Samenvatting - Filosofie en rechtsfilosofie

Rechtsfilosofie
UA Ba 1 2025-2026 Marie-Jo De Baecker


1. Rechtsfilosofie en recht: wat en waarom?

1. Inleiding
- Rechtsfilosofie behandelt essentiële vragen:
 Noodzaak van recht binnen onze SL
 Normatieve inhoud van recht + verhouding tot moraal
 Definitie + belang van rechtvaardigheid
 Rol van staat + van macht in vormgeven & handhaven van recht
 Redenen waarom recht zou moeten worden nageleefd worden

2. Conflict
- Functie van recht: zorgt voor ordening van SL
 Waarom ordening in SL noodzakelijk + waarom moet recht functie vervullen?
 Aanwezigheid van conflicten  mogelijkheid interactie met elkaar + ontstaan
goederen conflict
 Recht conflicten oplossen  stabiele + vreedzame SL
 Conflicten gebeuren wnr 4 specifieke momenten voorkomen:
1. Veelheid
2. Verscheidenheid
3. Schaarste
4. Vrije toegang
- Veelheid = aanwezigheid meerdere personen
 Interactie tussen verschillende individuen mogelijk
 Conflict met 1 persoon bestaat niet
- Verscheidenheid/ diversiteit
 Aanleiding: verschillende ideeën, voorkeuren en plannen
 Potentieel probleem wnr veelheid aan personen dezelfde materiële middelen aan hun
diverse intenties vorm willen geven
- Schaarste van middelen: kern van probleem
 Dezelfde beperkte middelen, hoest niet noodzakelijk tot conflicten te leiden
 Problematisch: wnr iedereen vrij toegang heeft tot deze schaarste middelen
- Vrije toegang: iedereen kan aan schaarste komen
 1 iemand meester over schaarse middelen, eigen belang naar voor  nadele van andere
 4 kenmerken nodig voor conflict, conflict zonder schaarse  conflict…, stel geen vrije toegang
aan schaarste  conflict…
 4 voorwaarden = cumulatief  noodzakelijk
- Oplossen/ vermijden conflict: 1 voorwaarden uitschakelen
 4 strategieën mogelijk gericht op uitschakelen van 1 basisvoorwaarde
1. Veelheid  eenheid:
 Individuele personen  1 collectiviteit (samenvoegen), met 1 leider/ instantie
die alle beslissingen neemt over gebruik van schaarse middelen
2. Diversiteit  consensus af te dwingen:
 Handelingen slechts verricht indien goedkeuring van andere
 Alle personen dezelfde opinies en waarde hanteren

1

,Rechtsfilosofie
UA Ba 1 2025-2026 Marie-Jo De Baecker

3. Schaarste  overvloed:
 Diverse behoeften  beschikbare middelen
 Meest essentiële behoeften laten vervullen
 Meer middelen beschikbaar maken + drastische verhoging van productie via
technologische vooruitgang + verbeteren via efficiëntie
4. Vrij toegang  recht:
 Rechtssystemen uitbouwen: verhoudingen tegenover personen +goederen
duidelijk definiëren & wettelijk vastgesteld worden

3. Utopie & dystopie
3.1 Utopie: eerste generatie
- Utopische literatuur: SL beschreven zonder conflicten
 Schaarste aangepakt: individuen strikte controle + beperking van behoefte
o Essentiële behoefte vervullen
o Privébezit = afwezig
o Productie van materiële goederen   strak arbeidsplan op individuen
 Eenheid en consensus op 2 manieren afgedwongen:
1. Totale onderwerping van individu aan staat:
o Individu: geen negatieve vrijheid  niet vrij op eigen keuze te maken zonder
inmenging van overheid
o Geen actieve rol in vormgeving van SL + niet onafhankelijk van staat ontplooien
2. Verstikkende sociale controle via onderwijs + opvoeding
o Indoctrinatie met en door staat opgelegd ideaal  ultieme vorm van geluk
o Strenge regels liefde, seksualiteit en voorplanting: allemaal volgens een van
bovenaf bepaald plan
o Arbeid + tijdsbesteding volledig gecontroleerd: iedereen specifieke raak +
collectieve productiedoelen centraal vastgesteld
 Specifieke dynamiek + structuur
 Idee van rationele maakbaarheid + controle van maatschappij
 Utopisch experiment = alomvattend: alle maatschappelijke structuren worden volledig
tot in detail hervormd
 Radicale breuk met verleden
 SL = streng hiërarchische structuur
 Harmonie komt organisch tot stand
 Ongelijkheid wordt geaccepteerd  streven naar zuiverheid  voortdurende
uitzuivering
 Vervangt maatschappelijk ideaal in utopische SL uiteindelijk zelfs God als grondslag van
moraal




3.2 Utopie: tweede generatie
- Recht blijft noodzakelijk: vanwege verschillende factoren
1. Conflicterende belangen:


2

,Rechtsfilosofie
UA Ba 1 2025-2026 Marie-Jo De Baecker

 Ondanks nadruk op solidariteit + samenwerking  uiteenlopende waarden,
overtuigingen + doelen blijven bestaan
 Verschillende behoeften + verlangen kan leiden tot conflicten
2. Sociale + economische uitdagingen
 Hoewel streven naar gelijkheid, blijft schaarste bestaan
 Macht + ongelijkheid mogelijke bronnen tot conflict
3. Psychologische factoren
 Agressie, hebzucht, nastreven van macht kunnen opduiken
4. Recht = essentieel om individuen verantwoordelijk te houden
 Voor schade die zij aan andere toebrengen + herstel bieden waar nodig is
 Sociale orde vertrouwen behouden a.d.h.v. recht

4. Recht
- 4 strategieën om conflicten te voorkomen/ op te lossen: via RECHT
4.1 Functie van het recht
- Recht maakt SL mogelijk waarin veelheid + diversiteit worden gerespecteerd, zelfs in wereld
van schaarste
 Vrijheid, individualiteit + zelfrealisatie van elke individu staan centraal
- SL realiseren: vrijheid van individuen beperken
 Recht beperkt enkel die vrijheid door toegang tot schaarse middelen te reguleren 
vrij beschikken over wat hen juridisch toekomt
 Definitie van Immanuel Kant: recht is geheel van voorwaarden waardoor de vrijheid
van ene persoon kan worden verenigd met vrijheid van andere persoon
- Recht dient dus uitsluitend om vreedzaam samenleven + eerlijke toegang tot schaarse
middelen te garanderen, zonder onnodige inmenging in individuele vrijheid

4.2 Verhouding tussen recht en moraal
- Om SL effectief te ordenen, is moraal te vrijblijvend
- Moraal is afhankelijk van persoonlijke keuzes + innerlijke overtuigingen  onvoldoende om
SL te ordenen
- Morele normen: niet-bindend + niet-naleven ervan  niet tot formele sancties, maar
gewetensproblemen
- Sommige morele normen zijn essentieel: overgenomen in recht (bv. verbod op doden)
- Morele opvattingen vaak te heterogeen + gedetailleerd
- Morele overtuigingen verschillen sterk  moeilijk universeel afdwingbaar maken
 Recht kadert essentiële morele normen (voor verschillende ethische systemen
cruciaal), wel afdwingbaar d.m.v. juridische sancties
- Veel discussie over verdere relatie recht – moraal
 Natuurrecht >< rechtspositivisme
o Natuurrecht: recht en moraal onlosmakelijk verbonden
o Rechtspositivisme: recht = onafhankelijk van moraal + recht bestaat alleen uit regels
die door autoriteit zijn vastgesteld
- Hoe ver recht de vrijheid van individuen mag beperken + welk criterium wordt er gebruikt
 Schadebeginsel
- Verschillende morele visies op wat ‘rechtvaardigheid’ inhoudt

3

, Rechtsfilosofie
UA Ba 1 2025-2026 Marie-Jo De Baecker


4.3 Kenmerken van het rechtssysteem
- Definitie recht omvat 4 essentiële kenmerken:
1. Gericht op het reguleren van gedrag binnen SL d.m.v. normen
 Normen bepalen wat juridisch juist/ onjuist is
 Normatieve ordening van SL
 SL ordenen op bindende wijze (anders dan bij moraal) + zonder vrijheid
buitensporig te beperken (anders dan in utopieën)
2. Geheel van regels + voorschriften die bepalen wat wel/ niet mag
 Formeel vastgelegd + vormen het juridische kader waaraan individuen &
instellingen zich moeten houden
 Vastleggen wat juridisch wel en niet is toegestaan: vrijheden, verplichtingen + aanspraken
3. Uitgevaardigd door/ krachtens maatschappelijk gezag
 Regels + voorschriften nodig om gedrag in SL te reguleren  autoriteit vereist
 Autoriteit legt regels op  heeft legitimiteit
4. Afdwingbaar door/ krachtens maatschappelijk gezag
 Naleving van regels kan worden afgedwongen, bv. door politie of rechtbanken
 Overtreding  gesanctioneerd of gedwongen tot naleving van voorschriften

4.4 Opbouw van het rechtssysteem
- Recht = enige realistische manier om op bindende wijze mensen in SL van schaarste
vreedzaam te laten samenleven
- Vrijheid van burgers af te bakenen  vaststellen welke vrijheid zij hebben om levensdoel te
verwezenlijken met beschikbare schaarse middelen
 Zoals bij Kant: vrijheid van ene burger zal beperkt zijn door vrijheid van andere burger
 Effectieve afbakening: nood aan normen
- Vastleggen van normen: orgaan vereist dat bevoegd is om regels + voorschriften te
formuleren = wetgevende macht
- Orgaan nodig dat ervoor zorgt dat regels + voorschriften worden uitgevoerd + toegepast =
uitvoerende macht
- Orgaan nodig dat naleving van regels + voorschriften afdwingt & conflicten oplost =
rechterlijke macht
 Systeem opgebouwd met deze 3 machten (wetgevende, uitvoerende, rechterlijke) dat
zorgt dat recht SL op bindende wijze ordent

4.5 Dwang als basiskenmerk
- Basiskenmerk recht = DWANG  juridische normen zijn afdwingbaar
 Schending van normen  sancties die door staat kunnen worden opgelegd
- 2 soorten dwang:
1. Preventieve dwang: mensen motiveren om wet vrijwillig na te leven  dreiging van
sancties
o Doel: bepaald gedrag te bevorderen zonder dat er handhavend moet worden opgetreden
2. Repressieve dwang: preventieve maatregelen falen + overtreding vindt plaats
o Sancties die worden opgelegd aan degene die normen schenden
o Doel: overtredingen te bestraffen + rechtsorde te handhaven

4