Algemene begrippen : inleiding
̶ L. Maes en P. Van Royen. Begrippenkader. In: Nuyens Y. en Mertens J. In: Preventie en
gezondheid in Vlaanderen doorgelicht. Kluwer, 2012.
̶ Health Promotion Glossery: WHO (ufora)
̶ B. Deforche, A. Keymeulen, C. Luypaert C, C. Vandereyken, L. Van der Biest (2021).
Competenties binnen de sector gezondheidsbevordering en ziektepreventie. Vlaams
Instituut Gezond Leven (ufora)
Gezondheidsbescherming: geen directe tussenkomst van de burger bv bewaking
luchtkwaliteit, kwaliteit voedingsmiddel
Ziektepreventie: maatregelen om specifieke ziekten te voorkomen of vroegtijdig op te
sporen bv vaccinaties, screening
➔ Negatieve oriëntatie- pathogenese: start vanuit ziekte/pathogenese
Gezondheidsbevordering: richt zich op de fysieke en sociale omgeving en op levensstijl van
mensen bv fietspremies
➔ Positieve oriëntatie- salutogenese
Indeling preventie op basis van het ziekteproces
1. Primaire preventie
= Voorkomen, focus op causale factor van ziekte
̶ bv. reglementering op het roken van sigaretten; voedingsbeleid gericht op een
aanbod van voor iedereen betaalbare gezonde voeding; …
Doelgroep: gezonde mensen: totale populatie of specifieke groepen
1
,2. Secundaire preventie
= Gericht op het detecteren van ziektes in vroeg stadium
- vb. screeningsprogramma’s
Doelgroep:
- Totale populatie: universele screening bv.
Dikke darm kankerscreening
- Risicogroepen: case finding bv.
Borstkanker in familie zorgt voor vroegere
screening
3. Tertiaire preventie
= Tegengaan van verslechtering van gezondheidstoestand,
voorkomen van complicaties
Preventie van complicaties van mensen die al ziek zijn
- vb. levensstijlprogramma’s voor
diabetespatiënten
= “zorggerichte preventie” bv. Patiënten-educatie,
patiëntenvoorlichting
Doelgroep: zieke mensen
4. Quaternaire preventie, zorggerichte preventie
= Vermijden van over medicalisering
- vb. vermijden van onnodige check-ups of
onderzoeken, beperken van gebruik van
antibiotica (over prescriptie),
slaapmedicatie bij ouderen dat voor een
verhoogd valrisico
➔ Door rekening te houden met wetenschappelijke
evidentie en ethische verantwoording
➔ Focus op zowel professionals als burgers
- Vb extra-checkup zorgt voor onnodige last & kosten (maatschappij en
persoon)
5. Primordiale of proactieve preventie
= Gericht op in stand houden van algemene voorwaarden
voor gezondheid (nieuw concept) bv dak boven hoofd,
maaltijden, onderwijs, …
➔ Economische, sociale en culturele voorwaarden
o vb. stabiele economische situatie; geen uitsluiting
van bevolkingsgroepen; bestrijding van kansarmoede; goede scholen; …
➔ Doelgroepen: ganse populatie of specifieke groepen
➔ Samenwerken met sociale sector
2
, Upstream strategieën (metafoor “bodies in the
river”,zie ppt ): oorzaak van het probleem
aanpakken; vermijden van sociale
ongelijkheden
Meerderheid probeert de burgers te redden,
één man gaat naar de bron om de oorzaak aan
te pakken.
Bv onnodig vaccineren: quaternaire preventie op primaire preventie, quaternair op
quaternair: symptomenen die niet aan 1 ziekte -> onnodige check-ups
Indeling preventie in geestelijke gezondheidszorg
➔ Gebaseerd op alchol- en drugpreventie
1. Universele preventie: gericht op totale bevolking vooraleer er problemen zijn bv
campagnes tegen pesten
2. Selectieve preventie: gericht op risicogroepen bv campagnes voor slachtoffers pesten
3. Geïndiceerde preventie: gericht op personen bij wie er reeds problemen zijn, maar
nog niet in die mate dat ze reeds diagnose van ziekte gekregen hebben bv kinderen
die angstig zijn
4. Zorggerelateerde preventie: gericht op voorkomen van complicaties bij bestaande
ziekte bv jongeren die anorexia hebben zodat ze geen extra mentale problemen
ontwikkelen (tertaire)
Gezondheidsvoorlichting = individu gericht
3
, “Combinatie van leerervaringen ontwikkeld en ontworpen om mensen en gemeenschappen
te helpen hun gezondheid te bevorderen door het verhogen van hun kennis en beïnvloeden
van hun attitudes.“ (-> complexe beschrijving)
= onderdeel van gezondheidsbevordering
Gezondheidsbevordering = focus op individu en omgeving
“Het proces waardoor mensen of groepen van mensen in staat gesteld worden om meer
controle te verwerven over de determinanten van hun gezondheid, en zo hun gezondheid te
verbeteren. Hierbij wordt niet alleen gefocust op het individuele gedrag, maar ook op sociale
en omgevingsfactoren.“
Gezondheid = niet enkel afwezigheid van ziekte maar een toestand van volledig fysiek,
sociaal en psychisch welbevinden
Determinanten van gezondheid
• Erfelijk
• Levensstijl
• Organisatie van zorg
= GEBE
breder als
GVO
BASISPrincipes van gezondheidsbevordering
▪ Holistisch : geheel van de mens, niet enkel medisch ->
biopsychosociaal perspectief waarbij ook naar de context wordt
gekeken
▪ Participatief : meewerken, zaak van de hele samenleving ( minder bij
curatieve zorg, maar is aan het veranderen)
4
̶ L. Maes en P. Van Royen. Begrippenkader. In: Nuyens Y. en Mertens J. In: Preventie en
gezondheid in Vlaanderen doorgelicht. Kluwer, 2012.
̶ Health Promotion Glossery: WHO (ufora)
̶ B. Deforche, A. Keymeulen, C. Luypaert C, C. Vandereyken, L. Van der Biest (2021).
Competenties binnen de sector gezondheidsbevordering en ziektepreventie. Vlaams
Instituut Gezond Leven (ufora)
Gezondheidsbescherming: geen directe tussenkomst van de burger bv bewaking
luchtkwaliteit, kwaliteit voedingsmiddel
Ziektepreventie: maatregelen om specifieke ziekten te voorkomen of vroegtijdig op te
sporen bv vaccinaties, screening
➔ Negatieve oriëntatie- pathogenese: start vanuit ziekte/pathogenese
Gezondheidsbevordering: richt zich op de fysieke en sociale omgeving en op levensstijl van
mensen bv fietspremies
➔ Positieve oriëntatie- salutogenese
Indeling preventie op basis van het ziekteproces
1. Primaire preventie
= Voorkomen, focus op causale factor van ziekte
̶ bv. reglementering op het roken van sigaretten; voedingsbeleid gericht op een
aanbod van voor iedereen betaalbare gezonde voeding; …
Doelgroep: gezonde mensen: totale populatie of specifieke groepen
1
,2. Secundaire preventie
= Gericht op het detecteren van ziektes in vroeg stadium
- vb. screeningsprogramma’s
Doelgroep:
- Totale populatie: universele screening bv.
Dikke darm kankerscreening
- Risicogroepen: case finding bv.
Borstkanker in familie zorgt voor vroegere
screening
3. Tertiaire preventie
= Tegengaan van verslechtering van gezondheidstoestand,
voorkomen van complicaties
Preventie van complicaties van mensen die al ziek zijn
- vb. levensstijlprogramma’s voor
diabetespatiënten
= “zorggerichte preventie” bv. Patiënten-educatie,
patiëntenvoorlichting
Doelgroep: zieke mensen
4. Quaternaire preventie, zorggerichte preventie
= Vermijden van over medicalisering
- vb. vermijden van onnodige check-ups of
onderzoeken, beperken van gebruik van
antibiotica (over prescriptie),
slaapmedicatie bij ouderen dat voor een
verhoogd valrisico
➔ Door rekening te houden met wetenschappelijke
evidentie en ethische verantwoording
➔ Focus op zowel professionals als burgers
- Vb extra-checkup zorgt voor onnodige last & kosten (maatschappij en
persoon)
5. Primordiale of proactieve preventie
= Gericht op in stand houden van algemene voorwaarden
voor gezondheid (nieuw concept) bv dak boven hoofd,
maaltijden, onderwijs, …
➔ Economische, sociale en culturele voorwaarden
o vb. stabiele economische situatie; geen uitsluiting
van bevolkingsgroepen; bestrijding van kansarmoede; goede scholen; …
➔ Doelgroepen: ganse populatie of specifieke groepen
➔ Samenwerken met sociale sector
2
, Upstream strategieën (metafoor “bodies in the
river”,zie ppt ): oorzaak van het probleem
aanpakken; vermijden van sociale
ongelijkheden
Meerderheid probeert de burgers te redden,
één man gaat naar de bron om de oorzaak aan
te pakken.
Bv onnodig vaccineren: quaternaire preventie op primaire preventie, quaternair op
quaternair: symptomenen die niet aan 1 ziekte -> onnodige check-ups
Indeling preventie in geestelijke gezondheidszorg
➔ Gebaseerd op alchol- en drugpreventie
1. Universele preventie: gericht op totale bevolking vooraleer er problemen zijn bv
campagnes tegen pesten
2. Selectieve preventie: gericht op risicogroepen bv campagnes voor slachtoffers pesten
3. Geïndiceerde preventie: gericht op personen bij wie er reeds problemen zijn, maar
nog niet in die mate dat ze reeds diagnose van ziekte gekregen hebben bv kinderen
die angstig zijn
4. Zorggerelateerde preventie: gericht op voorkomen van complicaties bij bestaande
ziekte bv jongeren die anorexia hebben zodat ze geen extra mentale problemen
ontwikkelen (tertaire)
Gezondheidsvoorlichting = individu gericht
3
, “Combinatie van leerervaringen ontwikkeld en ontworpen om mensen en gemeenschappen
te helpen hun gezondheid te bevorderen door het verhogen van hun kennis en beïnvloeden
van hun attitudes.“ (-> complexe beschrijving)
= onderdeel van gezondheidsbevordering
Gezondheidsbevordering = focus op individu en omgeving
“Het proces waardoor mensen of groepen van mensen in staat gesteld worden om meer
controle te verwerven over de determinanten van hun gezondheid, en zo hun gezondheid te
verbeteren. Hierbij wordt niet alleen gefocust op het individuele gedrag, maar ook op sociale
en omgevingsfactoren.“
Gezondheid = niet enkel afwezigheid van ziekte maar een toestand van volledig fysiek,
sociaal en psychisch welbevinden
Determinanten van gezondheid
• Erfelijk
• Levensstijl
• Organisatie van zorg
= GEBE
breder als
GVO
BASISPrincipes van gezondheidsbevordering
▪ Holistisch : geheel van de mens, niet enkel medisch ->
biopsychosociaal perspectief waarbij ook naar de context wordt
gekeken
▪ Participatief : meewerken, zaak van de hele samenleving ( minder bij
curatieve zorg, maar is aan het veranderen)
4
