Samenvatting - Religie, zingeving en levensbeschouwing

RELIGIE
Module is geen leerstof voor het examen

Examenvraag: je krijgt een foto en je moet de context uitleggen

LES 1: SECULARISATIE, DESECULARISATIE, HERSECULARISATIE


SECULARISATIE

Secularisatiethese= rol van religie neemt af in moderne, geïndividualiseerde samenlevingen met een liberale
democratie, naarmate de levensstandaard toeneemt, een seculier-wetenschappelijk vertoog aan belang wint,
en de emancipatie van individuen en groepen groeit.

- Religies bespelen ander register dan de wetenschap: geloof is moeilijker te beweren  dus moderne
mens denkt dat het niet waar is
- Belang van godsdienst neemt af op twee gebieden:
o Maatschappelijk: religieuze instituten minder vat op sociale leven door scheiding kerk en
staat
o Individueel niveau: individualisering van zingeving maakt geïnstitutionaliseerde religie minder
relevant

Weber, Durkheim en Berger (laatste schreef Sacred Canopy  1967 geschreven, is jaar voor cultuuromslag 68)

- De steile val van het Godsgeloof en de achteruitgang van kerkbezoek in traditioneel katholieke of
protestantse landen, zeker vanaf de ‘culturele revolutie’ van 1968, zetten de these kracht bij.
o Einde communistisch systeem, hiervoor was godsdienst verboden/onderdrukt in
Communistisch systeem

Glücksman met La troisième mort de Dieu: these ontwikkelt dat eerste dood kruising is, tweede is omwenteling
van de verlichting, derde dood heeft te maken met de grote massaslachtingen (Verdun – Auschwitz – Rwanda)

- De grote drama’s van de 20ste eeuw hebben het geloof in God een grote kauw gegeven.

Verfijning van secularisatiedebat

- Op de secularisatiethese kwam al snel kritiek, dat die de gang van zaken te simpel en te
veralgemenend voorstelde. Want de godsdienstbeleving veranderde misschien wel, maar het was
duidelijk dat godsdienst niet zomaar verdween uit geavanceerde samenlevingen.
- In Religie in de Stad van de Mens (1984) stelde Harvey Cox dat zeker in stedelijke contexten religie
hardnekkiger was dan hijzelf aanvankelijk had verondersteld.
- Casanova (Public Religions in the Modern World, 1994) : vaak verwarring door drie niveaus van
secularisering door elkaar te haspelen:
o a) scheiden van politieke en religieuze sfeer, ieder met haar autonomie (bv: scheiding tussen
kerk en staat)
 Goede zaak voor beiden: uitnodiging aan de kerken om politieke besluitsvorming
niet te domineren en uitnodiging aan de staat om zich niet te veel te bemoeien wat
er gebeurd in de religies
o b) vermindering van belang van religie (decline) en vooral van geïnstitutionaliseerde religie
o c) privatisering van religie (=problematisch)

,  Je zou deze alleen maar mogen beleven in de private sfeer (vb debat over de
hoofddoeken, kruistekens)
- Met A secular age (2007) schreef Charles Taylor
o is secularisatie niet zomaar gelijk te stellen met afwezigheid van religie. Wel is een seculiere
staat belangrijk om het samenleven van verschillende godsdiensten mogelijk te maken. Hij
pleit voor conceptuele verfijning in debat over de seculiere staat. Hij stelt dat er een verschil
moet worden gemaakt tussen doelstelling en middelen van een seculiere staat.
 a) Doelstelling seculiere staat is bevorderen wederzijds respect en gewetensvrijheid;
 b) Middelen is scheiding tussen Kerk en Staat. Dat kan mee de sterke verschillen
verklaren die er bestaan tussen verschillende soorten secularisme en staten die
zichzelf seculier noemen.
 Vb Het Republikeinse (Franse) model legt de nadruk op middelen en dus op
neutraliteit van de Staat en de overheid (laïcité) = sterke scheiding tussen kerk en
staat
 vb het liberale (Angelsaksisch) model legt de nadruk op de doelstelling, en de
pragmatische omgang met de middelen  gaan minder sterk de scheiding maken
(vb God bless America dat de president zegt)
 In de praktijk gaat het vaak eerder om een continuüm. Zo vertoont het Belgische
modellen bijvoorbeeld trekken van beide modellen. Bovendien heeft het met het
concept van de ‘verzuiling’ een tamelijk unieke invulling gegeven aan de seculiere
staat, die als het ware ‘verkaveld’ werd volgens ideologischlevensbeschouwelijke
breuklijnen (katholiek – socialistisch – liberaal).

Believing without belonging (Grace Davis)= minder mensen bekeren zich naar een godsdienst maar de
geloofsinhouden blijven wel overeind  vb leven na de dood overleeft veel sterker dan de afname van het
toebehoren aan een bepaalde kerk of geloof

- Gaat dit na een tijd uitvlakken?
- Belonging without believing = mensen die zich als christelijk identificeren maar ze zijn daarom niet
gelovig  heeft meer te maken met een politieke invulling van de maatschappij
o Vb moslim omdat moslimgemeenschap maar daarvoor niet alle waarden onderschrijven

Vicarious religion: band tussen kerk en mensen wordt losser maar betekent niet dat de meerderheid tegen de
kerk zou zijn

- Grote groep die zich onafhankelijk opstelt vindt het wel goed dat een minderheid of kleinere groep
naar de kerk gaat,…  men vindt het goed dat het bestaat
- Vicarious = je neemt de plaats in van iemand anders
o Vb iemand die niet kerkelijk zijn, rekenen erop dat ze toch toegang hebben tot de kerk vb als
je wilt huwen. Je rekent er niet op dat de pastoor dit niet toelaat omdat je nooit naar de kerk
gaat
o Je vindt het goed dat het bestaat en dat je er soms beroep op kan doen


DESECULARISATIE

Paradigmawissel met einde van de KO

Desecularisatie = Dat stelde dat de secularisatie niet alleen niet had geleid tot het verdwijnen van de
godsdienst, maar dat het atheïsme zelf op zijn retour was (Berger)

- Beweging die hier en daar nogaltijd bezig is
- Kepel: La revanche de Dieu  nationalisme en religie kwam terug
o Gebruikte Joegoslavië: landen die allemaal op eigen basis eigen religieuziteit hebben
o Was een van de eerste schrijvers die zei dat religie terug in revival was

, - Micklethwait en Wooldrigde: religie is veel meer aanwezig dan we dachten

Wanneer deze omslag exact begonnen is, is discussie over

- bij 1978
o Iraanse revolutie (vestiging van theocratie): waarbij de conservatieve sjiitische geestelijke
Ayatollah Khomeini het volk kon aansporen de Shah Rezah Pahlevi, die het land een
moderniserende en westersgezinde koers liet varen, van de macht te verdrijven
o verkiezing Johannes Paulus II verkozen tot Paus (zei duidelijk dat godsdiensten een rol zullen
spelen in de wereld  deze kerkleider speelde een belangrijke rol in de geweldloze revolutie
die zou leiden tot de ontmanteling van het communistische systeem in Polen, in heel Oost-
Europa en uiteindelijk in de Sovjet-Unie.)
- Andere auteurs, zoals Amin Malouf en Manlio Graziano plaatsen de breuklijn nog vroeger, met name
bij de opkomst van de fundamentalistische islam na de nederlaag van de Arabische landen tegen Israël
bij de Zesdaagse oorlog (1967).
- In Westerse cultuur is het plaatje complex
o De globalisering en de migratiestromen zorgden er inmiddels voor dat ook in het seculiere
West-Europa – en dan vooral in de steden – religie weer aan een opmars toe was.
Superdiversiteit (Dirk Geldof, 2013) was ook op religieus vlak een feit
o Ondertussen klonk ook onder sociologen een hernieuwde waardering voor religie door.
 De ongelovige Zwitserse socioloog Alain De Botton schreef in Religie voor Atheïsten.
Een heidense gebruikersgids (2011) dat religie wel degelijk nuttig was voor de sociale
cohesie.
 de Duitse socioloog en filosoof Jürgen Habermas, een marxist van de Frankfurter
Schule en overtuigd aanhanger van de secularisatiethese, maakte in zijn Gesprekken
met kardinaal Ratzinger (de latere paus Benedictus XVI) in 2004 een opening om ook
religieuze argumenten te laten meespelen in het maatschappelijke debat. Wel stelde
hij dat op de plaats van de formele beslissing (Parlement) religieuze argumenten
zoveel mogelijk vertaald moesten worden in rationele termen
 Er is een soort burden/last die zorgt voor een discriminatie: als je gelovige
argumentatie altijd moet vertalen naar rationele argumentatie is dit een
soort van burden voor gelovigen.
 In parlementaire debatten/pol besluitsvorming moet het wel puur rationeel
zijn.
- Berger: schreef artikel waarin hij zegt dat hij zich vergist had met de secularisatiethese
(desecularization of the world)
o Vergist door West Europese uitzondering (secularisatie is verder aant gaan, godsdienst neemt
af in maatschappelijke waarde) maar dit is niet zo in de rest van de wereld (vb Iran, India)
 NIET HET WESTEN: vb Amerika heeft andere evolutie gekend, is altijd veel religieuzer
geweest dan Europa
o Vergist door academische bias  zijn peers waren allemaal seculier, zaten in soort seculiere
bubbel


HERSECULARISATIE/RESECULARISATIE (2007-2019)

Volgens recente cijfers zou de trend in de meeste landen inmiddels weer omgedraaid zijn, en lijkt
religie weer aan belang te verliezen.

- Vooral in VS sterk teruggelopen
o Oorzaak: volgens Inglehart het schaamteloze gebruik en misbruik van religie in de
politieke strijd in de VS
- Enkel India, Bulgarije, Moldavië, Rusland en N-Zeeland toegenomen

, In de Value Survey werden inwoners in 44 landen bevraagd. In een land als China zijn er aanwijzingen dat de
belangstelling van de bevolking voor religie stijgt. In enkele islamitische landen zoals Egypte en Irak, zou de
belangstelling voor religie dan weer afnemen.


GLOBALISERING

Ons tijdsgewricht, begonnen na het einde van de Koude Oorlog (1989 Val van Muur Berlijn; 1991: Uiteenvallen
Sovjetunie), wordt vaak geduid als dat van de ‘globalisering’. Onmiskenbaar zijn de voorbije decennia heel wat
grenzen weggevallen, vooral door de wereldwijde vrijhandel als praktijk en ideologie, door de opkomst van
wereldwijde en instant communicatiemogelijkheden en door de toegenomen mogelijkheden om je over de
heel wereld te verplaatsen. Nochtans werden ook nieuwe muren opgetrokken (economisch protectionisme,
tegen migranten en vluchtelingen, enz). De globalisering heeft ervoor gezorgd dat heel veel mensen met
andere culturele gegevenheden in contact kwamen, maar evenzeer dat heel veel mensen hun vertrouwde
culturele omgeving zagen afbrokkelen, wat leidde tot verlies van vertrouwde kaders, Unheimlichkeit,
ontworteling. Deze processen hebben ook grote invloed op de godsdiensten, die zichzelf in de nieuwe context
moesten herpositioneren en herstructureren. Naast secularisering is globalisering het andere grote proces
waarmee godsdienstige identiteiten te maken kregen.

Samuel Huntington: botsing van maatschappijen of ‘the clash of civilizations’




- = na het einde van de Koude Oorlog in 1989/1991 is het niet waar dat de wereld, waarin de
democratie en de vrije markt hebben overwonnen, nu evolueert naar een vreedzaam samenleven
omdat de grote ideologische verschillen overwonnen zijn
o Religie is terug belangrijk geworden op wereldvlak en kunnen wereld opdelen in verschillende
beschavingen obv religie = religie is een belangrijke determinant  past in theorie van de
terugkeer van religie
o In elke beschaving is er een leidende mogelijkheid vb donkerblauwen VS, lichtblauwe
Rusland, Islamitische landen minder duidelijk
- Voorstellen: afzweren van het multiculturalisme als beschavingsmodel, wat in zijn ogen niet kan
werken, omdat er nood is aan een religieus geïnspireerde Leitkultur. Ook interventies in andere
beschavingen – bijvoorbeeld om ‘universele’ westerse waarden uit te dragen of te verdedigen – wijst
hij af.
o 9/11  werd geframed als aanval van de islamitische wereld tegen de westerse wereld 
misschien had Huntington wel gelijk
o Voortaan werd als er een religies verschil was in een gewapend conflict religie als de
oorzakende factor aangeduid
- Kritiek op Huntington
o Oversimplificatie (vb Islamistische  Huntington heeft geen onderscheid gemaakt tussen
soennieten en Sjieten.) Beschavingen zijn niet homogeen.
o Conflicten eerder binnen dan tussen de beschavingen
o Band tussen cultuurgebied en godsdienst steeds losser secularisatie+ globalisering =
deterritorialisering
 Vb migratie