Taalkundige ontwikkeling
Hoofdstuk 1: Ontluikende geletterdheid
= De vroege fase van schriftelijke taalverwerving lopend vanaf de geboorte tot het moment dat een kind de
elementaire lees- en spelhandelingen onder de knie heeft.
→ Door aandacht te hebben voor letters en klanken in de kleuterklas bereid je hen voor op het leren lezen en
schrijven.
Lezen en schrijven in de kleuterklas
Redenen om te lezen en schrijven:
» Je wil communiceren
bv. Je wil de ouders vragen of ze de kleuters een schoendoos kunnen meegeven.
» Je wil informeren
bv. Je wil vragen wanneer jij instaat voor het toezicht op de speelplaats.
» Je wil onthouden
bv. Je wilt onthouden welk werkje van welke kleuter is.
Schriftelijke taalverwerving
= Het gaat niet alleen over letters, maar ook over afbeeldingen, pictogrammen, symbolen die boodschappen
weergeven.
→ Dit gebeurt vanaf de geboorte, denk maar aan de bekendmaking van de geboorte via een geboortekaartje
Elementaire lees- en spelhandelingen
= het kind kan letters verklanken en ze samenvoegen tot een woord (pu//oe//s// = poes) of het kind kan een
woord ontleden in klanken en elke klank in de juiste letter vertalen (Poes = pu//oe//ss).
Kleuters kunnen niet lezen/schrijven, daarom gebruik je alternatieve vormen van geschreven taal: foto’s,
tekeningen, pictogrammen, symbolen. Dat kan al dan niet in combinatie met letters (bv. bij signaalkaarten,
daarbij staat het relevante in combinatie met een symbool)
Symbool Pictogram Afbeelding
Symbolen vervangen een Pictogrammen vervangen een Afbeeldingen ondersteunen een
boodschap, maar zijn willekeurig geschreven boodschap, en boodschap, maar vervangt ze niet.
gekozen. vertonen een visuele gelijkenis
, met de boodschap.
Bv, een weerkalender.
Ontluikende geletterdheid als spontane ontdekkingstocht
» Kinderen hebben lang voor het systematische leesonderwijs ervaringen die hun kansen bieden om
inzichten, vaardigheden en attitudes te verwerven rond geschreven taal als communicatie.
o Geschreven taal maakt deel uit van hun leefomgeving.
Bijvoorbeeld: het schoolgebouw, de huiskamer, kranten, tijdschriften, merknamen op
producten, …
o Volwassenen en oudere kinderen uit de omgeving zijn vaak bezig met het ontcijferen of
opstellen van schriftelijke boodschappen.
o Het kind experimenteert met geschreven boodschappen.
Bijvoorbeeld: Het kind noteert zijn naam op een tekening.
Ontluikende geletterdheid als spontane zoektocht → het is een zoektocht naar de reden de manier waarop je
omgaat met de geschreven taal.
Voorbeelden van ontluikend lezen
» Een peuter dat doet alsof hij de krant leest bij het ontbijt net als papa.
» Een kleuter kan zelfstandig een kijkboek doornemen, en doet dat met de juiste leesrichting.
» Een kind herkent zijn eigen naam
» Een kind toont pseudoleesgedrag: hij doet alsof hij een boek leest door met zijn vinger de tekst te
volgen en/of een leesintonatie te gebruiken. Hij verzint een tekst of kent deze uit het hoofd.
Voorbeelden van ontluikend schrijven
» Een peuter dat een balpen neemt en in de agenda wil ‘schrijven’.
» Een kleuter vraagt aan zijn moeder/vader om voor hem een bepaald woord bij zijn tekening te
schrijven.
» Een kleuter wil ook iets bijschrijven op het verjaardagskaart voor tante.
De acht componenten van ontluikende geletterdheid
1) Boekoriëntatie
= Weten hoe boeken eruitzien en wat je ermee kunt doen.
o Dit verschilt per peuter/kleuter enorm. De ene kan al goed met boeken omgaan, de ander
niet.
2) Verhaalbegrip
= Luisteren naar de verhaallijn en daar een structuur in ontdekken.
o Bijvoorbeeld:
Meester Pieter laat zijn kleuters verhalen op uiteenlopende manieren beleven: hij biedt ze
meer dan 1 keer aan, laat de kleuters het verhaal naspelen aan de verteltafel,…
→ Kleuters leren het verhaal beter te begrijpen: ze ontdekken dat er hoofdpersonages zijn,
dat er een plot is,…
3) Functies van geschreven taal
= Kinderen leren dat schrift dient om te onthouden (bv. in een agenda/to do lijst), te communiceren
, (bv. een mail) of te informeren (bv. een bord waar de uren van de trein op vermeld staat).
4) De relatie tussen gesproken en geschreven taal
= Weten dat geschreven taal kan worden uitgesproken en andersom.
o Bijvoorbeeld:
Juf Indri noteert wat de kleuters bij hun tekening vertellen. Als de tekeningen aan de ouders
getoond worden, ervaren de kleuters dat de juf en/of de ouders de neergeschreven woorden
kan oproepen.
5) Functioneel lezen en schrijven
= Zelf teksten maken zoals een boodschappenlijst.
o Bijvoorbeeld:
Als voorbereiding op het sinterklaasfeest maken de kleuters een wenslijstje.
6) Taalbewustzijn
= Aandacht hebben voor de vorm van taal (woorden, klanken, rijm).
o Bijvoorbeeld:
Juf Petra prikkelt de taalgevoeligheid van haar kleuters: ze begroet de kleuters met een
klankspelletje (Krisje-wisje-wasje, met een hoed en met een jasje).
7) Alfabetisch principe
= Letterkennis, weten dat woorden zijn opgebouwd uit klanken en elke klank respondeert met een
letter.
o Mehmed merkt op dat zijn naam en die van Marit met dezelfde letter beginnen.
8) Technisch lezen en schrijven
= Kleuters beginnen te lezen en schrijven (bv. een kl heeft zichzelf een beetje leren lezen en schrijven
en zegt “kijk juf, hier staat b-oo-t, boot!”
Ontwikkelingsdoelen
Net als een goede formule-1-piloot heeft de kleuter (spelenderwijs) gewerkt aan elk detail.
» Ten eerste heeft hij ontdekt dat racen leuk is en dat je en goede wagen nodig hebt: de kleuter heeft
interesse voor boeken en begrijpt verhalen.
» Doordat hij al heel wat gesleuteld heeft aan zijn wagen, weet hij hoe die min of meer in elkaar zit: de
kleuter begrijpt dat woorden uit klanken bestaan.
» De wagen heeft een tank met goede brandstof in de vorm
van letterkennis.
» De kleuter is gedreven om te winnen doordat hij goed
weet waarvoor lezen en schrijven zou kunnen gebruiken.
» Een leerkracht in het eerste leerjaar ondervindt al snel hoeveel aandacht er besteed werd aan de
ontluikende geletterdheid:
o Kinderen leren vlotter lezen wanneer hier veel aandacht aan besteed werd.
, » Bij de meeste kinderen die moeilijk leren lezen heeft dit te maken met een slecht taalbewustzijn en
een beperkte letterkennis.
» Er zijn ook kleuters die in het begin redelijk vlot kunnen lezen, maar in de tweede jaarhelft minder
goed worden in lezen.
o Komt vaak voor bij kinderen met een andere thuistaal of kinderen die een zwakke
mondelinge taalvaardigheid hebben.
o Je kan deze kinderen in de kleuterklas helpen door middel van boekpromotie en
verhaalbegrip.
Misverstanden ontluikende geletterdheid
1) Ontluikende geletterdheid is iets voor de derde kleuterklas, als je begint na de paasvakantie is dit
voldoende.
o Aan de ontluikende geletterdheid werk je al van in de eerste kleuterklas. Tot 4 jaar maken de
kleuters kennis met boekoriëntatie en verhaalbegrip, leren hoe geschreven boodschappen
een onderdeel zijn van het dagelijks leven en in beperkte mate wat taalbewustzijn is.
Vanaf 4 jaar werk je actief met deze aspecten. Ze leren dan taalbewustzijn en krijgen inzicht
in het alfabetische principe.
2) Als een kleuter nog niet goed kan rijmen, is dat omdat hij hier nog niet rijp voor is, ik wacht dan beter af.
o Kleuters die in vergelijking met leeftijdsgenoten een slecht taalbewustzijn hebben, moeten
hier spelenderwijze in getraind worden.
3) Ik werk enkel aan letterkennis bij kinderen waarvan ik merk dat ze eraan toe zijn doordat ze hier reeds
spontaan mee bezig zijn.
o Kleuters die geen aandacht hebben voor de schriftelijke taal moet je stimuleren om hier
spelenderwijze mee bezig te zijn en letterkennis op te bouwen.
4) Ontluikende geletterdheid, dat is letters leren.
o Ontluikende geletterdheid bestaat uit 8 deelaspecten en taalbewustzijn.
Functioneel lezen en schrijven
Componenten van ontluikende geletterdheid:
» Functies van geschreven taal
= Kinderen leren dat schrift dient om te onthouden, te communiceren, te informeren.
» Relaties tussen gesproken en geschreven taal
= Geschreven tekst kan uitgesproken worden en omgekeerd; zelf enkele woorden als globale
eenheden schrijven en herkennen.
» Functioneel ‘schrijven’ en lezen’
= Zelf ‘teksten’ maken/ontcijferen zoals boodschappenlijstjes, boeken,…
De kleuteronderwijzer leest en schrijft
→ Als leerkracht maak je op heel wat momenten geschreven taal. Door kleuters hierop attent te maken, leer je
hen bij waarom lezen en schrijven nu zo belangrijk is.
Hoofdstuk 1: Ontluikende geletterdheid
= De vroege fase van schriftelijke taalverwerving lopend vanaf de geboorte tot het moment dat een kind de
elementaire lees- en spelhandelingen onder de knie heeft.
→ Door aandacht te hebben voor letters en klanken in de kleuterklas bereid je hen voor op het leren lezen en
schrijven.
Lezen en schrijven in de kleuterklas
Redenen om te lezen en schrijven:
» Je wil communiceren
bv. Je wil de ouders vragen of ze de kleuters een schoendoos kunnen meegeven.
» Je wil informeren
bv. Je wil vragen wanneer jij instaat voor het toezicht op de speelplaats.
» Je wil onthouden
bv. Je wilt onthouden welk werkje van welke kleuter is.
Schriftelijke taalverwerving
= Het gaat niet alleen over letters, maar ook over afbeeldingen, pictogrammen, symbolen die boodschappen
weergeven.
→ Dit gebeurt vanaf de geboorte, denk maar aan de bekendmaking van de geboorte via een geboortekaartje
Elementaire lees- en spelhandelingen
= het kind kan letters verklanken en ze samenvoegen tot een woord (pu//oe//s// = poes) of het kind kan een
woord ontleden in klanken en elke klank in de juiste letter vertalen (Poes = pu//oe//ss).
Kleuters kunnen niet lezen/schrijven, daarom gebruik je alternatieve vormen van geschreven taal: foto’s,
tekeningen, pictogrammen, symbolen. Dat kan al dan niet in combinatie met letters (bv. bij signaalkaarten,
daarbij staat het relevante in combinatie met een symbool)
Symbool Pictogram Afbeelding
Symbolen vervangen een Pictogrammen vervangen een Afbeeldingen ondersteunen een
boodschap, maar zijn willekeurig geschreven boodschap, en boodschap, maar vervangt ze niet.
gekozen. vertonen een visuele gelijkenis
, met de boodschap.
Bv, een weerkalender.
Ontluikende geletterdheid als spontane ontdekkingstocht
» Kinderen hebben lang voor het systematische leesonderwijs ervaringen die hun kansen bieden om
inzichten, vaardigheden en attitudes te verwerven rond geschreven taal als communicatie.
o Geschreven taal maakt deel uit van hun leefomgeving.
Bijvoorbeeld: het schoolgebouw, de huiskamer, kranten, tijdschriften, merknamen op
producten, …
o Volwassenen en oudere kinderen uit de omgeving zijn vaak bezig met het ontcijferen of
opstellen van schriftelijke boodschappen.
o Het kind experimenteert met geschreven boodschappen.
Bijvoorbeeld: Het kind noteert zijn naam op een tekening.
Ontluikende geletterdheid als spontane zoektocht → het is een zoektocht naar de reden de manier waarop je
omgaat met de geschreven taal.
Voorbeelden van ontluikend lezen
» Een peuter dat doet alsof hij de krant leest bij het ontbijt net als papa.
» Een kleuter kan zelfstandig een kijkboek doornemen, en doet dat met de juiste leesrichting.
» Een kind herkent zijn eigen naam
» Een kind toont pseudoleesgedrag: hij doet alsof hij een boek leest door met zijn vinger de tekst te
volgen en/of een leesintonatie te gebruiken. Hij verzint een tekst of kent deze uit het hoofd.
Voorbeelden van ontluikend schrijven
» Een peuter dat een balpen neemt en in de agenda wil ‘schrijven’.
» Een kleuter vraagt aan zijn moeder/vader om voor hem een bepaald woord bij zijn tekening te
schrijven.
» Een kleuter wil ook iets bijschrijven op het verjaardagskaart voor tante.
De acht componenten van ontluikende geletterdheid
1) Boekoriëntatie
= Weten hoe boeken eruitzien en wat je ermee kunt doen.
o Dit verschilt per peuter/kleuter enorm. De ene kan al goed met boeken omgaan, de ander
niet.
2) Verhaalbegrip
= Luisteren naar de verhaallijn en daar een structuur in ontdekken.
o Bijvoorbeeld:
Meester Pieter laat zijn kleuters verhalen op uiteenlopende manieren beleven: hij biedt ze
meer dan 1 keer aan, laat de kleuters het verhaal naspelen aan de verteltafel,…
→ Kleuters leren het verhaal beter te begrijpen: ze ontdekken dat er hoofdpersonages zijn,
dat er een plot is,…
3) Functies van geschreven taal
= Kinderen leren dat schrift dient om te onthouden (bv. in een agenda/to do lijst), te communiceren
, (bv. een mail) of te informeren (bv. een bord waar de uren van de trein op vermeld staat).
4) De relatie tussen gesproken en geschreven taal
= Weten dat geschreven taal kan worden uitgesproken en andersom.
o Bijvoorbeeld:
Juf Indri noteert wat de kleuters bij hun tekening vertellen. Als de tekeningen aan de ouders
getoond worden, ervaren de kleuters dat de juf en/of de ouders de neergeschreven woorden
kan oproepen.
5) Functioneel lezen en schrijven
= Zelf teksten maken zoals een boodschappenlijst.
o Bijvoorbeeld:
Als voorbereiding op het sinterklaasfeest maken de kleuters een wenslijstje.
6) Taalbewustzijn
= Aandacht hebben voor de vorm van taal (woorden, klanken, rijm).
o Bijvoorbeeld:
Juf Petra prikkelt de taalgevoeligheid van haar kleuters: ze begroet de kleuters met een
klankspelletje (Krisje-wisje-wasje, met een hoed en met een jasje).
7) Alfabetisch principe
= Letterkennis, weten dat woorden zijn opgebouwd uit klanken en elke klank respondeert met een
letter.
o Mehmed merkt op dat zijn naam en die van Marit met dezelfde letter beginnen.
8) Technisch lezen en schrijven
= Kleuters beginnen te lezen en schrijven (bv. een kl heeft zichzelf een beetje leren lezen en schrijven
en zegt “kijk juf, hier staat b-oo-t, boot!”
Ontwikkelingsdoelen
Net als een goede formule-1-piloot heeft de kleuter (spelenderwijs) gewerkt aan elk detail.
» Ten eerste heeft hij ontdekt dat racen leuk is en dat je en goede wagen nodig hebt: de kleuter heeft
interesse voor boeken en begrijpt verhalen.
» Doordat hij al heel wat gesleuteld heeft aan zijn wagen, weet hij hoe die min of meer in elkaar zit: de
kleuter begrijpt dat woorden uit klanken bestaan.
» De wagen heeft een tank met goede brandstof in de vorm
van letterkennis.
» De kleuter is gedreven om te winnen doordat hij goed
weet waarvoor lezen en schrijven zou kunnen gebruiken.
» Een leerkracht in het eerste leerjaar ondervindt al snel hoeveel aandacht er besteed werd aan de
ontluikende geletterdheid:
o Kinderen leren vlotter lezen wanneer hier veel aandacht aan besteed werd.
, » Bij de meeste kinderen die moeilijk leren lezen heeft dit te maken met een slecht taalbewustzijn en
een beperkte letterkennis.
» Er zijn ook kleuters die in het begin redelijk vlot kunnen lezen, maar in de tweede jaarhelft minder
goed worden in lezen.
o Komt vaak voor bij kinderen met een andere thuistaal of kinderen die een zwakke
mondelinge taalvaardigheid hebben.
o Je kan deze kinderen in de kleuterklas helpen door middel van boekpromotie en
verhaalbegrip.
Misverstanden ontluikende geletterdheid
1) Ontluikende geletterdheid is iets voor de derde kleuterklas, als je begint na de paasvakantie is dit
voldoende.
o Aan de ontluikende geletterdheid werk je al van in de eerste kleuterklas. Tot 4 jaar maken de
kleuters kennis met boekoriëntatie en verhaalbegrip, leren hoe geschreven boodschappen
een onderdeel zijn van het dagelijks leven en in beperkte mate wat taalbewustzijn is.
Vanaf 4 jaar werk je actief met deze aspecten. Ze leren dan taalbewustzijn en krijgen inzicht
in het alfabetische principe.
2) Als een kleuter nog niet goed kan rijmen, is dat omdat hij hier nog niet rijp voor is, ik wacht dan beter af.
o Kleuters die in vergelijking met leeftijdsgenoten een slecht taalbewustzijn hebben, moeten
hier spelenderwijze in getraind worden.
3) Ik werk enkel aan letterkennis bij kinderen waarvan ik merk dat ze eraan toe zijn doordat ze hier reeds
spontaan mee bezig zijn.
o Kleuters die geen aandacht hebben voor de schriftelijke taal moet je stimuleren om hier
spelenderwijze mee bezig te zijn en letterkennis op te bouwen.
4) Ontluikende geletterdheid, dat is letters leren.
o Ontluikende geletterdheid bestaat uit 8 deelaspecten en taalbewustzijn.
Functioneel lezen en schrijven
Componenten van ontluikende geletterdheid:
» Functies van geschreven taal
= Kinderen leren dat schrift dient om te onthouden, te communiceren, te informeren.
» Relaties tussen gesproken en geschreven taal
= Geschreven tekst kan uitgesproken worden en omgekeerd; zelf enkele woorden als globale
eenheden schrijven en herkennen.
» Functioneel ‘schrijven’ en lezen’
= Zelf ‘teksten’ maken/ontcijferen zoals boodschappenlijstjes, boeken,…
De kleuteronderwijzer leest en schrijft
→ Als leerkracht maak je op heel wat momenten geschreven taal. Door kleuters hierop attent te maken, leer je
hen bij waarom lezen en schrijven nu zo belangrijk is.
