Literatuur cursus 9
1.Historische context
De hervorming
De hervorming ontstond door onvrede over misstanden in de rooms-katholieke kerk, die tot dan toe
de heersende kerk in Europa was. De burgerij werd ontevreden over de almacht van de hoge
geestelijkheid, de burgerij hadden geen invloed in kerkelijke zaken. De burgers wensten ruimte voor
eigen geloofsinzichten en wilden kerkdiensten in de volkstaal.
Maarten Luther was een van de eersten die zich verzette tegen kerkelijke misstanden. Hij spijkerde
95 stellingen aan de kerkdeur.
Johannes Calvijn (theoloog) had de gedachte van de predestinatie, de opvatting dat het eeuwig heil
afhankelijk is van goddelijke uitverkiezing. Hij werd grondlegger van het calvinisme. Door het
ontstaan van de drukpers konden de ideeën van Luther en Calvijn snel worden verspreid. Ook
konden gelovigen zelf de bijbel gaan lezen. Geloofstegenstellingen zorgden voor veel oorlogen.
De Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden
Het verzet tegen de absolutistische centralisatiepolitiek nam sterk toe. Ook verzetten de calvinisten
zich tegen geloofsvervolging. Rond deze tijd is ook de beeldenstorm. Dit leidde uiteindelijk tot de
Nederlandse opstand of tachtigjarige oorlog. In de opstand vielen de Nederlanden uiteen in een
onafhankelijke republiek in het noorden, de republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden, en een
zuidelijk deel dat onder Spaanse heerschappij bleef. Met de vrede van Münster kwam een einde aan
de Tachtigjarige oorlog. Hierbij kwam er een einde aan de oorlog, maar niet aan de interne
tegenstellingen in de republiek. Tijdens het twaalfjarig bestand (wapenstilstand) leidden dit tot een
ernstig binnenlands conflict.
Er ontstonden twee groepen: een partij rondom Johan van Oldenbarnevelt die vrede met Spanje
wilde, en een partij rondom Maurits, die de oorlog voort wilde zetten.
Er kwam ook een geloofsverschil tussen calvinisten en predestinatieleer volgers. De
contraremonstranten accepteerden Calvijns predestinatieleer, de remonstranten niet. Van
Oldenbarnevelt koos de kant van de remonstranten en Maurits die van de contraremonstranten. Van
Oldenbarnevelt en Hugo de Groot werden gevangengenomen en Van Oldenbarnevelt werd later
onthoofd.
Over de opstand tegen Spanje werd veel gezongen in strijdliederen.
Handel en welvaart
In de vijftiende en zestiende eeuw zochten Portugese en Spaanse zeevaarders naar een zeeweg naar
Indië. Deze tochten vormden de achtergrond van de ontdekkingsreizen.
Na de val van Antwerpen ging een groot deel naar de noordelijke Nederlanden, er kwamen veel
immigranten.
De burgerij was in de Republiek de drijvende kracht achter de handel. De Verenigde Oostindische
Compagnie (V.O.C.) werd opgericht. Hierdoor maakte de economie een enorme groei door.
De machtige groep uit zaken- en bestuurswereld vormde de groep van regentenfamilies. De
aanduiding Gouden Eeuw was eigenlijk alleen van toepassing op de regenten en de elite, omdat
alleen zij zich luxe goederen en kunst en cultuur konden veroorloven.
, 2.Culturele context
Kennis en wetenschap
De vraag naar de methode om ware kennis te funderen werd in de filosofie op twee manieren
beantwoord. Door empiristen en rationalisten.
- Bij het empirisme was betrouwbare kennis gebaseerd op zintuiglijke ervaring en
waarneming. Francis Bacon, John Locke.
- Bij het rationalisme stond juist het (kritische) verstand centraal = ratio. Kennis ontstaat daar
waar niet getwijfeld kan worden. René Descartes (‘’Ik denk, dus ik ben’’), Baruch Spinoza.
De copernicaanse wending houdt in dat niet de aarde, maar de zon het middelpunt is waar de andere
planeten omheen draaien. Bewezen door Galileo Galileï. Andere belangrijke uitvinders waren
Christiaan Huygens, Antonie van Leeuwenhoek en Hermanus Boerhaave.
Humanisme
Het middeleeuwse theocentrische (op god gerichte) wereldbeeld werd vervangen door een meer
antropocentrisch wereldbeeld (op de mens gericht). Deze verandering werd bevorderd door de
studie van menswetenschappen. Een van de bekendste humanisten was Erasmus. Zijn bekendste
boek is Lof der Zotheid. De verteller hierin is de zotheid (een nar) die pijnlijke waarheden vol ironie
en dubbele bodems naar voren brengt.
Renaissance
Het humanisme speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de Renaissance, dat letterlijk
‘’wedergeboorte’’ betekent. De renaissance was een poging de klassieke oudheid in cultuur, kunst en
literatuur na te doen herleven en na te volgen. Het kwam op toen de stadstaten met zelfbestuur tot
bloei waren gekomen. De sociale basis van de Renaissance waren burgers: humanisten, leden van de
heersende klasse en kunstenaars.
De drukpers speelde een belangrijke rol bij het verspreiden van de Renaissanceopvattingen.
Bij het herleven van de architectuur van de klassieke oudheid, benadrukte Vitruvius het belang van
symmetrie en proportie (verhouding). Belangrijke mensen die dit toepasten waren Brunelleschi en
Leonardo da Vinci.
De schilderkunst maakte in de Renaissance een belangrijke verandering door. Er werden nieuwe
vindingen toegepast, zoals lineaire perspectief. Ook werd de mythologie herontdekt.
Renaissancekunst was een intellectueel spel voor een elite van kenners.
In de literatuur uit de Renaissance herleefde de aandacht voor klassieke literaire genres als epos,
komedie en tragedie. De werken werden:
- vertaald = translatio
- nagebootst en nagevolgd = imitatio
- en tot slot werd er geprobeerd ze te overtreffen = aemulatio.
Renaissanceliteratuur was bedoeld voor geschoold, elitair publiek dat verwijzingen naar
spelen met bronnen kon volgen en waarderen. Literatuur moest belerend en diepzinnig zijn.
Burgerlijke cultuur in de Republiek
In de Republiek maakten de burgers uit de hogere middenklasse en regentenelite de dienst uit. Deze
groepen bepaalde in hoge mate het culturele leven. In de Republiek was een burgerlijke cultuur
dominant. Rijke burgers, stadsbesturen en stedelijke instellingen waren de voornaamste
opdrachtgevers, niet de adel en de kerk, zoals in de middeleeuwen was. Ook ontstond er in de
Republiek een vrije kunstmarkt: schilders produceerden zonder opdracht of voor een breed publiek.
Functies van kunst en literatuur waren:
- De burgerlijke en stedelijke identiteit tonen en legitimeren.
1.Historische context
De hervorming
De hervorming ontstond door onvrede over misstanden in de rooms-katholieke kerk, die tot dan toe
de heersende kerk in Europa was. De burgerij werd ontevreden over de almacht van de hoge
geestelijkheid, de burgerij hadden geen invloed in kerkelijke zaken. De burgers wensten ruimte voor
eigen geloofsinzichten en wilden kerkdiensten in de volkstaal.
Maarten Luther was een van de eersten die zich verzette tegen kerkelijke misstanden. Hij spijkerde
95 stellingen aan de kerkdeur.
Johannes Calvijn (theoloog) had de gedachte van de predestinatie, de opvatting dat het eeuwig heil
afhankelijk is van goddelijke uitverkiezing. Hij werd grondlegger van het calvinisme. Door het
ontstaan van de drukpers konden de ideeën van Luther en Calvijn snel worden verspreid. Ook
konden gelovigen zelf de bijbel gaan lezen. Geloofstegenstellingen zorgden voor veel oorlogen.
De Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden
Het verzet tegen de absolutistische centralisatiepolitiek nam sterk toe. Ook verzetten de calvinisten
zich tegen geloofsvervolging. Rond deze tijd is ook de beeldenstorm. Dit leidde uiteindelijk tot de
Nederlandse opstand of tachtigjarige oorlog. In de opstand vielen de Nederlanden uiteen in een
onafhankelijke republiek in het noorden, de republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden, en een
zuidelijk deel dat onder Spaanse heerschappij bleef. Met de vrede van Münster kwam een einde aan
de Tachtigjarige oorlog. Hierbij kwam er een einde aan de oorlog, maar niet aan de interne
tegenstellingen in de republiek. Tijdens het twaalfjarig bestand (wapenstilstand) leidden dit tot een
ernstig binnenlands conflict.
Er ontstonden twee groepen: een partij rondom Johan van Oldenbarnevelt die vrede met Spanje
wilde, en een partij rondom Maurits, die de oorlog voort wilde zetten.
Er kwam ook een geloofsverschil tussen calvinisten en predestinatieleer volgers. De
contraremonstranten accepteerden Calvijns predestinatieleer, de remonstranten niet. Van
Oldenbarnevelt koos de kant van de remonstranten en Maurits die van de contraremonstranten. Van
Oldenbarnevelt en Hugo de Groot werden gevangengenomen en Van Oldenbarnevelt werd later
onthoofd.
Over de opstand tegen Spanje werd veel gezongen in strijdliederen.
Handel en welvaart
In de vijftiende en zestiende eeuw zochten Portugese en Spaanse zeevaarders naar een zeeweg naar
Indië. Deze tochten vormden de achtergrond van de ontdekkingsreizen.
Na de val van Antwerpen ging een groot deel naar de noordelijke Nederlanden, er kwamen veel
immigranten.
De burgerij was in de Republiek de drijvende kracht achter de handel. De Verenigde Oostindische
Compagnie (V.O.C.) werd opgericht. Hierdoor maakte de economie een enorme groei door.
De machtige groep uit zaken- en bestuurswereld vormde de groep van regentenfamilies. De
aanduiding Gouden Eeuw was eigenlijk alleen van toepassing op de regenten en de elite, omdat
alleen zij zich luxe goederen en kunst en cultuur konden veroorloven.
, 2.Culturele context
Kennis en wetenschap
De vraag naar de methode om ware kennis te funderen werd in de filosofie op twee manieren
beantwoord. Door empiristen en rationalisten.
- Bij het empirisme was betrouwbare kennis gebaseerd op zintuiglijke ervaring en
waarneming. Francis Bacon, John Locke.
- Bij het rationalisme stond juist het (kritische) verstand centraal = ratio. Kennis ontstaat daar
waar niet getwijfeld kan worden. René Descartes (‘’Ik denk, dus ik ben’’), Baruch Spinoza.
De copernicaanse wending houdt in dat niet de aarde, maar de zon het middelpunt is waar de andere
planeten omheen draaien. Bewezen door Galileo Galileï. Andere belangrijke uitvinders waren
Christiaan Huygens, Antonie van Leeuwenhoek en Hermanus Boerhaave.
Humanisme
Het middeleeuwse theocentrische (op god gerichte) wereldbeeld werd vervangen door een meer
antropocentrisch wereldbeeld (op de mens gericht). Deze verandering werd bevorderd door de
studie van menswetenschappen. Een van de bekendste humanisten was Erasmus. Zijn bekendste
boek is Lof der Zotheid. De verteller hierin is de zotheid (een nar) die pijnlijke waarheden vol ironie
en dubbele bodems naar voren brengt.
Renaissance
Het humanisme speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de Renaissance, dat letterlijk
‘’wedergeboorte’’ betekent. De renaissance was een poging de klassieke oudheid in cultuur, kunst en
literatuur na te doen herleven en na te volgen. Het kwam op toen de stadstaten met zelfbestuur tot
bloei waren gekomen. De sociale basis van de Renaissance waren burgers: humanisten, leden van de
heersende klasse en kunstenaars.
De drukpers speelde een belangrijke rol bij het verspreiden van de Renaissanceopvattingen.
Bij het herleven van de architectuur van de klassieke oudheid, benadrukte Vitruvius het belang van
symmetrie en proportie (verhouding). Belangrijke mensen die dit toepasten waren Brunelleschi en
Leonardo da Vinci.
De schilderkunst maakte in de Renaissance een belangrijke verandering door. Er werden nieuwe
vindingen toegepast, zoals lineaire perspectief. Ook werd de mythologie herontdekt.
Renaissancekunst was een intellectueel spel voor een elite van kenners.
In de literatuur uit de Renaissance herleefde de aandacht voor klassieke literaire genres als epos,
komedie en tragedie. De werken werden:
- vertaald = translatio
- nagebootst en nagevolgd = imitatio
- en tot slot werd er geprobeerd ze te overtreffen = aemulatio.
Renaissanceliteratuur was bedoeld voor geschoold, elitair publiek dat verwijzingen naar
spelen met bronnen kon volgen en waarderen. Literatuur moest belerend en diepzinnig zijn.
Burgerlijke cultuur in de Republiek
In de Republiek maakten de burgers uit de hogere middenklasse en regentenelite de dienst uit. Deze
groepen bepaalde in hoge mate het culturele leven. In de Republiek was een burgerlijke cultuur
dominant. Rijke burgers, stadsbesturen en stedelijke instellingen waren de voornaamste
opdrachtgevers, niet de adel en de kerk, zoals in de middeleeuwen was. Ook ontstond er in de
Republiek een vrije kunstmarkt: schilders produceerden zonder opdracht of voor een breed publiek.
Functies van kunst en literatuur waren:
- De burgerlijke en stedelijke identiteit tonen en legitimeren.
