak bij geboorte en sterk bij geboorte
o vb adel en arbeiders er zijn mensen geboren om te leiden en mensen die geleid moeten
worden
o => weerspiegeling van natuurlijk onderscheid tussen sterke en zwakke
Religie (Thomas Van Acquino)
o De natuur en de wereld is door god geschapen de verschillen tussen man en vrouw vb zijn
gewild door God
o De adel mag de macht uitvoeren omdat God dit wil
In de middeleeuwen: feodale orde
KOMST VAN DE MODERNITEIT VANAF DE 16 D E EEUW
Mechanisering van het wereldbeeld: opkomst moderne natuurwetenschappen (vb Newton)
o Geeft andere betekenis: mechanistisch wereldbeeld/krachten zonder orde die te maken heeft
met wie wij zijn
o “onttovering van de wereld” (Max Weber): uit de natuur kan je niets aflezen hoe de
maatschappelijke verhoudingen moeten zijn
o => !! van het descriptieve kan je niet meer naar het normatieve overgaan
is-ought fallacy: occurs when the assumption is made that because things are a
certain way, they should be that way
Je kan deze wel beschrijven maar niet meer de bron van legitimiteit
Religieus pluralisme
, o Opkomst van protestantisme gespletenheid in de westerse wereld ‘welke God’? Wil
deze dat we katholiek of protestants zijn? godsdienstoorlogen
o => religie als de bron van legitimering staat onder druk
De mens als autonoom individu
o Wij als individuen moeten ons niet schikken naar politieke orde, meer en meer vrijheid
opeisen
o Vb vader is boer, hierdoor moeten kinderen dit niet perse zijn
o => kloof tussen eigen belang en het algemeen belang
Het probleem van de maatschappelijke orde: als we niet meer kunnen verwijzen naar natuur en god
=> hoe macht legitimeren en beslissen wie deze mag uitvoeren?
o 3 grote denkers die nog steeds relevant zijn
Hobbes: macht is legitiem zolang deze eigenbelang van de burgers dient
Locke: macht is legitiem voor zover ze de vrijheidsrechten van de burgers garandeert
Jean-Jacques Rousseau: macht is legitiem als ze gebaseerd is op de wil van het volk
THOMAS HOBBES (1588-1679)
CONTEXT
Engeland door burgeroorlog 10-15 jaar van gewelddadig conflict, hijzelf vlucht ook => zal in zijn filosofie
burgeroorlog zo goed mogelijk proberen te vermijden => verdedigt de absolute macht van de koning als enige
garantie tegen chaos en instabiliteit
Bevindt zich in de eeuwen van het vorstelijk absolutisme vb Lodewijk de 14de
Alle macht bij 1 persoon => dit biedt de beste garantie om burgeroorlog te vermijden => noemt de
koning de Leviathan
Hij werd verdacht van atheïsme, wat in die tijden uit den boze was
GROTE LIJNEN
Hobbes heeft een louter materialistische ontologie (vs. dualisme van Descartes)
hij verwerpt het teleologische wereldbeeld
o de mens en de wereld werken volgens mechanistische principes
o de mens heeft geen ‘telos’, maar streeft naar zelfbehoud (eigenbelang)
o moraliteit zit niet ingebakken in de menselijke natuur
en verdedigt een contracttheorie mbt de legitimiteit van politieke macht
o morele verplichtingen zijn het resultaat van een vrijwillig sociaal contract tussen individuen
die enkel hun eigenbelang nastreven
o de keuze voor het contract is een keuze van de rede voor het minste kwaad
o het contract moet afgedwongen worden door een almachtige soeverein, de ‘Leviathan’
De mens is egoïstisch: streeft enkel naar het eigenbelang
o Als we geen staat hebben dan zal het oorlog en chaos zijn want iedereen denkt alleen aan
zichzelf we hebben er dus allemaal belang bij om een sociaal contract af te sluiten (= regels
afspreken)
o => we kiezen voor een georganiseerde samenleving vanuit eigen belang
o We kiezen er samen voor om een koning aan te stellen die dit sociaal contract afdwingt
NATUURTOESTAND
,= Iedereen gaat vechten om het schaarse voedsel, dus we gaan uit eigen belang op voorhand al andere mensen
uitschakelen, je hebt er belang van om een stoere reputatie te hebben (niemand neemt dan iets van je af),
mensen hebben elk een eigen visie op het goede leven
Als gedachtenexperiment
o Geen wetten en politieke instellingen + streven allemaal enkel eigen belangen na => oorlog
van allen tegen allen
Het leven is poor, nasty, brutish and short
Oorlog van allen tegen allen zorgt voor
o Competitieve strijd om schaarse natuurlijke hulpbronnen (gain)
o Ons wantrouwen ten aanzien van anderen die ‘pre-emptive strikes’ noodzakelijk maakt
(safety)
o Onze zorg voor onze eigen reputatie (glory)
o Deze natuurtoestand gaat niet meer zo fictief zijn, er zit een grond van waarheid in
Vb primitieve stammen die GB op dat moment kolonialiseert
Ook tussen landen want je hebt geen overkoepelende organisatie
Als je overtuigd bent van de goedheid van de medemens, waarom doe je dan vb je
huis op slot? Iedereen heeft wel een idee van slechtheid van de medemens
Aannames
Niemand is sterk genoeg om uit zichzelf te domineren (je kan samenwerken tegen de sterken)
Geen regering en geen staatsmacht
Geen moraliteit
o Er zijn geen morele regels, we zijn niet van nature bezig met het belang van vb buurman =>
the right of nature (= iedereen mag eigen belangen zonder beperkingen nastreven, zelfs ten
koste van het leven van anderen)
=> Natuurtoestand is dus zeer onaantrekkelijke toestand voor iedereen
MAAR we zitten hier niet in vast, we kunnen nadenken zien in dat als we met elkaar afspraken maken
dat je er allemaal beter van wordt, zelfs van de allersterkste (overgaan van de natuurtoestand naar het
sociaal contract)
HET SOCIAAL CONTRACT
Betreft de overgang van de natuurtoestand naar het leven in de commonwealth (de staat), vrijwillige
overeenkomst tussen alle burgers die wederzijds morele verplichtingen creëert
Overgang wordt vereist door de wetten van de natuur (laws of nature)
the laws of nature = de wetten die ons vertellen hoe we ons eigenbelang kunnen maximaliseren
Zijn gekend op basis van onze menselijke rede
Stellen de grenzen aan onze vrijheid (aan onze right of nature)
First law: Seek peace
o oorlogstoestand vermijden door opzoek te gaan naar vrede. Als het niet lukt, blijven we in de
natuurtoestand/oorlogstoestand.
Second law: Lay down the right of nature
o = vrede bereiken door eigen vrijheid te beperken als de andere dit ook beperken vb die
mag niet stelen en ik mag ook niet stelen
, o Het is pas binnen het sociaal contract dat moraliteit tot stand komt (het onderscheid tussen
wat goed en niet goed is goed is wat overeenkomt met de regels van het sociaal
contract) !! MAAR moraliteit is nogsteeds gebaseerd op het eigenbelang (mensbeeld blijft
hetzelfde)
o Deze wet genereert rechtvaardigheid en moraliteit (wat voordien in de natuurtoestand niet
bestond
Third law: Perform covenants: als we het contract niet volgen, dan heeft het geen waarde
o Wetten zijn legitiem omdat ze veel beter zijn dan het alternatief van de natuurtoestand
Bijkomende wetten
o vereisten van generositeit, erkennen van gelijkheid van alle mensen,…
o rechten die we krijgen op basis van de gouden regel: het recht op bescherming van onze
lichamelijke integriteit, vrijheid om te reizen, recht op eigendom, recht op zelfverdediging,…
Maar mensen maken de fout dat het contract niet voor hen is, of overtreden wanneer ze er mee weg kunnen
komen deze mensen zijn rational fools, dwazen: die ondergraven het sociaal contract, en als iedereen zou
doen, zouden we terug in de natuurtoestand terechtkomen. Er zijn er in realiteit veel dus moet je een sterke
centrale en soevereine macht hebben die het contract kan handhaven => The Leviathan
De soevereine macht: absolute ondeelbare macht die in de monarch zit
o Geeft een authoritatiee en niet te contesteren interpretatie aan de natuurwetten en dwingt
deze ook af
o Hobbes laat ook in theorie dat het kan uitgevoerd worden door verschillende mensen (vb aan
raad) MAAR in realiteit veel meer aan 1 persoon want raden kunnen in conflict zijn
I authorise and give up my right of governing myself to this man, or
to this assembly of men, on this condition, that thou give up thy
right to him, and authorize all his actions in like manner (…)
o We hebben de koning aangeduid uit eigen belang dus kan ons nooit schaden
Koning in vraag stellen leidt tot burgeroorlog
Koning staat boven het sociaal contract: alleen zo kan hij dat afdwingen, geen
scheiding der machten (want bij scheiding kunnen er conflicten ontstaan)
We hebben niet het recht tot opstand => want dit is een recept voor chaos
Is deze dan totaal onbeperkt?
o Alles wat hij doet moet het afdwingen van sociaal contract betekenen
vb bepaalde vrijheden niet toekennen, dan doet de koning zijn werk niet goed MAAR
we hebben geen middel om hem af te zetten (want dit werkt niet voor Hobbes)
o enigste beperking is dat hij verantwoording moet afleggen tegen de onsterfelijke God
paradoxaal want wou een seculiere manier van macht bewijzen hij geeft hier toe
dat hij het eigenlijk niet meer weet als de koning zich echt misdraagt (zie voor ‘recht
tot opstand)
kritische evaluatie
o wat als de koning zich misdraagt, alternatief is weinig belovend. Wij kunnen ons niet
beschermen tegen de willekeur van de koning
o hij onderschat het probleem van de rational fools/ free-rider=> het naleven van het contract
is hierbij bijzonder problematisch
o basisaanname (eigen belang van mensen nastreven) is problematisch en niet realistisch
JOHN LOCKE (1632-1704)
Normatieve vraagstukken
HOOFDSTUK 1: HET SOCIAAL CONTRACT
Wat maakt macht legitiem?
OVERGANG VAN PREMODERNE NAAR MODERNE SAMENLEVING
PREMODERNE SAMENLEVING
aristotelisch-thomistisch teleologisch wereldbeeld: samengaan van descriptieve en normatieve orde
duidelijke rollenpatronen en taakverdelingen
Macht van de koning wordt erkend
politieke orde als ‘natuurlijke’ orde, ondersteund door een gedeeld religieus wereldbeeld
Natuurlijke werkelijkheid is geordend (Aristoteles)
o vb natuurlijk onderscheid tussen man en vrouw betekent dat we ook aparte taken/rollen
moeten toekennen aan mannen en vrouwen
Zwak bij geboorte en sterk bij geboorte
o vb adel en arbeiders er zijn mensen geboren om te leiden en mensen die geleid moeten
worden
o => weerspiegeling van natuurlijk onderscheid tussen sterke en zwakke
Religie (Thomas Van Acquino)
o De natuur en de wereld is door god geschapen de verschillen tussen man en vrouw vb zijn
gewild door God
o De adel mag de macht uitvoeren omdat God dit wil
In de middeleeuwen: feodale orde
KOMST VAN DE MODERNITEIT VANAF DE 16 D E EEUW
Mechanisering van het wereldbeeld: opkomst moderne natuurwetenschappen (vb Newton)
o Geeft andere betekenis: mechanistisch wereldbeeld/krachten zonder orde die te maken heeft
met wie wij zijn
o “onttovering van de wereld” (Max Weber): uit de natuur kan je niets aflezen hoe de
maatschappelijke verhoudingen moeten zijn
o => !! van het descriptieve kan je niet meer naar het normatieve overgaan
is-ought fallacy: occurs when the assumption is made that because things are a
certain way, they should be that way
Je kan deze wel beschrijven maar niet meer de bron van legitimiteit
Religieus pluralisme
, o Opkomst van protestantisme gespletenheid in de westerse wereld ‘welke God’? Wil
deze dat we katholiek of protestants zijn? godsdienstoorlogen
o => religie als de bron van legitimering staat onder druk
De mens als autonoom individu
o Wij als individuen moeten ons niet schikken naar politieke orde, meer en meer vrijheid
opeisen
o Vb vader is boer, hierdoor moeten kinderen dit niet perse zijn
o => kloof tussen eigen belang en het algemeen belang
Het probleem van de maatschappelijke orde: als we niet meer kunnen verwijzen naar natuur en god
=> hoe macht legitimeren en beslissen wie deze mag uitvoeren?
o 3 grote denkers die nog steeds relevant zijn
Hobbes: macht is legitiem zolang deze eigenbelang van de burgers dient
Locke: macht is legitiem voor zover ze de vrijheidsrechten van de burgers garandeert
Jean-Jacques Rousseau: macht is legitiem als ze gebaseerd is op de wil van het volk
THOMAS HOBBES (1588-1679)
CONTEXT
Engeland door burgeroorlog 10-15 jaar van gewelddadig conflict, hijzelf vlucht ook => zal in zijn filosofie
burgeroorlog zo goed mogelijk proberen te vermijden => verdedigt de absolute macht van de koning als enige
garantie tegen chaos en instabiliteit
Bevindt zich in de eeuwen van het vorstelijk absolutisme vb Lodewijk de 14de
Alle macht bij 1 persoon => dit biedt de beste garantie om burgeroorlog te vermijden => noemt de
koning de Leviathan
Hij werd verdacht van atheïsme, wat in die tijden uit den boze was
GROTE LIJNEN
Hobbes heeft een louter materialistische ontologie (vs. dualisme van Descartes)
hij verwerpt het teleologische wereldbeeld
o de mens en de wereld werken volgens mechanistische principes
o de mens heeft geen ‘telos’, maar streeft naar zelfbehoud (eigenbelang)
o moraliteit zit niet ingebakken in de menselijke natuur
en verdedigt een contracttheorie mbt de legitimiteit van politieke macht
o morele verplichtingen zijn het resultaat van een vrijwillig sociaal contract tussen individuen
die enkel hun eigenbelang nastreven
o de keuze voor het contract is een keuze van de rede voor het minste kwaad
o het contract moet afgedwongen worden door een almachtige soeverein, de ‘Leviathan’
De mens is egoïstisch: streeft enkel naar het eigenbelang
o Als we geen staat hebben dan zal het oorlog en chaos zijn want iedereen denkt alleen aan
zichzelf we hebben er dus allemaal belang bij om een sociaal contract af te sluiten (= regels
afspreken)
o => we kiezen voor een georganiseerde samenleving vanuit eigen belang
o We kiezen er samen voor om een koning aan te stellen die dit sociaal contract afdwingt
NATUURTOESTAND
,= Iedereen gaat vechten om het schaarse voedsel, dus we gaan uit eigen belang op voorhand al andere mensen
uitschakelen, je hebt er belang van om een stoere reputatie te hebben (niemand neemt dan iets van je af),
mensen hebben elk een eigen visie op het goede leven
Als gedachtenexperiment
o Geen wetten en politieke instellingen + streven allemaal enkel eigen belangen na => oorlog
van allen tegen allen
Het leven is poor, nasty, brutish and short
Oorlog van allen tegen allen zorgt voor
o Competitieve strijd om schaarse natuurlijke hulpbronnen (gain)
o Ons wantrouwen ten aanzien van anderen die ‘pre-emptive strikes’ noodzakelijk maakt
(safety)
o Onze zorg voor onze eigen reputatie (glory)
o Deze natuurtoestand gaat niet meer zo fictief zijn, er zit een grond van waarheid in
Vb primitieve stammen die GB op dat moment kolonialiseert
Ook tussen landen want je hebt geen overkoepelende organisatie
Als je overtuigd bent van de goedheid van de medemens, waarom doe je dan vb je
huis op slot? Iedereen heeft wel een idee van slechtheid van de medemens
Aannames
Niemand is sterk genoeg om uit zichzelf te domineren (je kan samenwerken tegen de sterken)
Geen regering en geen staatsmacht
Geen moraliteit
o Er zijn geen morele regels, we zijn niet van nature bezig met het belang van vb buurman =>
the right of nature (= iedereen mag eigen belangen zonder beperkingen nastreven, zelfs ten
koste van het leven van anderen)
=> Natuurtoestand is dus zeer onaantrekkelijke toestand voor iedereen
MAAR we zitten hier niet in vast, we kunnen nadenken zien in dat als we met elkaar afspraken maken
dat je er allemaal beter van wordt, zelfs van de allersterkste (overgaan van de natuurtoestand naar het
sociaal contract)
HET SOCIAAL CONTRACT
Betreft de overgang van de natuurtoestand naar het leven in de commonwealth (de staat), vrijwillige
overeenkomst tussen alle burgers die wederzijds morele verplichtingen creëert
Overgang wordt vereist door de wetten van de natuur (laws of nature)
the laws of nature = de wetten die ons vertellen hoe we ons eigenbelang kunnen maximaliseren
Zijn gekend op basis van onze menselijke rede
Stellen de grenzen aan onze vrijheid (aan onze right of nature)
First law: Seek peace
o oorlogstoestand vermijden door opzoek te gaan naar vrede. Als het niet lukt, blijven we in de
natuurtoestand/oorlogstoestand.
Second law: Lay down the right of nature
o = vrede bereiken door eigen vrijheid te beperken als de andere dit ook beperken vb die
mag niet stelen en ik mag ook niet stelen
, o Het is pas binnen het sociaal contract dat moraliteit tot stand komt (het onderscheid tussen
wat goed en niet goed is goed is wat overeenkomt met de regels van het sociaal
contract) !! MAAR moraliteit is nogsteeds gebaseerd op het eigenbelang (mensbeeld blijft
hetzelfde)
o Deze wet genereert rechtvaardigheid en moraliteit (wat voordien in de natuurtoestand niet
bestond
Third law: Perform covenants: als we het contract niet volgen, dan heeft het geen waarde
o Wetten zijn legitiem omdat ze veel beter zijn dan het alternatief van de natuurtoestand
Bijkomende wetten
o vereisten van generositeit, erkennen van gelijkheid van alle mensen,…
o rechten die we krijgen op basis van de gouden regel: het recht op bescherming van onze
lichamelijke integriteit, vrijheid om te reizen, recht op eigendom, recht op zelfverdediging,…
Maar mensen maken de fout dat het contract niet voor hen is, of overtreden wanneer ze er mee weg kunnen
komen deze mensen zijn rational fools, dwazen: die ondergraven het sociaal contract, en als iedereen zou
doen, zouden we terug in de natuurtoestand terechtkomen. Er zijn er in realiteit veel dus moet je een sterke
centrale en soevereine macht hebben die het contract kan handhaven => The Leviathan
De soevereine macht: absolute ondeelbare macht die in de monarch zit
o Geeft een authoritatiee en niet te contesteren interpretatie aan de natuurwetten en dwingt
deze ook af
o Hobbes laat ook in theorie dat het kan uitgevoerd worden door verschillende mensen (vb aan
raad) MAAR in realiteit veel meer aan 1 persoon want raden kunnen in conflict zijn
I authorise and give up my right of governing myself to this man, or
to this assembly of men, on this condition, that thou give up thy
right to him, and authorize all his actions in like manner (…)
o We hebben de koning aangeduid uit eigen belang dus kan ons nooit schaden
Koning in vraag stellen leidt tot burgeroorlog
Koning staat boven het sociaal contract: alleen zo kan hij dat afdwingen, geen
scheiding der machten (want bij scheiding kunnen er conflicten ontstaan)
We hebben niet het recht tot opstand => want dit is een recept voor chaos
Is deze dan totaal onbeperkt?
o Alles wat hij doet moet het afdwingen van sociaal contract betekenen
vb bepaalde vrijheden niet toekennen, dan doet de koning zijn werk niet goed MAAR
we hebben geen middel om hem af te zetten (want dit werkt niet voor Hobbes)
o enigste beperking is dat hij verantwoording moet afleggen tegen de onsterfelijke God
paradoxaal want wou een seculiere manier van macht bewijzen hij geeft hier toe
dat hij het eigenlijk niet meer weet als de koning zich echt misdraagt (zie voor ‘recht
tot opstand)
kritische evaluatie
o wat als de koning zich misdraagt, alternatief is weinig belovend. Wij kunnen ons niet
beschermen tegen de willekeur van de koning
o hij onderschat het probleem van de rational fools/ free-rider=> het naleven van het contract
is hierbij bijzonder problematisch
o basisaanname (eigen belang van mensen nastreven) is problematisch en niet realistisch
JOHN LOCKE (1632-1704)
