Hoofdstuk 15 : Van enge naar brede invullingen
van het rationele keuzedenken
1. Becker en de hernieuwde belangstelling voor de rationele
keuzetheorie
Gary Stanley Becker
o Econoom
o Nobelprijs economie
o Introductie : ‘Homo economicus’ met menselijke trekken
o 1986 : ‘Crime and Punishment : an economic approach’
Ontwikkeling neoklassiek economisch model voor regelovertredend gedrag
Voorstander vd enge invulling van rational choice-theorie1
Beïnvloed door utilitarisme (Bentham)
Regels overtreden = rationele overweging inschatting pakkans
o Bv. Fout parkeren & tijd winnen correct parkeren & te laat komen
Geïnformeerde nutsmaximalisatie
o Mensen zijn perfect in staat hun verwachte nuttigheid in te schatten en beschikken
over de informatie om dat te doen
Correct inschatten van pakkans?
o Grootste punt van kritiek (zie ook K.D. Opp)
Link met preventie : kosteneffectiviteit
o Mate waarin men inzet op preventie moet in verhouding staan tot reële risico op
criminaliteit
o Kosten-batenanalyse drong door ih denken over preventie
2. Rationele keuzetheorie van Cornish en Clarke
Jaren 1980 : kritiek op bestaande dadertheorieën
‘Everybody is motivated’-idee overgenomen van controletheorie (Hirschi) en
zelfcontroletheorie
o Mensen worden aan voldoende elementen van provocatie/temptatie blootgesteld
o Iedereen is wel eens gemotiveerd om regelovertredend gedrag te stellen
Van DADERverklaring naar DELICTverklaring
o Voortborduren op kosten-batenanalyse van keuzegedrag (‘The reasoning criminal’)
Eerste tweefasen-model id etiologie
o Event model + social model
o Tweefasen-model wordt verder uitgewerkt id situationele actietheorie (zie verder)
Basis theorie : micro-economie
o Rationaliteit = de overeenstemming tussen handelingen en de verwachtingen die
individuen hebben dat handelingen zullen bijdragen tot het realiseren van die
doelstellingen (doelstellingen & preferenties)
1
Enge versie : gaat ervan uit dat een vergroting van de strafmaat en strafkans, individuen gaan afzien van
regelovertreding. M.a.w. Hoe hoger de pakkans en hoe zwaarder de straf, hoe groter de kans dat de
regelovertreder gaat afzien van het misdrijf
1
Etiologische criminologie
, o Individuele preferenties gerangschikt worden obv utiliteitsfunctie 2
De utiliteitsfunctie
Overdaad aan
normovertreding
Voordeel uit
norm-
overtreding
Aantal normovertredingen
Centrale begrippen in theorie
o Rationele keuze = strategische beslissing die criminelen maken
o Bepaalde omstandigheden (provocatie/temptation) leiden tot afwegingsproces
o Omstandigheden kunnen leiden tot
Waargenomen voordelen (Bv. buit maken)
Waargenomen beperkingen (Bv. betrapping – inschattingsrisico’s : pakkans)
o Motivatie speelt géén belangrijke rol
MAAR …
o Theorie = ex post facto verklaring 3
o Nadruk op omstandigheden, geen aandacht voor motivatie
o Theorie = algemeen raamwerk (geen concreet afgewerkte theorie)
De oorspronkelijke uitgangspunten van rationele keuzetheorie van Cornish & Clarke :
o (1) Mens is een rationele actor
o (2) Rationaliteit impliceert een doel/middelen berekening (eigenlijk komt het neer op
eigenbelang nastreven)
o (3) Mensen kiezen vrij voor delinquent gedrag of conformerend gedrag, gebaseerd
op rationele redeneringen
o (4) Centraal staat de hedonistische calculus: plezier vs. pijn (kosten-batenanalyse)
o (5) Keuze worden steeds gemaakt tot winst/nutsmaximalisatie, gegeven de
omstandigheden
o (6) Keuzes kunnen gecontroleerd worden door de perceptie en het begrijpen van
potentiële pijn en straf die volgt uit het stellen van bepaald gedrag dat in strijd is met
‘het sociaal contract’
o (7) De staat is verantwoordelijk voor ordehandhaving en het beschermen van het
algemeen belang via legislatie
2
Utilitariteitsfunctie laat zien tot op welke hoogte het uitvoeren van een handeling nut met zich meebrengt
(verwachte nuttigheid)
3
Het achteraf verklaren van elke handeling vanuit de kosten-batenanalyse die een individu gemaakt heeft
2
Etiologische criminologie
, o (8) De snelheid van reactie, de ernst en zekerheid van straf zijn sleutelelementen
voor het begrijpen van de mate waarin wetten erin slagen menselijk gedrag te
controleren
Initiële betrokkenheidsmodel (‘initial involvement’)
o Verklaart de bereidheid van individuen om betrokken te geraken bij regelovertreding
o Die bereidheid is gebaseerd op een aantal kenmerken
Individuele verschillen in achtergrondkenmerken
Deze verschillen leiden tot verschillende leerervaringen met regelovertreding
o Obv vroegere ervaringen met regelovertreding gaan mensen hun pakkans evalueren
o Obv hun behoeften (of gestelde doelen) gaan individuen overwegen of ze
regelovertreding als een handelingsalternatief gaan zien om de gestelde doelen te
bereiken
Gebeurtenissenmodel (‘criminal event model’)
o Toont de verdere sequenties van het beslissingsproces aan dat leidt tot een specifiek
delict in een specifieke situatie, eenmaal de beslissing is genomen om een delict te
plegen
o Centraal : kenmerken van de handelingscontext en het doelwit (target/ SO)
Deze bepalen of men al dan niet zal overgaan tot plegen van welbepaald delict
o Voorbeeld : woninginbraak
Eerst een buurt selecteren, daarna een kwetsbaar doelwit
3
Etiologische criminologie
, Beperkingen / kritieken theorie
o Enge versie stelt zaken veel te eenvoudig & te rationeel voor
o Rationaliteit van keuze heeft beperkingen
Dader beschikt niet altijd over alle informatie die voorhanden is
Dader moet keuzes maken binnen beperkte tijdspanne
o Theorie leent zich maar voor bepaalde types criminaliteit (Bv. woninginbraak)
3. Deterrence theory (afschrikkingstheorie)
Deterrence (afschrikking)
o = ‘situationeel mechanisme waarlangs de dreiging met straf (oorzaak) leidt tot
individuele gehoorzaamheid aan de wet (gevolg)
o Heeft te maken met de gepercipieerde zekerheid van een dader om ongestraft weg
te komen met een delict
o = centrale element in rationele keuzetheorieën
o Deterrence theory : causaal verband tussen afschrikwekkende maatregelen en
criminaliteitsniveaus
Gebaseerd op enge versie van RCT
o Menselijke actie wordt gemotiveerd door het zoeken van plezier en het vermijden
van pijn
o Beslissingen om een regel te overtreden worden gemaakt door een rationele kosten
batenanalyse te maken
o Individuen kiezen en handelen met een minimum van rationaliteit
Belangrijk verschil met RCT
o DT = onderdeel van RCT (maar beperkt: kijkt enkel naar kosten & niet naar voordelen)
o Bij DT klemtoon op de elementen van afschrikking in de (straf)wet
die de beslissing al dan niet een regel te overtreden beïnvloeden
4
Etiologische criminologie
van het rationele keuzedenken
1. Becker en de hernieuwde belangstelling voor de rationele
keuzetheorie
Gary Stanley Becker
o Econoom
o Nobelprijs economie
o Introductie : ‘Homo economicus’ met menselijke trekken
o 1986 : ‘Crime and Punishment : an economic approach’
Ontwikkeling neoklassiek economisch model voor regelovertredend gedrag
Voorstander vd enge invulling van rational choice-theorie1
Beïnvloed door utilitarisme (Bentham)
Regels overtreden = rationele overweging inschatting pakkans
o Bv. Fout parkeren & tijd winnen correct parkeren & te laat komen
Geïnformeerde nutsmaximalisatie
o Mensen zijn perfect in staat hun verwachte nuttigheid in te schatten en beschikken
over de informatie om dat te doen
Correct inschatten van pakkans?
o Grootste punt van kritiek (zie ook K.D. Opp)
Link met preventie : kosteneffectiviteit
o Mate waarin men inzet op preventie moet in verhouding staan tot reële risico op
criminaliteit
o Kosten-batenanalyse drong door ih denken over preventie
2. Rationele keuzetheorie van Cornish en Clarke
Jaren 1980 : kritiek op bestaande dadertheorieën
‘Everybody is motivated’-idee overgenomen van controletheorie (Hirschi) en
zelfcontroletheorie
o Mensen worden aan voldoende elementen van provocatie/temptatie blootgesteld
o Iedereen is wel eens gemotiveerd om regelovertredend gedrag te stellen
Van DADERverklaring naar DELICTverklaring
o Voortborduren op kosten-batenanalyse van keuzegedrag (‘The reasoning criminal’)
Eerste tweefasen-model id etiologie
o Event model + social model
o Tweefasen-model wordt verder uitgewerkt id situationele actietheorie (zie verder)
Basis theorie : micro-economie
o Rationaliteit = de overeenstemming tussen handelingen en de verwachtingen die
individuen hebben dat handelingen zullen bijdragen tot het realiseren van die
doelstellingen (doelstellingen & preferenties)
1
Enge versie : gaat ervan uit dat een vergroting van de strafmaat en strafkans, individuen gaan afzien van
regelovertreding. M.a.w. Hoe hoger de pakkans en hoe zwaarder de straf, hoe groter de kans dat de
regelovertreder gaat afzien van het misdrijf
1
Etiologische criminologie
, o Individuele preferenties gerangschikt worden obv utiliteitsfunctie 2
De utiliteitsfunctie
Overdaad aan
normovertreding
Voordeel uit
norm-
overtreding
Aantal normovertredingen
Centrale begrippen in theorie
o Rationele keuze = strategische beslissing die criminelen maken
o Bepaalde omstandigheden (provocatie/temptation) leiden tot afwegingsproces
o Omstandigheden kunnen leiden tot
Waargenomen voordelen (Bv. buit maken)
Waargenomen beperkingen (Bv. betrapping – inschattingsrisico’s : pakkans)
o Motivatie speelt géén belangrijke rol
MAAR …
o Theorie = ex post facto verklaring 3
o Nadruk op omstandigheden, geen aandacht voor motivatie
o Theorie = algemeen raamwerk (geen concreet afgewerkte theorie)
De oorspronkelijke uitgangspunten van rationele keuzetheorie van Cornish & Clarke :
o (1) Mens is een rationele actor
o (2) Rationaliteit impliceert een doel/middelen berekening (eigenlijk komt het neer op
eigenbelang nastreven)
o (3) Mensen kiezen vrij voor delinquent gedrag of conformerend gedrag, gebaseerd
op rationele redeneringen
o (4) Centraal staat de hedonistische calculus: plezier vs. pijn (kosten-batenanalyse)
o (5) Keuze worden steeds gemaakt tot winst/nutsmaximalisatie, gegeven de
omstandigheden
o (6) Keuzes kunnen gecontroleerd worden door de perceptie en het begrijpen van
potentiële pijn en straf die volgt uit het stellen van bepaald gedrag dat in strijd is met
‘het sociaal contract’
o (7) De staat is verantwoordelijk voor ordehandhaving en het beschermen van het
algemeen belang via legislatie
2
Utilitariteitsfunctie laat zien tot op welke hoogte het uitvoeren van een handeling nut met zich meebrengt
(verwachte nuttigheid)
3
Het achteraf verklaren van elke handeling vanuit de kosten-batenanalyse die een individu gemaakt heeft
2
Etiologische criminologie
, o (8) De snelheid van reactie, de ernst en zekerheid van straf zijn sleutelelementen
voor het begrijpen van de mate waarin wetten erin slagen menselijk gedrag te
controleren
Initiële betrokkenheidsmodel (‘initial involvement’)
o Verklaart de bereidheid van individuen om betrokken te geraken bij regelovertreding
o Die bereidheid is gebaseerd op een aantal kenmerken
Individuele verschillen in achtergrondkenmerken
Deze verschillen leiden tot verschillende leerervaringen met regelovertreding
o Obv vroegere ervaringen met regelovertreding gaan mensen hun pakkans evalueren
o Obv hun behoeften (of gestelde doelen) gaan individuen overwegen of ze
regelovertreding als een handelingsalternatief gaan zien om de gestelde doelen te
bereiken
Gebeurtenissenmodel (‘criminal event model’)
o Toont de verdere sequenties van het beslissingsproces aan dat leidt tot een specifiek
delict in een specifieke situatie, eenmaal de beslissing is genomen om een delict te
plegen
o Centraal : kenmerken van de handelingscontext en het doelwit (target/ SO)
Deze bepalen of men al dan niet zal overgaan tot plegen van welbepaald delict
o Voorbeeld : woninginbraak
Eerst een buurt selecteren, daarna een kwetsbaar doelwit
3
Etiologische criminologie
, Beperkingen / kritieken theorie
o Enge versie stelt zaken veel te eenvoudig & te rationeel voor
o Rationaliteit van keuze heeft beperkingen
Dader beschikt niet altijd over alle informatie die voorhanden is
Dader moet keuzes maken binnen beperkte tijdspanne
o Theorie leent zich maar voor bepaalde types criminaliteit (Bv. woninginbraak)
3. Deterrence theory (afschrikkingstheorie)
Deterrence (afschrikking)
o = ‘situationeel mechanisme waarlangs de dreiging met straf (oorzaak) leidt tot
individuele gehoorzaamheid aan de wet (gevolg)
o Heeft te maken met de gepercipieerde zekerheid van een dader om ongestraft weg
te komen met een delict
o = centrale element in rationele keuzetheorieën
o Deterrence theory : causaal verband tussen afschrikwekkende maatregelen en
criminaliteitsniveaus
Gebaseerd op enge versie van RCT
o Menselijke actie wordt gemotiveerd door het zoeken van plezier en het vermijden
van pijn
o Beslissingen om een regel te overtreden worden gemaakt door een rationele kosten
batenanalyse te maken
o Individuen kiezen en handelen met een minimum van rationaliteit
Belangrijk verschil met RCT
o DT = onderdeel van RCT (maar beperkt: kijkt enkel naar kosten & niet naar voordelen)
o Bij DT klemtoon op de elementen van afschrikking in de (straf)wet
die de beslissing al dan niet een regel te overtreden beïnvloeden
4
Etiologische criminologie
