Samenvatting Penologie & Penitentiair
recht ’25-‘26
LES 1: WAT IS PENOLOGIE?
Wat is penologie?
Penologie =
• De sociaalwetenschappelijke studie van (staats)bestra9ing
o Belonings- en bestra9ingspraktijken zijn onderdeel van menselijke interacties en
de bredere samenleving
o Boodschap: wat vinden we aanvaardbaar en onaanvaardbaar in menselijke
relaties?
• Bestra9ing door de overheid ~ Strafrecht
• Juridisch perspectief + Theoretisch-empirisch perspectief
o Sociale wetenschap dus: aantal empirische vraagstukken, niet op te lossen door
naar wetboeken te kijken
Wat is penitentiair recht?
• Penitentiair recht = geheel van juridische normen i.v.m. de behandeling van
gedetineerde personen
o Interne rechtspositie: Basiswet Gevangeniswezen, 2005 (rechten van
gedetineerden tijdens detentie)
o Externe rechtspositie: Wet Externe Rechtspositie, 2006 (regeling van de overgang
van binnen naar buiten (bv. penitentiair verlof))
• In de toekomst: Strafuitvoeringswetboek?
Welke stra2en?
Strafrecht
• Wetgever bepaalt de misdrijven en mogelijke stra9en per misdrijf
• Rechtbanken (strafrechters/strafrechtbanken) passen wetten toe: schuld/onschuld +
welke bestra9ing?
• Uitvoerende macht staat in voor de uitvoering van de stra9en
Strafwetboek 2024 (IWT: 8 april 2026)
à 4 categorieën van (hoofd)stra9en
• Gevangenisstraf
Vrijheidsbenemende stra;en • Behandeling onder vrijheidsberoving (nieuw, ten
vroegste vanaf 1 januari 2035)
• Straf onder ET
Vrijheidsbeperkende stra;en • Probatiestraf (straf onder voorwaarden)
• Werkstraf
• Geldboete
• Verbeurdverklaring
Vermogensstra;en
• Gelstraf vastgesteld o.b.v. het verwacht of uit het
misdrijf behaalde voordeel
1
, Veroordeling bij Schuldig aan feiten, maar omwille van bv. lichte ernst
schuldigverklaring geen verdere straf uitspreken
• Geldboete
• Verbeurdverklaring
• Geldstraf vastgesteld op basis van het
verwachte of uit het misdrijf behaalde voordeel
• Verlengde opvolging (nieuw, ten vroegste vanaf 1
Bijkomende stra9en januari 2035)
• Ontzetting uit bepaalde burgerlijke en politieke
rechten (bv. recht om verkozen te worden)
• Beroepsverbod
• Verval van het recht tot sturen
• Verblijfs-, plaats- of contactverbod
• Opschorting van de uitspraak van de veroordeling (1-5 jaar)
o Kan worden herroepen bij een nieuwe veroordeling tot gevangenisstraf van
minstens 6 maanden
• Uitstel (volledig of gedeeltelijk) van de tenuitvoerlegging van de straf (1-5 jaar)
o Moet worden herroepen bij een nieuwe veroordeling tot gevangenisstraf zonder
uitstel van meer dan 18 maanden
o Kan worden herroepen bij een nieuwe veroordeling tot een gevangenisstraf
zonder uitstel van ten hoogste 18 maanden
o Kan met voorwaarden: probatie-uitstel è Kan worden herroepen in geval van
een ernstige niet-naleving van de probatievoorwaarden
Cijfers
• Vooral e9ectieve gevangenisstra9en
worden vaak uitgesproken (ongeveer 15 000)
• Meer dan 25 000 gevangenisstra9en tot 5j
in 2019
• Minder veroordelingen,
maar gaat wel om mensen die
veel langer in de gevangenis
blijven zitten (dus blijven we ook
terug zien in de bevolkingscijfers
van de gevangenis)
2
, • Overbevolking (!)
o Nieuwsblad (8 september 2025): “De totale capaciteit bedraagt 11.040 cellen,
waarvan 10.433 bruikbaar. Met 13.075 aanwezige gedetineerden betekent dat
ruim 2.600 personen boven de infrastructuurcapaciteit.”
o “In totaal zijn er 282 grondslapers, zes meer dan een week eerder.”
Definitie van straf?
Juridische definitie
• Niet bepaald in het strafwetboek
• Hof van Cassatie: leedtoevoeging, door een wet bepaald, als sanctie voor een misdrijf
(opgelegd door de rechterlijke macht) (veel debat in literatuur of dit wel ideale definitie van een
straf is)
ó Vrijheidsbeperkende stra9en: de rechter kan beslissen om louter voorwaarden op te leggen
op de positieve ontwikkeling van de veroordeelde (bv. het volgen van een begeleiding, het volgen
van een opleiding) è Vrijheidsbeperkende of ‘gemeenschapsgerichte’ stra9en worden
regelmatig door rechters als ‘gunsten’ beschouwd en omschreven, eerder dan als een ‘echte
straf’
Empirische vaststellingen
• Ervaringen van betrokkenen (!)
• Hayes (2018): subjectivistisch element toevoegen aan de definitie van bestra9ing è
Leed als een persoonlijke ervaring van fysieke, psychologische en/of emotionele pijn,
voortkomend uit de bestra9ing door een strafrechtelijke actor.
o Betrekt ook de persoonlijke ervaring van de betrokkene
• Durnescu (2011): ‘pains of probation’
o Deprivatie van autonomie (bv. strikte tijdsschema’s)
o Financiële kosten (bv. voor vervoer)
o Stigmatiserende e9ecten van de straf
o Het meermaals herinnerd worden aan het misdrijf
o De vervangende gevangenisstraf hangt nog boven het hoofd van de betrokkene
è Begeleiding en opvolging door de justitieassistent (coercive caring; Bottoms,
1980)
• Ervaringen van betrokkenen (!)
• Individuele verschillen è Eerder controlerende ervaring ó Eerder helpende ervaring
• Positieve aspecten
• Het bieden van ondersteuning bij het stoppen met criminaliteit
• Het creëren van structuur in iemands leven
• Het aanleren van prosociale probleemoplossende vaardigheden
• Het bieden van een prosociaal netwerk
• …
Discussies over definitie
• Van Stokkom (2023): intentionele leedtoevoeging is te zeer verbonden met noties zoals
wraak, onderwerping en vijandigheid ó Humane waarden in een democratische
samenleving
o “Moeten we niet meer naar een definitie van straf in lijn met de humane waarden van een
samenleving?”
3
, • Constructieve definitie van bestra9ing is nodig: “Straf is terechtwijzen en ter
verantwoording roepen en gaat vergezeld met het opleggen van een
inspanningsverplichting die verantwoordelijkheidszin stimuleert” (Van Stokkom, 2023:
81)
o Herstel (t.a.v. slachto9ers en t.a.v. de samenleving)
o Zelfherstel (gedragsverandering en moreel leren)
• Uiteraard gaat een inspanningsverplichting gepaard met vrijheidsbeperkingen en is
verantwoordelijkheid opnemen en moreel leren uitdagend, maar de focus verschuift weg
van leed
Een brede blik op bestra2ing: Niet enkel de stra2en opgelegd door de
rechter zijn penologisch relevant (!)
Maatregelen, sancties, administratieve afhandelingen…
• Niet-toerekeningsvatbaarheid door geestesstoornis è Internering als maatregel (maar
vrijheidsberoving in forensisch psychiatrische centra is mogelijk)
o ó Vrijheidsberoving, excessief gebruik van dwangmaatregelen (isolatieruimte,
fixatie, lichaamsfouillering, dwangmedicatie) kunnen als bestra9end ervaren
worden
• Niet-toerekeningsvatbaarheid door minderjarigheid è Jeugdhulpverlening (-12 jaar) en
sancties voor jeugddelict (+12 jaar, gaande tot ‘gesloten begeleiding in een afdeling van
een gemeenschapsinstelling’)
o ó Gevoel van doing time bij jongeren (doing time: mensen hebben het gevoel dat ze
de tijd moeten uitzitten – concept uit de gevangenisliteratuur)
• Idee dat er een zekere gevaarlijkheid van de dader uitgaat, de maatschappij beschermd
moet worden en/of de betrokkene zelf hulp en zorg nodig heeft
• Mystificerende kracht van juridische taal (Van de Kerchove, 1977): (door dingen anders te
noemen) verhult het strafkarakter + (extra) risico dat rechtswaarborgen aan de kant
worden geschoven
Breder dan de rechter;
• Buitengerechtelijke afhandelingsmogelijkheden door strafrechtelijke actoren
o Politie: onmiddellijke inning van een geldsom (cf. verkeersmisdrijven)
o Openbaar ministerie: minnelijke schikking + bemiddeling en maatregelen
(therapie, opleiding, dienstverlening / bemiddeling met slachto9er)
• Punitieve en/of preventieve aanpak door andere overheidsactoren
o Gemeentelijke administratieve sanctie (GAS)
• Andere domeinen, bv. immigratiecontrole
Penaliteit
• Garland (1985): penologen bestuderen meer dan bestra9ing op zich
• ó Penale systemen? è Lijkt te suggereren dat het strafrechtssysteem een monolithisch
geheel vormt met één duidelijke doelstelling waar alle actoren samen naartoe werken
(‘strafrechtsketen’) ó Conflicterende doelstellingen
• (wel: ) Bredere blik: ook kijken naar hoe er over bestra9ing gesproken wordt
(‘werkstrafjes’), hoe bestra9ing wordt weergegeven in media en politieke
beleidsdiscoursen, …
• Garland spreekt over: Penaliteit: het geheel van het penale complex, inclusief de
wetten, het repertoire aan sancties, de instellingen en instanties van rechtshandhaving,
maar ook de praktijken, de retoriek van symbolen en beelden en de gehanteerde
4
recht ’25-‘26
LES 1: WAT IS PENOLOGIE?
Wat is penologie?
Penologie =
• De sociaalwetenschappelijke studie van (staats)bestra9ing
o Belonings- en bestra9ingspraktijken zijn onderdeel van menselijke interacties en
de bredere samenleving
o Boodschap: wat vinden we aanvaardbaar en onaanvaardbaar in menselijke
relaties?
• Bestra9ing door de overheid ~ Strafrecht
• Juridisch perspectief + Theoretisch-empirisch perspectief
o Sociale wetenschap dus: aantal empirische vraagstukken, niet op te lossen door
naar wetboeken te kijken
Wat is penitentiair recht?
• Penitentiair recht = geheel van juridische normen i.v.m. de behandeling van
gedetineerde personen
o Interne rechtspositie: Basiswet Gevangeniswezen, 2005 (rechten van
gedetineerden tijdens detentie)
o Externe rechtspositie: Wet Externe Rechtspositie, 2006 (regeling van de overgang
van binnen naar buiten (bv. penitentiair verlof))
• In de toekomst: Strafuitvoeringswetboek?
Welke stra2en?
Strafrecht
• Wetgever bepaalt de misdrijven en mogelijke stra9en per misdrijf
• Rechtbanken (strafrechters/strafrechtbanken) passen wetten toe: schuld/onschuld +
welke bestra9ing?
• Uitvoerende macht staat in voor de uitvoering van de stra9en
Strafwetboek 2024 (IWT: 8 april 2026)
à 4 categorieën van (hoofd)stra9en
• Gevangenisstraf
Vrijheidsbenemende stra;en • Behandeling onder vrijheidsberoving (nieuw, ten
vroegste vanaf 1 januari 2035)
• Straf onder ET
Vrijheidsbeperkende stra;en • Probatiestraf (straf onder voorwaarden)
• Werkstraf
• Geldboete
• Verbeurdverklaring
Vermogensstra;en
• Gelstraf vastgesteld o.b.v. het verwacht of uit het
misdrijf behaalde voordeel
1
, Veroordeling bij Schuldig aan feiten, maar omwille van bv. lichte ernst
schuldigverklaring geen verdere straf uitspreken
• Geldboete
• Verbeurdverklaring
• Geldstraf vastgesteld op basis van het
verwachte of uit het misdrijf behaalde voordeel
• Verlengde opvolging (nieuw, ten vroegste vanaf 1
Bijkomende stra9en januari 2035)
• Ontzetting uit bepaalde burgerlijke en politieke
rechten (bv. recht om verkozen te worden)
• Beroepsverbod
• Verval van het recht tot sturen
• Verblijfs-, plaats- of contactverbod
• Opschorting van de uitspraak van de veroordeling (1-5 jaar)
o Kan worden herroepen bij een nieuwe veroordeling tot gevangenisstraf van
minstens 6 maanden
• Uitstel (volledig of gedeeltelijk) van de tenuitvoerlegging van de straf (1-5 jaar)
o Moet worden herroepen bij een nieuwe veroordeling tot gevangenisstraf zonder
uitstel van meer dan 18 maanden
o Kan worden herroepen bij een nieuwe veroordeling tot een gevangenisstraf
zonder uitstel van ten hoogste 18 maanden
o Kan met voorwaarden: probatie-uitstel è Kan worden herroepen in geval van
een ernstige niet-naleving van de probatievoorwaarden
Cijfers
• Vooral e9ectieve gevangenisstra9en
worden vaak uitgesproken (ongeveer 15 000)
• Meer dan 25 000 gevangenisstra9en tot 5j
in 2019
• Minder veroordelingen,
maar gaat wel om mensen die
veel langer in de gevangenis
blijven zitten (dus blijven we ook
terug zien in de bevolkingscijfers
van de gevangenis)
2
, • Overbevolking (!)
o Nieuwsblad (8 september 2025): “De totale capaciteit bedraagt 11.040 cellen,
waarvan 10.433 bruikbaar. Met 13.075 aanwezige gedetineerden betekent dat
ruim 2.600 personen boven de infrastructuurcapaciteit.”
o “In totaal zijn er 282 grondslapers, zes meer dan een week eerder.”
Definitie van straf?
Juridische definitie
• Niet bepaald in het strafwetboek
• Hof van Cassatie: leedtoevoeging, door een wet bepaald, als sanctie voor een misdrijf
(opgelegd door de rechterlijke macht) (veel debat in literatuur of dit wel ideale definitie van een
straf is)
ó Vrijheidsbeperkende stra9en: de rechter kan beslissen om louter voorwaarden op te leggen
op de positieve ontwikkeling van de veroordeelde (bv. het volgen van een begeleiding, het volgen
van een opleiding) è Vrijheidsbeperkende of ‘gemeenschapsgerichte’ stra9en worden
regelmatig door rechters als ‘gunsten’ beschouwd en omschreven, eerder dan als een ‘echte
straf’
Empirische vaststellingen
• Ervaringen van betrokkenen (!)
• Hayes (2018): subjectivistisch element toevoegen aan de definitie van bestra9ing è
Leed als een persoonlijke ervaring van fysieke, psychologische en/of emotionele pijn,
voortkomend uit de bestra9ing door een strafrechtelijke actor.
o Betrekt ook de persoonlijke ervaring van de betrokkene
• Durnescu (2011): ‘pains of probation’
o Deprivatie van autonomie (bv. strikte tijdsschema’s)
o Financiële kosten (bv. voor vervoer)
o Stigmatiserende e9ecten van de straf
o Het meermaals herinnerd worden aan het misdrijf
o De vervangende gevangenisstraf hangt nog boven het hoofd van de betrokkene
è Begeleiding en opvolging door de justitieassistent (coercive caring; Bottoms,
1980)
• Ervaringen van betrokkenen (!)
• Individuele verschillen è Eerder controlerende ervaring ó Eerder helpende ervaring
• Positieve aspecten
• Het bieden van ondersteuning bij het stoppen met criminaliteit
• Het creëren van structuur in iemands leven
• Het aanleren van prosociale probleemoplossende vaardigheden
• Het bieden van een prosociaal netwerk
• …
Discussies over definitie
• Van Stokkom (2023): intentionele leedtoevoeging is te zeer verbonden met noties zoals
wraak, onderwerping en vijandigheid ó Humane waarden in een democratische
samenleving
o “Moeten we niet meer naar een definitie van straf in lijn met de humane waarden van een
samenleving?”
3
, • Constructieve definitie van bestra9ing is nodig: “Straf is terechtwijzen en ter
verantwoording roepen en gaat vergezeld met het opleggen van een
inspanningsverplichting die verantwoordelijkheidszin stimuleert” (Van Stokkom, 2023:
81)
o Herstel (t.a.v. slachto9ers en t.a.v. de samenleving)
o Zelfherstel (gedragsverandering en moreel leren)
• Uiteraard gaat een inspanningsverplichting gepaard met vrijheidsbeperkingen en is
verantwoordelijkheid opnemen en moreel leren uitdagend, maar de focus verschuift weg
van leed
Een brede blik op bestra2ing: Niet enkel de stra2en opgelegd door de
rechter zijn penologisch relevant (!)
Maatregelen, sancties, administratieve afhandelingen…
• Niet-toerekeningsvatbaarheid door geestesstoornis è Internering als maatregel (maar
vrijheidsberoving in forensisch psychiatrische centra is mogelijk)
o ó Vrijheidsberoving, excessief gebruik van dwangmaatregelen (isolatieruimte,
fixatie, lichaamsfouillering, dwangmedicatie) kunnen als bestra9end ervaren
worden
• Niet-toerekeningsvatbaarheid door minderjarigheid è Jeugdhulpverlening (-12 jaar) en
sancties voor jeugddelict (+12 jaar, gaande tot ‘gesloten begeleiding in een afdeling van
een gemeenschapsinstelling’)
o ó Gevoel van doing time bij jongeren (doing time: mensen hebben het gevoel dat ze
de tijd moeten uitzitten – concept uit de gevangenisliteratuur)
• Idee dat er een zekere gevaarlijkheid van de dader uitgaat, de maatschappij beschermd
moet worden en/of de betrokkene zelf hulp en zorg nodig heeft
• Mystificerende kracht van juridische taal (Van de Kerchove, 1977): (door dingen anders te
noemen) verhult het strafkarakter + (extra) risico dat rechtswaarborgen aan de kant
worden geschoven
Breder dan de rechter;
• Buitengerechtelijke afhandelingsmogelijkheden door strafrechtelijke actoren
o Politie: onmiddellijke inning van een geldsom (cf. verkeersmisdrijven)
o Openbaar ministerie: minnelijke schikking + bemiddeling en maatregelen
(therapie, opleiding, dienstverlening / bemiddeling met slachto9er)
• Punitieve en/of preventieve aanpak door andere overheidsactoren
o Gemeentelijke administratieve sanctie (GAS)
• Andere domeinen, bv. immigratiecontrole
Penaliteit
• Garland (1985): penologen bestuderen meer dan bestra9ing op zich
• ó Penale systemen? è Lijkt te suggereren dat het strafrechtssysteem een monolithisch
geheel vormt met één duidelijke doelstelling waar alle actoren samen naartoe werken
(‘strafrechtsketen’) ó Conflicterende doelstellingen
• (wel: ) Bredere blik: ook kijken naar hoe er over bestra9ing gesproken wordt
(‘werkstrafjes’), hoe bestra9ing wordt weergegeven in media en politieke
beleidsdiscoursen, …
• Garland spreekt over: Penaliteit: het geheel van het penale complex, inclusief de
wetten, het repertoire aan sancties, de instellingen en instanties van rechtshandhaving,
maar ook de praktijken, de retoriek van symbolen en beelden en de gehanteerde
4
