VRIJHEID, BURGERSCHAP & DEMOCRATIE
Hoorcollege 1 - 23 september 2025
LES 1: DE LIBERALE VRIJHEIDSOPVATTING VOLGENS ISAIAH BERLIN
POLITIEK
De antieke Griekse filosoof Aristoteles (384-322 vC) verwoordt als eerste kort en bondig het uitgangspunt van alle
politieke filosofie: de mens is een zôon politikón, een politiek dier of (letterlijk) een politiek levend wezen. Om die
omschrijving goed te begrijpen is het van belang het verschil tussen ‘sociaal’ en ‘politiek’ goed voor ogen te
houden.
- Mensen zijn sociale dieren: mensen zijn geen solitaire wezens; ze zijn aangewezen op het samenleven met
andere soortgenoten om te kunnen (over)leven
- Mensen zijn politieke dieren: Mensen zijn echter die sociale dieren die, anders dan andere sociale dieren,
hun sociale leven (of samenleving) politiek organiseren en vormgeven
De politiek = het raamwerk van de menselijke samenleving, voor de orde die de sociale interactie faciliteert (regels,
wetten, instellingen, inrichting van de publieke ruimte, …).
Het politieke = kloppende hart van de samenleving, de politieke interactie (dialoog, strijd) tussen mensen
- de inzet van die interactie is de legitimatie van de politiek
- Regels en wetten zijn het resultaat van het discussiëren met elkaar
Kernvragen inzake ‘het politieke’:
- Welke doelen moet de politieke organisatie van een samenleving primair beogen? Met welke regels en
wetten gaan we deze doelen bereiken?
- Wat moet bij de politieke organisatie van een samenleving primair beschermd worden als een
fundamenteel goed of een onaantastbare waarde?
- (stabiliteit, veiligheid, (rechts)zekerheid, cohesie van de sociale gemeenschap, economische
welvaart, individueel en sociaal welzijn, gelijkheid, rechtvaardigheid, vrijheid, …)
- Welke staatsvorm is geschikt, of totaal ongeschikt, om die doelen te bereiken en die waarden te
beschermen? (maw, wat is de beste manier om de politieke interactie tussen mensen te organiseren?)
→ Aristoteles onderscheidt:
- Goede staatsvormen (gericht op gemeenschappelijk belang): Monarchie, aristocratie, politeia (burgerlijke
constitutie)
- Slechte staatsvormen (gericht op eigenbelang van individu/groep): Tirannie, oligarchie, democratie
VRIJHEID
Vrijheid in de griekse polis (6de eeuw) = fundamentele waarde en bestaansreden van de politiek binnen de griekse
stadstaten (polis) 〜 aristoteles
- Burgers vormen samen een volksvergadering : burgers hebben de vrijheid omdat ze aan politiek kunnen
doen, ze mogen zelf meebeslissen
Staten of regeringsvormen die mensen hun vrijheid ontnemen bv. tirannie, vervormen het wezen van de politiek en
het politieke:
1
, - Ze miskennen dat de mens een politiek wezen is dat pas echt mens kan zijn wanneer hij in vrijheid, samen
met anderen, bepaalt hoe hij wil samenleven (= politeuein)
⇒ De Grieken beschouwden hun stadstaat als vrij in tegenstelling tot tirannieke samenlevingen:
- Vrijheid betekende: zelfbestuur door burgers die de samenleving politiek organiseren, en niet
gemeenschappen van slaven die leefden onder het juk van tirannen
Vrijheid volgens Immanuel Kant (1724-1804) = onvervreemdbaar recht dat alle mensen van nature hebben en
vormt de kern van de menselijke waardigheid
- Mensen zijn vrije wezens (= fundamenteel natuurrecht)
Mensen mag je nooit louter als middel behandelen:
- Wanneer je met jezelf of anderen omgaat, moet je altijd rekening houden met hun vrijheid en autonomie
- Wie een mens enkel als middel behandelt (bv. als slaaf), respecteert zijn/haar vrijheid niet: een systeem dat
mensen als middel gebruikt, perverteert het politieke, omdat het de vrijheid zelf aantast.
⇒ Dit principe vormt een van de belangrijkste fundamenten van de Universele Verklaring van de Rechten van
de Mens (1948), die vandaag geldt als ijkpunt voor de beoordeling van de legitimiteit van politieke regimes.
Wat houdt vrijheid in? = centrale vraag van deze cursus
Vrijheid is een essentially contested concept (Walter Bryce Gallie): Een begrip dat perfectly genuine but endless
disputes uitlokt:
1) ‘Essentially contested concept’
= een begrip waarover rationeel kan worden gedebatteerd, zonder dat het louter subjectief is, maar een redelijke
uitwisseling van argumenten leidt nooit tot een definitieve conclusie
- Gevolg: een sluitend antwoord op de vraag wat het begrip (concept) vrijheid in deze context inhoudt
bestaat dus niet. Er bestaan alleen maar (plausibele, rationeel verdedigbare, respectabele) opvattingen
(conceptions) van vrijheid.
2) ‘Perfectly genuine but endless disputes’
- perfectly genuine omdat de argumenten die in die disputen door de deelnemers worden gebruikt om hun
opvatting te verdedigen plausibel, perfect respectabel, rationeel zijn;
- endless omdat die disputen nooit zullen leiden tot een (af)sluitende definitie (conclusive definition) die op
de instemming van iedereen kan rekenen
De vraag of x vrijheid garandeert is een van de belangrijkste issues in debatten over de vraag of x een goede manier
is om een samenleving politiek te organiseren:
In het verdere verloop van de cursus worden twee grote visies besproken (twee ‘conceptions’):
A. Liberale vrijheid – Isaiah Berlin
(focus op negatieve vrijheid: vrij zijn van inmenging)
B. Republikeinse vrijheid – Philip Pettit
(focus op niet-onderworpen zijn aan willekeurige macht)
Isaiah Berlin en de liberale opvatting van vrijheid - Two Concepts of Liberty (1958)
1. Situering
2
,Isaiah Berlin behandelt in Two Concepts of Liberty (1958) het centrale thema van vrijheid.
De tekst geldt als een ‘klassieker’ in de politieke filosofie, vergelijkbaar met On Liberty van John Stuart Mill.
Berlin verdedigt de westerse visie op vrijheid tegenover het communistische oostblok (SU) en wil aantonen hoe
het begrip vrijheid daar werd misbruikt om controle te rechtvaardigen
- Zeer invloedrijke tekst inzake politieke vrijheid 2de helft van de 20ste eeuw
Hij onderscheidt twee vormen van vrijheid:
- Negatieve vrijheid = ware vrijheid, afwezigheid van dwang.
- Positieve vrijheid = vrijheid die dreigt te verdwijnen door dwang in naam van een hoger doel.
2. Negatieve vrijheid
Berlin stelt dat burgers in een politieke gemeenschap ruimte moeten hebben om hun eigen zinvol en betekenisvol
leven vorm te geven:
- Die ruimte bestaat enkel als ze negatief vrij zijn: vrij van inmenging of dwang door anderen
- Vrijheid bestaat daar waar geen politieke wetten gelden
- Wanneer een samenleving zich richt op positieve vrijheid, dreigt dat te leiden tot dwang en zelfs
mensonwaardigheid
→ Daarom heeft negatieve vrijheid bij Berlin een positieve betekenis, terwijl positieve vrijheid een negatieve
lading heeft
Kernidee: (negatieve) vrijheid betekent dat men niet wordt belemmerd door anderen in het nastreven van eigen
doelen, niemand zorgt voor drempels — dit noemt Berlin non-interference (afwezigheid van inmenging)
- Let op! ‘Interference’ verwijst naar obstakels veroorzaakt door andere individuen, geen fysische obstakels
(bv. Geen benen hebben en toch de Mount Everest willen beklimmen)
Belangrijke nuance:
Enkel obstakels die worden veroorzaakt door andere mensen beperken vrijheid. Fysieke beperkingen (zoals geen
benen hebben en toch de Mount Everest willen beklimmen) vallen daar niet onder.
Samengevat: Negatieve vrijheid = ruimte om te doen wat men wil, zonder dwang of inmenging door anderen
- Wanneer anderen of instanties zich in mijn zaken mengen, zich bemoeien, mij verhinderen een keuze te
maken, een doel te bereiken of handelend op te treden, dan ben ik dus onvrij, en is er sprake van dwang of
(zelfs) onderdrukking
Citaat Inhoud / Betekenis
TO Vrijheid = je hebt de mogelijkheid om iets te doen, zonder dwang. Obstakels die niet door andere
12 mensen veroorzaakt worden (zoals fysieke beperkingen) tellen niet als beperking van vrijheid.
TO Vrijheid betekent afwezigheid van inmenging (non-interference): anderen leggen je geen obstakels of
13 belemmeringen op.
TO 14, TO 25, Politieke vrijheid = de ruimte om te doen wat men wil doen, zelf keuzes te maken en te
L 35 handelen volgens die keuze.
TO Negatieve vrijheid houdt in dat niemand voor drempels zorgt of tussenkomt in jouw handelen — geen
18 obstructie door anderen.
3
, L Alleen obstakels die door andere mensen veroorzaakt zijn, beperken vrijheid. Natuurlijke of fysieke
32 beperkingen doen dat niet.
3. Negatieve vrijheid en vrijheidsbegrenzing
Vrijheid en haar grenzen volgens Berlin:
Vrijheid betekent hoe minder inmenging van anderen of van de politieke macht (overheid), hoe groter mijn vrijheid
- Let op! Toch kan absolute vrijheid niet bestaan, omdat mensen samenleven en dus onvermijdelijk elkaars
bewegingsruimte beïnvloeden
- ⇒ Om onze vrijheid te behouden, moeten we er een deel van opgeven
→ Probleemstelling volgens Berlin: Als vrijheid een heilige en onaantastbare waarde is, op basis van welk
principe mag ze dan worden beperkt om de vrijheid van anderen te beschermen als verdediger van de negatieve
vrijheid? Welke vrijheidsbegrenzing is aanvaardbaar? (TO 17)
- (“Vrijheid voor de snoek is de dood voor de witvissen.” – TO 15)
Berlin geeft geen duidelijk antwoord, maar binnen de liberale traditie wordt vaak verwezen naar het schadebeginsel
van John Stuart Mill:
- = De vrijheid van iemand mag enkel worden beperkt om te voorkomen dat hij anderen schade berokkent
- Zo wordt negatieve vrijheid behouden, maar binnen grenzen die noodzakelijk zijn om de vrijheid van
iedereen te waarborgen
- Mill, Over vrijheid, Boom, 2010: 45
→ het schadebeginsel is een vrijheidsbegrenzing die ingaat tegen de ongewenste effecten van absolute negatieve
vrijheid
CONCLUSIE: De maximale absolute negatieve vrijheid is die vrijheid waarbij niets in de weg gelegd wordt door
wie dan ook
- Probleem: wij zijn sociale wezens, door te handelen zullen wij onvermijdelijk invloed hebben op de
bewegingsruimte van anderen hebben
- ⇒ Wij kunnen nooit in de absolute zin vrij zijn, we moeten iets van onze vrijheid opgeven om de rest
te behouden (absolute vrijheid is onmogelijk!)
4. Negatieve vrijheid en grenzen aan de vrijheidsbegrenzing
Grenzen aan de vrijheidsbegrenzing: Vrijheidsbegrenzing is noodzakelijk, maar ook die begrenzing zelf moet
grenzen respecteren, want we moeten een minimum aan persoonlijke vrijheid behouden
→ De centrale vraag bij Berlin: hoever mag de beperking van vrijheid zelf gaan?
Berlin stelt dat een politiek georganiseerde samenleving zich moet laten leiden door minstens twee samenhangende
beginselen:
1) Recht staat boven macht
- Macht moet zich houden aan fundamentele rechten en onschendbare regels vb. UVRM
- Vrijheid kan niet worden opgeofferd aan welk ideaal dan ook → Vrijheid behouden vraagt een
samenleving met duidelijke grenzen die niemand mag overschrijden, zelfs geen staatshoofden,
koningen of wetten (TO 73)
- Ook wetten kunnen repressief zijn: vrijheid moet beschermd worden tegen élke vorm van dwang, ongeacht
het ideaal uit naam waarvan deze dwang wordt uitgeoefend (TO: 72)
4
Hoorcollege 1 - 23 september 2025
LES 1: DE LIBERALE VRIJHEIDSOPVATTING VOLGENS ISAIAH BERLIN
POLITIEK
De antieke Griekse filosoof Aristoteles (384-322 vC) verwoordt als eerste kort en bondig het uitgangspunt van alle
politieke filosofie: de mens is een zôon politikón, een politiek dier of (letterlijk) een politiek levend wezen. Om die
omschrijving goed te begrijpen is het van belang het verschil tussen ‘sociaal’ en ‘politiek’ goed voor ogen te
houden.
- Mensen zijn sociale dieren: mensen zijn geen solitaire wezens; ze zijn aangewezen op het samenleven met
andere soortgenoten om te kunnen (over)leven
- Mensen zijn politieke dieren: Mensen zijn echter die sociale dieren die, anders dan andere sociale dieren,
hun sociale leven (of samenleving) politiek organiseren en vormgeven
De politiek = het raamwerk van de menselijke samenleving, voor de orde die de sociale interactie faciliteert (regels,
wetten, instellingen, inrichting van de publieke ruimte, …).
Het politieke = kloppende hart van de samenleving, de politieke interactie (dialoog, strijd) tussen mensen
- de inzet van die interactie is de legitimatie van de politiek
- Regels en wetten zijn het resultaat van het discussiëren met elkaar
Kernvragen inzake ‘het politieke’:
- Welke doelen moet de politieke organisatie van een samenleving primair beogen? Met welke regels en
wetten gaan we deze doelen bereiken?
- Wat moet bij de politieke organisatie van een samenleving primair beschermd worden als een
fundamenteel goed of een onaantastbare waarde?
- (stabiliteit, veiligheid, (rechts)zekerheid, cohesie van de sociale gemeenschap, economische
welvaart, individueel en sociaal welzijn, gelijkheid, rechtvaardigheid, vrijheid, …)
- Welke staatsvorm is geschikt, of totaal ongeschikt, om die doelen te bereiken en die waarden te
beschermen? (maw, wat is de beste manier om de politieke interactie tussen mensen te organiseren?)
→ Aristoteles onderscheidt:
- Goede staatsvormen (gericht op gemeenschappelijk belang): Monarchie, aristocratie, politeia (burgerlijke
constitutie)
- Slechte staatsvormen (gericht op eigenbelang van individu/groep): Tirannie, oligarchie, democratie
VRIJHEID
Vrijheid in de griekse polis (6de eeuw) = fundamentele waarde en bestaansreden van de politiek binnen de griekse
stadstaten (polis) 〜 aristoteles
- Burgers vormen samen een volksvergadering : burgers hebben de vrijheid omdat ze aan politiek kunnen
doen, ze mogen zelf meebeslissen
Staten of regeringsvormen die mensen hun vrijheid ontnemen bv. tirannie, vervormen het wezen van de politiek en
het politieke:
1
, - Ze miskennen dat de mens een politiek wezen is dat pas echt mens kan zijn wanneer hij in vrijheid, samen
met anderen, bepaalt hoe hij wil samenleven (= politeuein)
⇒ De Grieken beschouwden hun stadstaat als vrij in tegenstelling tot tirannieke samenlevingen:
- Vrijheid betekende: zelfbestuur door burgers die de samenleving politiek organiseren, en niet
gemeenschappen van slaven die leefden onder het juk van tirannen
Vrijheid volgens Immanuel Kant (1724-1804) = onvervreemdbaar recht dat alle mensen van nature hebben en
vormt de kern van de menselijke waardigheid
- Mensen zijn vrije wezens (= fundamenteel natuurrecht)
Mensen mag je nooit louter als middel behandelen:
- Wanneer je met jezelf of anderen omgaat, moet je altijd rekening houden met hun vrijheid en autonomie
- Wie een mens enkel als middel behandelt (bv. als slaaf), respecteert zijn/haar vrijheid niet: een systeem dat
mensen als middel gebruikt, perverteert het politieke, omdat het de vrijheid zelf aantast.
⇒ Dit principe vormt een van de belangrijkste fundamenten van de Universele Verklaring van de Rechten van
de Mens (1948), die vandaag geldt als ijkpunt voor de beoordeling van de legitimiteit van politieke regimes.
Wat houdt vrijheid in? = centrale vraag van deze cursus
Vrijheid is een essentially contested concept (Walter Bryce Gallie): Een begrip dat perfectly genuine but endless
disputes uitlokt:
1) ‘Essentially contested concept’
= een begrip waarover rationeel kan worden gedebatteerd, zonder dat het louter subjectief is, maar een redelijke
uitwisseling van argumenten leidt nooit tot een definitieve conclusie
- Gevolg: een sluitend antwoord op de vraag wat het begrip (concept) vrijheid in deze context inhoudt
bestaat dus niet. Er bestaan alleen maar (plausibele, rationeel verdedigbare, respectabele) opvattingen
(conceptions) van vrijheid.
2) ‘Perfectly genuine but endless disputes’
- perfectly genuine omdat de argumenten die in die disputen door de deelnemers worden gebruikt om hun
opvatting te verdedigen plausibel, perfect respectabel, rationeel zijn;
- endless omdat die disputen nooit zullen leiden tot een (af)sluitende definitie (conclusive definition) die op
de instemming van iedereen kan rekenen
De vraag of x vrijheid garandeert is een van de belangrijkste issues in debatten over de vraag of x een goede manier
is om een samenleving politiek te organiseren:
In het verdere verloop van de cursus worden twee grote visies besproken (twee ‘conceptions’):
A. Liberale vrijheid – Isaiah Berlin
(focus op negatieve vrijheid: vrij zijn van inmenging)
B. Republikeinse vrijheid – Philip Pettit
(focus op niet-onderworpen zijn aan willekeurige macht)
Isaiah Berlin en de liberale opvatting van vrijheid - Two Concepts of Liberty (1958)
1. Situering
2
,Isaiah Berlin behandelt in Two Concepts of Liberty (1958) het centrale thema van vrijheid.
De tekst geldt als een ‘klassieker’ in de politieke filosofie, vergelijkbaar met On Liberty van John Stuart Mill.
Berlin verdedigt de westerse visie op vrijheid tegenover het communistische oostblok (SU) en wil aantonen hoe
het begrip vrijheid daar werd misbruikt om controle te rechtvaardigen
- Zeer invloedrijke tekst inzake politieke vrijheid 2de helft van de 20ste eeuw
Hij onderscheidt twee vormen van vrijheid:
- Negatieve vrijheid = ware vrijheid, afwezigheid van dwang.
- Positieve vrijheid = vrijheid die dreigt te verdwijnen door dwang in naam van een hoger doel.
2. Negatieve vrijheid
Berlin stelt dat burgers in een politieke gemeenschap ruimte moeten hebben om hun eigen zinvol en betekenisvol
leven vorm te geven:
- Die ruimte bestaat enkel als ze negatief vrij zijn: vrij van inmenging of dwang door anderen
- Vrijheid bestaat daar waar geen politieke wetten gelden
- Wanneer een samenleving zich richt op positieve vrijheid, dreigt dat te leiden tot dwang en zelfs
mensonwaardigheid
→ Daarom heeft negatieve vrijheid bij Berlin een positieve betekenis, terwijl positieve vrijheid een negatieve
lading heeft
Kernidee: (negatieve) vrijheid betekent dat men niet wordt belemmerd door anderen in het nastreven van eigen
doelen, niemand zorgt voor drempels — dit noemt Berlin non-interference (afwezigheid van inmenging)
- Let op! ‘Interference’ verwijst naar obstakels veroorzaakt door andere individuen, geen fysische obstakels
(bv. Geen benen hebben en toch de Mount Everest willen beklimmen)
Belangrijke nuance:
Enkel obstakels die worden veroorzaakt door andere mensen beperken vrijheid. Fysieke beperkingen (zoals geen
benen hebben en toch de Mount Everest willen beklimmen) vallen daar niet onder.
Samengevat: Negatieve vrijheid = ruimte om te doen wat men wil, zonder dwang of inmenging door anderen
- Wanneer anderen of instanties zich in mijn zaken mengen, zich bemoeien, mij verhinderen een keuze te
maken, een doel te bereiken of handelend op te treden, dan ben ik dus onvrij, en is er sprake van dwang of
(zelfs) onderdrukking
Citaat Inhoud / Betekenis
TO Vrijheid = je hebt de mogelijkheid om iets te doen, zonder dwang. Obstakels die niet door andere
12 mensen veroorzaakt worden (zoals fysieke beperkingen) tellen niet als beperking van vrijheid.
TO Vrijheid betekent afwezigheid van inmenging (non-interference): anderen leggen je geen obstakels of
13 belemmeringen op.
TO 14, TO 25, Politieke vrijheid = de ruimte om te doen wat men wil doen, zelf keuzes te maken en te
L 35 handelen volgens die keuze.
TO Negatieve vrijheid houdt in dat niemand voor drempels zorgt of tussenkomt in jouw handelen — geen
18 obstructie door anderen.
3
, L Alleen obstakels die door andere mensen veroorzaakt zijn, beperken vrijheid. Natuurlijke of fysieke
32 beperkingen doen dat niet.
3. Negatieve vrijheid en vrijheidsbegrenzing
Vrijheid en haar grenzen volgens Berlin:
Vrijheid betekent hoe minder inmenging van anderen of van de politieke macht (overheid), hoe groter mijn vrijheid
- Let op! Toch kan absolute vrijheid niet bestaan, omdat mensen samenleven en dus onvermijdelijk elkaars
bewegingsruimte beïnvloeden
- ⇒ Om onze vrijheid te behouden, moeten we er een deel van opgeven
→ Probleemstelling volgens Berlin: Als vrijheid een heilige en onaantastbare waarde is, op basis van welk
principe mag ze dan worden beperkt om de vrijheid van anderen te beschermen als verdediger van de negatieve
vrijheid? Welke vrijheidsbegrenzing is aanvaardbaar? (TO 17)
- (“Vrijheid voor de snoek is de dood voor de witvissen.” – TO 15)
Berlin geeft geen duidelijk antwoord, maar binnen de liberale traditie wordt vaak verwezen naar het schadebeginsel
van John Stuart Mill:
- = De vrijheid van iemand mag enkel worden beperkt om te voorkomen dat hij anderen schade berokkent
- Zo wordt negatieve vrijheid behouden, maar binnen grenzen die noodzakelijk zijn om de vrijheid van
iedereen te waarborgen
- Mill, Over vrijheid, Boom, 2010: 45
→ het schadebeginsel is een vrijheidsbegrenzing die ingaat tegen de ongewenste effecten van absolute negatieve
vrijheid
CONCLUSIE: De maximale absolute negatieve vrijheid is die vrijheid waarbij niets in de weg gelegd wordt door
wie dan ook
- Probleem: wij zijn sociale wezens, door te handelen zullen wij onvermijdelijk invloed hebben op de
bewegingsruimte van anderen hebben
- ⇒ Wij kunnen nooit in de absolute zin vrij zijn, we moeten iets van onze vrijheid opgeven om de rest
te behouden (absolute vrijheid is onmogelijk!)
4. Negatieve vrijheid en grenzen aan de vrijheidsbegrenzing
Grenzen aan de vrijheidsbegrenzing: Vrijheidsbegrenzing is noodzakelijk, maar ook die begrenzing zelf moet
grenzen respecteren, want we moeten een minimum aan persoonlijke vrijheid behouden
→ De centrale vraag bij Berlin: hoever mag de beperking van vrijheid zelf gaan?
Berlin stelt dat een politiek georganiseerde samenleving zich moet laten leiden door minstens twee samenhangende
beginselen:
1) Recht staat boven macht
- Macht moet zich houden aan fundamentele rechten en onschendbare regels vb. UVRM
- Vrijheid kan niet worden opgeofferd aan welk ideaal dan ook → Vrijheid behouden vraagt een
samenleving met duidelijke grenzen die niemand mag overschrijden, zelfs geen staatshoofden,
koningen of wetten (TO 73)
- Ook wetten kunnen repressief zijn: vrijheid moet beschermd worden tegen élke vorm van dwang, ongeacht
het ideaal uit naam waarvan deze dwang wordt uitgeoefend (TO: 72)
4
