FYSIOLOGIE
HOOFDSTUK 1: ALGEMENE INLEIDING ................................................................................................ 7
1. SITUERING VAN FYSIOLOGIE ALS WETENSCHAP ........................................................................... 7
1.1 ANATOMIE BESTUDEERT STRUCTUUR EN FYSIOLOGIE DE FUNCTIE/WERKING VAN LEVENDE ORGANISMEN ............... 7
1.1.1 FYSIOLOGIE.......................................................................................................................................... 7
1.2 MODERNE FYSIOLOGIE IS ONTSTAAN IN DE 19E EEUW ............................................................................... 7
2. GEDRAGSNEUROWETENSCHAP ................................................................................................... 8
2.1 HISTORIEK VAN GEDRAGS- EN NEUROWETENSCHAPPEN ........................................................................... 8
3. ORGANISATIENIVEAUS VAN HET LEVEN ........................................................................................ 9
3.1 UITDAGINGEN DOOR KLEINE AFMETINGEN ............................................................................................ 9
3.1.1 VAN MOLECULE TOT GEDRAG ....................................................................................................................... 9
3.2 BIOCHEMIE: CELLEN MAKEN GEBRUIK VAN 5 SOORTEN BASISMOLECULEN ..................................................... 9
3.3 BIOCHEMISCHE MOLECULEN BESTAAN VOORAL UIT C, H, O (KOOLWATERSTOFFEN) EN N (STIKSTOF) .................. 10
3.4 EIWITTEN................................................................................................................................... 11
3.5 VAN GENEN NAAR FUNCTIONELE EIWITTEN IN MEERCELLIGE ORGANISMEN ................................................... 12
4. DE BOUW VAN DE CEL ............................................................................................................... 13
4.1 CYTOSKELET .............................................................................................................................. 13
4.2 MITOCHONDRIËN ......................................................................................................................... 13
4.3 ADENOSINE-TRIFOSFAAT (ATP) ....................................................................................................... 14
4.4 ANDERE CELORGANELLEN .............................................................................................................. 15
4.5 PLASMAMEMBRAAN ...................................................................................................................... 15
4.6 TRANSPORTMECHANISME .............................................................................................................. 16
4.6.1 TRANSPORT DOORHEEN PLASMAMEMBRAAN .............................................................................................. 16
4.6.2 DIFFUSIE: PASSIEF TRANSPORTMECHANISME ............................................................................................. 16
4.6.3 VIA TRANSPORTER: GEFACILITEERDE DIFFUSIE ............................................................................................ 17
4.6.4 ACTIEF TRANSPORT .............................................................................................................................. 18
4.6.5 VESICULAIR TRANSPORT ........................................................................................................................ 18
5. WEEFSELS EN ORGAANSTELSELS ............................................................................................... 19
5.1 GEDIFFERENTIEERDE CELLEN HEBBEN UNIEKE EIGENSCHAPPEN VOOR BEPAALDE FUNCTIES ............................. 19
5.2 STAMCELLEN ZIJN NOG NIET GEDIFFERENTIEERDE VOORLOPERCELLEN .......................................................... 20
5.3 HISTOLOGIE: WEEFSELS ZIJN OPGEBOUWD UIT WELLEN, EN ORGANEN UIT WEEFSELS ..................................... 20
5.3.1 SOORTEN SPIERWEEFSEL....................................................................................................................... 21
5.3.2 STELSELS ZIJN OPGEBOUWD UIT VERSCHILLENDE ORGANEN .......................................................................... 21
6. HOMEOSTASE ........................................................................................................................... 23
,6.1 HOMEOSTASE EN FEEDBACKSYSTEMEN .............................................................................................. 24
6.1.1 NEGATIEVE TERUGKOPPELING HERSTELT OORSPRONKELIJKE SITUATIE .............................................................. 24
6.1.2 VIA NEGATIEVE FEEDBACK BEHOUD VAN DYNAMISCHE EVENWICHT ................................................................. 24
6.1.3 SETPOINTS VAN ENKELE BELANGRIJKE BLOEDPARAMETERS ............................................................................ 25
6.1.4 POSITIEVE TERUGKOPPELING.................................................................................................................. 26
6.1.5 SUIKERZIEKTE (DIABETES) IS EEN VOORBEELD VAN VERSTOORDE HOMEOSTASE .................................................. 26
7. COMMUNICATIE TUSSEN CELLEN ............................................................................................... 26
7.1 LOKAAL (BINNEN 1 WEEFSEL) .......................................................................................................... 26
7.2 LANGE-AFSTANDSCOMMUNICATIE .................................................................................................... 27
8. ANATOMISCHE RICHTINGEN EN VLAKKEN .................................................................................. 27
9. EVOLUTIONAIRE GESCHIEDENIS VAN DE HOMO SAPIËNS ............................................................ 27
9.1 BIOLOGIE: EIGENSCHAPPEN EN ‘DRIJFVEER’ VAN LEVENDE WEZENS ........................................................... 28
9.1.1 BASALE FUNCTIES: 5 VOORWAARDEN OM TE LEVEN ..................................................................................... 28
9.1.2 DRIJFVEER IS OVERLEVEN ...................................................................................................................... 28
9.2 FUNCTIONALISME OM MENS TE LEREN BEGRIJPEN ................................................................................. 29
9.3 PRINCIPES EVOLUTIETHEORIE .......................................................................................................... 29
9.3.1 SURVIVAL OF THE FITTEST: NATUURLIJKE SELECTIE ....................................................................................... 29
9.3.2 SEKSUELE SELECTIE ............................................................................................................................. 30
9.4 TAXONOMIE ................................................................................................................................ 31
9.5 EVOLUTIONAIRE DRIJFVEER: ETEN EN NIET OPGEGETEN WORDEN............................................................... 31
9.6 ‘OUT OF AFRICA’: OP ZOEK NAAR DE WIEG VAN DE MODERNE MENS............................................................ 32
9.6.1 VERSPREIDING HOMO SAPIENS ............................................................................................................... 32
9.7 ONTWIKKELING EN EVOLUTIE VAN MENS EN MENSELIJKE HERSENEN ........................................................... 32
9.8 OORSPRONG VAN NEANDERTHALER EN HOMO SAPIËNS .......................................................................... 33
9.9 HOMO SAPIËNS, HET DIER MET DE GROTE HERSENEN ............................................................................. 33
9.10 DE HERSENONTWIKKELING BIJ DE BELANGRIJKSTE SOORTEN VD HOMININI ................................................. 34
9.11 UNIEKE VAN MENSELIJKE HERSENEN ............................................................................................... 34
9.12 VERTRAAGDE (POSTNATALE) ONTWIKKELING VD MENSELIJKE HERSENEN ................................................... 34
HOOFDSTUK 2: ZENUWSTELSEL ....................................................................................................... 35
1. OPDELING, ZENUWCELLEN & STEUNCELLEN .............................................................................. 35
1.1 OPDELING ZENUWSTELSEL ............................................................................................................. 36
1.2 FUNCTIONELE OPDELING ZENUWSTELSEL ........................................................................................... 36
1.3 NEURONEN (ZENUWCELLEN) ZIJN DE FUNCTIONELE EENHEDEN VAN HET ZENUWSTELSEL ................................. 37
1.3.1 ANATOMISCHE CLASSIFICATIE VAN NEURONEN ........................................................................................... 38
1.3.2 FUNCTIONELE CLASSIFICATIE NEURONEN.................................................................................................. 38
1.4 GLIA VAN PERIFEER ZENUWSTELSEL .................................................................................................. 39
1.4.1 ER ZIJN VIER SOORTEN GLIA IN HET CENTRAAL ZENUWSTELSEL ........................................................................ 40
1.4.2 BLOED-HERSEN-BARRIÈRE..................................................................................................................... 41
1.5 GRIJZE VS WITTE STOF: KERNEN (NUCLEI) VS GANGLIA ............................................................................ 42
2. ACTIEPOTENTIALEN EN PRIKKELGELEIDING ................................................................................ 42
1
,2.1 CELMEMBRAAN ........................................................................................................................... 43
2.1.1 IONENKANALEN IN CELMEMBRAAN........................................................................................................... 43
2.2 NEURONEN ZIJN ALS BATTERIJEN ...................................................................................................... 44
2.3 ELEKTRISCHE ACTIVITEIT IN AXONEN ................................................................................................. 45
2.3.1 ACTIEPOTENTIAAL ................................................................................................................................ 46
2.3.2 HYPERPOLARISATIE: REFRACTAIREPERIODES VERHINDEREN NIEUWE ACTIEPOTENTIAAL ....................................... 46
2.3.3 DE WET VAN ALLES OF NIETS ................................................................................................................... 47
2.3.4 PRIKKELGELEIDING ............................................................................................................................... 48
3. SYNAPSEN ................................................................................................................................ 49
3.1 EEN SYNAPS IS DE FUNCTIONELE CONNECTIE TUSSEN TWEE NEURONEN/CELLEN ........................................... 49
3.2 ELEKTRISCHE EN CHEMISCHE PRIKKELOVERDRACHT ............................................................................. 50
3.3 DE CHEMISCHE SYNAPS EN NEUROTRANSMISSIE .................................................................................. 50
3.4 NEURONALE GROEPEN .................................................................................................................. 52
3.4 NEURONALE GROEPEN ..................................................................................................................... 53
3.5 NEURALE INTEGRATIE....................................................................................................................... 54
3.5.1 DE DREMPELPOTENTIAAL BEPAALT HET AL DAN NIET DOORGEVEN VAN EEN PRIKKEL............................................. 54
3.6 IONOTROPE RECEPTOREN .............................................................................................................. 55
3.7 METABOTROPE RECEPTOREN .......................................................................................................... 55
4. NEUROCHEMIE EN PSYCHOFARMACOLOGIE .............................................................................. 56
4.5 NEUROCHEMIE: ER ZIJN WEL HONDERD VERSCHILLENDE SOORTEN NEUROTRANSMITTERS ................................ 56
4.5.1 CATEGORIEËN VAN DE BELANGRIJKSTE NEUROTRANSMITTERS ........................................................................ 57
4.5.2 ACETYLCHOLINE (ACH) ........................................................................................................................ 58
4.5.3 MONOAMINES: SEROTONINE (5-HT) ........................................................................................................ 60
4.5.4 MONOAMINES: DOPAMINE (EPINEPHRINE)................................................................................................. 61
4.5.5 MONOAMINES: NORADRENALINE (NOREPINEPHRINE) .................................................................................. 62
4.5.6 GABA-ERGE NEUROTRANSMISSIE ........................................................................................................... 62
4.5.7 AXONAAL TRANSPORT VAN NEUROPEPTIDEN .............................................................................................. 63
4.6 PSYCHOFARMACOLOGIE ................................................................................................................ 64
4.6.1 CHEMISCHE BEÏNVLOEDING VAN NEUROTRANSMISSIE.................................................................................. 64
4.6.2 EFFECT OP PRODUCTIE VAN NEUROTRANSMITTERS ...................................................................................... 65
4.6.3 EFFECT OP SYNAPTISCHE VESIKELS .......................................................................................................... 65
4.6.4 EFFECT OP POST-SYNAPTISCHE RECEPTOREN ............................................................................................ 65
4.6.5 EFFECT OP HEROPNAME EN AFBRAAK VAN NEUROTRANSMITTER...................................................................... 66
4.6.6 DRUGS (GENOTSMIDDELEN)................................................................................................................... 66
5. FUNCTIONELE NEUROANATOMIE: CENTRAAL ZENUWSTELSEL ..................................................... 67
5.1 ALGEMENE STRUCTUUR ................................................................................................................. 68
5.1.1 HERSENVLIEZEN (MENINGES).................................................................................................................. 69
5.1.2 CEREBROSPINALE VLOEISTOF ................................................................................................................. 69
5.2 DE ‘GROTE HERSENEN’ (CEREBRUM) ZIJN TYPISCH HOMO SAPIENS ............................................................ 70
5.2.1 DE CORTEX IS OPGEBOUWD UIT WINDINGEN (GYRI) EN GROEVEN (SULCI) ......................................................... 71
5.2.2 DE KWABBEN ZIJN GENOEMD NAAR DE ONDERDELEN VAN DE SCHEDEL ............................................................ 72
5.2.3 MOTORISCHE REGIO’S OP DE CORTEX ...................................................................................................... 72
5.2.4 FUNCTIONELE MAGNETISCHE RESONANTIE IMAGING (FMRI) .......................................................................... 73
5.2.5 SPIEGELNEURONEN.............................................................................................................................. 74
5.2.6 BASALE NUCLEI (GANGLIA)..................................................................................................................... 74
2
,5.2.7 DE LINKER- EN RECHTERHELFT ZIJN NIET IDENTIEK ....................................................................................... 75
5.2.8 SPLIT BRAIN ........................................................................................................................................ 76
5.2.9 AFASIE-PATIËNTEN GAVEN INZICHT IN NEURALE STURING VAN SPRAAK ............................................................. 76
5.2.10 SPRAAK EN TAAL HEBBEN ANATOMISCHE LOCATIES .................................................................................... 77
5.3 HET LIMBISCH SYSTEEM ................................................................................................................. 78
5.3.1 GEHEUGEN EN LEREN: DE PLASTICITEIT VAN DE HERSENEN............................................................................ 79
5.3.2 HIPPOCAMPUS EN DE WERKING VAN HET GEHEUGEN ................................................................................... 80
5.3.3 LEREN EN SYNAPTISCHE PLASTICITEIT ....................................................................................................... 80
5.4 TUSSENHERSENEN (DIËNCEFALON) BEVATTEN REGELCENTRA VOOR AUTONOOM ZENUWSTELSEL....................... 82
5.4.1 ENKELE KERNEN VAN DE HYPOTHALAMUS (HT) ........................................................................................... 83
5.5 DE HERSENSTAM ......................................................................................................................... 84
5.6 HET CEREBELLUM (KLEINE HERSENEN) COÖRDINEERT BEWEGINGEN .......................................................... 85
5.7 PERIFEER ZENUWSTELSEL .............................................................................................................. 85
5.7.1 VIA RUGGENMERG COMMUNICEREN HERSENEN MET DE REST VAN HET LICHAAM ................................................ 85
5.11.2 DE WERVELKOLOM & SPINALE ZENUWEN................................................................................................. 85
5.11.3 CRANIALE/ HERSENZENUWEN (12 PAAR) .................................................................................................... 86
5.11.4 EFFERENTE ZENUWBANEN KUNNEN BEWUSTE OF ONBEWUSTE TAKEN ............................................................ 87
6 BEWEGINGSCONTROLE EN SKELETSPIEREN ................................................................................ 88
6.1 MOTORISCHE CONTROLE GEBEURT OP DIVERSE NIVEAUS IN HET CZS ......................................................... 88
6.2 MOTORISCHE BANEN .................................................................................................................... 88
6.3 MOTORISCHE CONTROLECENTRA EN HUN AANDOENINGEN ..................................................................... 88
6.4 DE SKELETSPIEREN....................................................................................................................... 89
6.4.1 ORGANISATIE SKELETSPIERCEL(-VEZEL) .................................................................................................... 89
6.4.2 MYOFIBRIL ......................................................................................................................................... 90
6.4.3 THEORIE VAN DE GLIJDENDE FILAMENTEN (DIE EIGENLIJK NU AL EEN WETENSCHAP IS).......................................... 90
6.5 DE CHEMISCHE SYNAPS TUSSEN NEURON EN SPIERCEL (NEUROMUSCULAIRE JUNCTIE) ................................... 90
6.5.1 DE NEUROMUSCULAIRE JUNCTIE ............................................................................................................. 90
6.5.2 EXCITATIE VAN EEN SKELETSPIERVEZEL ..................................................................................................... 91
6.6 EXCITATIE-CONTRACTIEKOPPELING .................................................................................................. 91
6.7 DE MOTORISCHE EENHEID (ME)....................................................................................................... 91
6.8 REFLEXEN .................................................................................................................................. 92
6.8.1 EENVOUDIGE REFLEXEN ........................................................................................................................ 92
6.8.2 COMPLEXE REFLEXEN ........................................................................................................................... 92
6.8.3 INTEGRATIE EN BEHEERSING VAN DE RUGGENMERGREFLEXEN ........................................................................ 93
7 AUTONOOM ZENUWSTELSEL ...................................................................................................... 93
7.1 DE TWEE TAKKEN VAN HET AUTONOOM ZS HEBBEN VAAK TEGENGESTELDE EFFECTEN ..................................... 94
7.2 ANATOMIE VAN HET AUTONOOM ZS .................................................................................................. 94
7.2.1 PARASYMPATICUS EN (ORTHO-)SYMPATICUS (AFBEELDING P.149) .................................................................. 94
7.2.2 DE BIJNIER SECRETEERT ADRENALINE ALS DEEL VAN DE ORTHOSYMPATICUS ...................................................... 96
7.3 ACETYLCHOLINE EN NORADRENALINE ZIJN DE NEUROTRANSMITTERS VAN HET AUTONOOM ZS .......................... 97
7.4 HARTFREQUENTIE ALS VOORBEELD VAN AUTONOME REGELING ................................................................. 97
8 REGELING EN UITDRUKKING VAN EMOTIE .................................................................................... 98
8.1 AANSTURING EMOTIONELE RESPONS VANUIT AMYGDALA ........................................................................ 98
8.2 NEUROCHEMISCHE BEÏNVLOEDING VAN EMOTIES ................................................................................. 99
8.3 EMOTIONELE UITDRUKKING VIA HET AUTONOOM ZENUWSTELSEL .............................................................. 99
3
,HOOFDSTUK 3: DE ZINTUIGEN .......................................................................................................... 99
1. INLEIDING ................................................................................................................................. 99
2. ALGEMEEN .............................................................................................................................. 100
2.1 ZINTUIGEN ZIJN CELLEN OF ZENUWUITEINDEN DIE REAGEREN OP EEN PRIKKEL ............................................ 100
2.2 SENSOREN KUNNEN ZENUWUITEINDEN ZIJN OF AFZONDERLIJKE CELLEN ................................................... 100
2.3 DE MATE VAN DEPOLARISATIE VAN GENERATORPOTENTIAAL WORDT VERTAALD NAAR FREQUENTIE ACTIEPOTENTIALEN
IN SENSORISCH NEURON ..................................................................................................................... 100
2.4 TRANSDUCTIE DOOR VERSCHILLENDE SOORTEN SENSOREN/RECEPTOREN ................................................ 101
2.4.1 BARORECEPTOREN (DRUKRECEPTOREN) EN REGELING VAN AUTONOME FUNCTIES ........................................... 101
2.4.2 HAARCELLEN (ANDER SOORT MECHANORECEPTOREN) IN EVENWICHTSORGAAN EN GEHOOR ............................. 102
2.4.3 EIGENSCHAPPEN VAN SENSOREN .......................................................................................................... 103
2.4.4 TONISCHE EN FASISCHE SENSOREN ADAPTEREN/WENNEN AAN STIMULUS ...................................................... 103
2.5 HERSENGEBIEDEN VOOR WAARNEMING ........................................................................................... 104
2.5.1 SENSIBELE BANEN: DORSALE KOLOM ..................................................................................................... 104
2.5.2 AANDACHT EN THALAMISCHE GATING ..................................................................................................... 105
3. TASTZIN EN PIJN ...................................................................................................................... 105
3.1 PIJN KAN WAARGENOMEN WORDEN DOOR NOCICEPTOREN ................................................................... 106
3.2 SIMULTANE MECHANISCHE DRUK KAN PIJN VERZACHTEN (=GATE CONTROL)............................................... 106
3.3 GEREFEREERDE PIJN ................................................................................................................... 107
3.4 HUIDSENSOREN ........................................................................................................................ 107
3.4.1 THERMO- & TAST- EN DRUK .................................................................................................................. 107
3.4.2 GROOTTE VAN RECEPTIEVE VELD HANGT AF VAN DE HUIDLOCATIE ................................................................. 109
4. SMAAK- EN REUKZIN ................................................................................................................ 110
4.1 REUKZIN ................................................................................................................................. 110
4.1.1 REUKZIN IS OUDSTE ZINTUIG (EN ZEER GEVOELIG) ..................................................................................... 110
4.1.2 ZENUWBANEN VANUIT DE BULBUS OLFACTORIUS LOPEN NIET OVER DE THALAMUS ............................................ 111
4.1.3 ONDERSCHEIDINGSVERMOGEN VAN MENSELIJKE REUK, KLEURENZICHT EN GEHOOR......................................... 111
4.2 SMAAK.................................................................................................................................... 112
4.2.1 SMAAKKNOP ..................................................................................................................................... 112
5. ZICHT ..................................................................................................................................... 114
5.1 HET OOG IS GEVOELIG VOOR EEN DEELTJE VAN HET ELEKTROMAGNETISCH SPECTRUM ................................... 114
5.2 EEN OOG WERKT ZOALS EEN CAMERA (EN VICE VERSA) ......................................................................... 114
5.3 ANATOMIE VAN HET OOG .............................................................................................................. 115
5.3.1 DE OOGWAND BEVAT DRIE LAGEN.......................................................................................................... 115
5.3.2 REGELING PUPILGROOTTE DOOR AUTONOOM ZENUWSTELSEL...................................................................... 116
5.4 ACCOMMODATIE: OM SCHERP TE ZIEN MOET HET BRANDPUNT SAMENVALLEN MET DE RETINA .......................... 116
5.4.1 DIKTE VAN DE LENS WORDT BEPAALD DOOR CILAIRE SPIER .......................................................................... 116
5.4.2 CORRECTIE DOOR EXTERNE LENS (BRIL OF CONTACTLENS) .......................................................................... 117
5.5 HET NETVLIES BESTAAT UIT ZENUWCELLEN EN LICHTGEVOELIGE CELLEN (FOTORECEPTOREN) .......................... 117
5.5.1 STAAFJES EN KEGELTJES ...................................................................................................................... 117
5.5.2 DRIE SOORTEN KEGELTJES LATEN TRI-CHROMATISCH ZICHT TOE ................................................................... 118
4
,5.5.3 ALS EEN KEGELSOORT ONTBREEKT BEN JE KLEURENBLIND (DICHROMATISCH) .................................................. 118
5.5.4 STAAFJES ZIJN GEVOELIGER DAN KEGELTJES VANWEGE CONVERGENTIE .......................................................... 118
5.6 WE ZIEN ENKEL SCHERP OP DE FOVEA.............................................................................................. 119
5.7 RODOPSINE .............................................................................................................................. 119
5.7.1 FOTORECEPTIE VIA RODOPSINE ............................................................................................................. 119
5.7.2 ONTLEDING (BLEACHING) & REGENERATIE VAN RODOPSINE ........................................................................... 120
5.7.3 FOTOTRANSDUCTIE EN ‘DARK CURRENT’ ................................................................................................. 120
5.8 NEURALE BANEN VAN DE VISUS: VAN VISUELE CELLEN NAAR VISUELE SCHORS ............................................ 121
5.9 VISUELE CORTEX IS GELEGEN IN DE OCCIPITALE KWAB.......................................................................... 122
5.10 EVOLUTIE VAN HET OOG ............................................................................................................. 122
6 HET BINNENOOR BEVAT HET GEHOORORGAAN (COCHLEA) EN HET EVENWICHTSORGAAN .......... 122
6.1 DE OTOLIETORGANEN (UTRICULUS EN SACCULUS) EN DE HALFCIRKELVORMIGE KANALEN .............................. 123
6.1.1 MECHANORECEPTOREN IN EVENWICHTSORGAAN EN GEHOOR: SENSORISCHE HAARCELLEN ............................... 124
6.1.2 HET GEWICHT VAN DE OTOLIETEN LEIDT TOT STIMULATIE VAN DE HAARCELLEN (UTRICULUS) ................................ 124
6.1.3 DE SEMICIRCULAIRE BANEN ................................................................................................................. 124
6.2 HET OOR ZET LUCHTTRILLINGEN OM IN ZENUWIMPULSEN ...................................................................... 125
6.2.1 HET GEHOORORGAAN BEVAT DRIE ANATOMISCHE DELEN ............................................................................ 125
6.2.2 MIDDENOOR .................................................................................................................................... 126
6.2.3 BINNENOOR: HET ORGAAN VAN CORTI IS HET EIGENLIJKE GEHOORZINTUIG ..................................................... 126
6.2.4 SPECTRALE ANALYSE VAN GELUID IN COCHLEA (INTERPRETATIE VAN TOONHOOGTES) ........................................ 127
6.2.5 GEHOORBANEN GAAN VIA HERSENSTAM EN THALAMUS NAAR AUDITIEVE CORTEX ............................................. 127
6.2.6 LOKALISATIE VAN GELUIDSBRON DOOR LINKS/RECHTS VERSCHILLEN............................................................. 128
6.2.7 DIVERSE OORZAKEN VAN DOOFHEID ...................................................................................................... 128
6.2.8 WERKING VAN COCHLEAIR IMPLANTAAT .................................................................................................. 128
6.2.9 BLOOTSTELLING AAN TE LUIDE GELUIDEN BESCHADIGT HAARCELLEN VAN BINNENOOR ...................................... 129
HOOFDSTUK 4: HET HORMOONSTELSEL ......................................................................................... 130
1. INLEIDING: WERKINGSPRINCIPE VAN HORMONEN ................................................................... 130
2. SOORTEN HORMONEN............................................................................................................. 130
2.1 CHEMISCHE STRUCTUUR ............................................................................................................. 130
2.1.1 SLIKKEN OF SPUITEN?: HOE HORMONEN TOEDIENEN BIJ TEKORT? ................................................................. 131
2.1.2 HYDROFIELE EN LIPOFIELE HORMONEN .................................................................................................. 131
3. HYPOTHALAMISCHE REGELING ................................................................................................ 132
3.1 REGELING VAN HORMOONAFGIFTE.................................................................................................. 132
3.2 HYPOTHALAMUS EN HYPOFYSE ALS CENTRAAL IN DE ENDOCRIENE REGELING ............................................. 133
3.3 HYPOTHALAMUS CONTROLEERT HYPOFYSEVOORKWAB ........................................................................ 133
3.4 HYPOTHALAMUS CONTROLEERT HYPOFYSEACHTERKWAB ..................................................................... 135
4. ENDOCRIENE KLIEREN............................................................................................................. 135
4.1 SCHILDKLIER & BIJSCHILDKLIER..................................................................................................... 135
4.1.1 SCHILDKLIER: DE THERMOSTAAT VAN HET LICHAAM .................................................................................... 135
4.1.2 BIJSCHILDKLIER: REGELT CALCIUM ......................................................................................................... 136
5
, 4.2 BIJNIERCORTEX EN -MEDULLA (STRESSFABRIEK) ................................................................................. 137
4.2.1 BIJNIERSCHORS/CORTEX ..................................................................................................................... 137
4.2.2 BIJNIERMERG/MEDULLA ...................................................................................................................... 138
4.3 PANCREAS ............................................................................................................................... 138
5 HORMONALE REGELING EETGEDRAG (EERSTE TOEPASSING) ...................................................... 139
5.1 LICHAAMSBEWEGING/ARBEID (~ZUURSTOFVERBRUIK) REGELING EETGEDRAG EN HONGERGEVOEL ..................... 139
5.2 PERIFERE SIGNALEN VOOR EETGEDRAG ............................................................................................ 140
5.3 ADIPOSTAAT: VETCELLEN REMMEN VETOPSLAG .................................................................................. 140
6 STRESSHORMONEN (TWEEDE TOEPASSING) .............................................................................. 141
6.1 HORMONEN INDICEREN ANABOLE OF KATABOLE STATUS IN HET LICHAAM .................................................. 141
6.2 HORMONEN EN STRESS ................................................................................................................ 142
6
HOOFDSTUK 1: ALGEMENE INLEIDING ................................................................................................ 7
1. SITUERING VAN FYSIOLOGIE ALS WETENSCHAP ........................................................................... 7
1.1 ANATOMIE BESTUDEERT STRUCTUUR EN FYSIOLOGIE DE FUNCTIE/WERKING VAN LEVENDE ORGANISMEN ............... 7
1.1.1 FYSIOLOGIE.......................................................................................................................................... 7
1.2 MODERNE FYSIOLOGIE IS ONTSTAAN IN DE 19E EEUW ............................................................................... 7
2. GEDRAGSNEUROWETENSCHAP ................................................................................................... 8
2.1 HISTORIEK VAN GEDRAGS- EN NEUROWETENSCHAPPEN ........................................................................... 8
3. ORGANISATIENIVEAUS VAN HET LEVEN ........................................................................................ 9
3.1 UITDAGINGEN DOOR KLEINE AFMETINGEN ............................................................................................ 9
3.1.1 VAN MOLECULE TOT GEDRAG ....................................................................................................................... 9
3.2 BIOCHEMIE: CELLEN MAKEN GEBRUIK VAN 5 SOORTEN BASISMOLECULEN ..................................................... 9
3.3 BIOCHEMISCHE MOLECULEN BESTAAN VOORAL UIT C, H, O (KOOLWATERSTOFFEN) EN N (STIKSTOF) .................. 10
3.4 EIWITTEN................................................................................................................................... 11
3.5 VAN GENEN NAAR FUNCTIONELE EIWITTEN IN MEERCELLIGE ORGANISMEN ................................................... 12
4. DE BOUW VAN DE CEL ............................................................................................................... 13
4.1 CYTOSKELET .............................................................................................................................. 13
4.2 MITOCHONDRIËN ......................................................................................................................... 13
4.3 ADENOSINE-TRIFOSFAAT (ATP) ....................................................................................................... 14
4.4 ANDERE CELORGANELLEN .............................................................................................................. 15
4.5 PLASMAMEMBRAAN ...................................................................................................................... 15
4.6 TRANSPORTMECHANISME .............................................................................................................. 16
4.6.1 TRANSPORT DOORHEEN PLASMAMEMBRAAN .............................................................................................. 16
4.6.2 DIFFUSIE: PASSIEF TRANSPORTMECHANISME ............................................................................................. 16
4.6.3 VIA TRANSPORTER: GEFACILITEERDE DIFFUSIE ............................................................................................ 17
4.6.4 ACTIEF TRANSPORT .............................................................................................................................. 18
4.6.5 VESICULAIR TRANSPORT ........................................................................................................................ 18
5. WEEFSELS EN ORGAANSTELSELS ............................................................................................... 19
5.1 GEDIFFERENTIEERDE CELLEN HEBBEN UNIEKE EIGENSCHAPPEN VOOR BEPAALDE FUNCTIES ............................. 19
5.2 STAMCELLEN ZIJN NOG NIET GEDIFFERENTIEERDE VOORLOPERCELLEN .......................................................... 20
5.3 HISTOLOGIE: WEEFSELS ZIJN OPGEBOUWD UIT WELLEN, EN ORGANEN UIT WEEFSELS ..................................... 20
5.3.1 SOORTEN SPIERWEEFSEL....................................................................................................................... 21
5.3.2 STELSELS ZIJN OPGEBOUWD UIT VERSCHILLENDE ORGANEN .......................................................................... 21
6. HOMEOSTASE ........................................................................................................................... 23
,6.1 HOMEOSTASE EN FEEDBACKSYSTEMEN .............................................................................................. 24
6.1.1 NEGATIEVE TERUGKOPPELING HERSTELT OORSPRONKELIJKE SITUATIE .............................................................. 24
6.1.2 VIA NEGATIEVE FEEDBACK BEHOUD VAN DYNAMISCHE EVENWICHT ................................................................. 24
6.1.3 SETPOINTS VAN ENKELE BELANGRIJKE BLOEDPARAMETERS ............................................................................ 25
6.1.4 POSITIEVE TERUGKOPPELING.................................................................................................................. 26
6.1.5 SUIKERZIEKTE (DIABETES) IS EEN VOORBEELD VAN VERSTOORDE HOMEOSTASE .................................................. 26
7. COMMUNICATIE TUSSEN CELLEN ............................................................................................... 26
7.1 LOKAAL (BINNEN 1 WEEFSEL) .......................................................................................................... 26
7.2 LANGE-AFSTANDSCOMMUNICATIE .................................................................................................... 27
8. ANATOMISCHE RICHTINGEN EN VLAKKEN .................................................................................. 27
9. EVOLUTIONAIRE GESCHIEDENIS VAN DE HOMO SAPIËNS ............................................................ 27
9.1 BIOLOGIE: EIGENSCHAPPEN EN ‘DRIJFVEER’ VAN LEVENDE WEZENS ........................................................... 28
9.1.1 BASALE FUNCTIES: 5 VOORWAARDEN OM TE LEVEN ..................................................................................... 28
9.1.2 DRIJFVEER IS OVERLEVEN ...................................................................................................................... 28
9.2 FUNCTIONALISME OM MENS TE LEREN BEGRIJPEN ................................................................................. 29
9.3 PRINCIPES EVOLUTIETHEORIE .......................................................................................................... 29
9.3.1 SURVIVAL OF THE FITTEST: NATUURLIJKE SELECTIE ....................................................................................... 29
9.3.2 SEKSUELE SELECTIE ............................................................................................................................. 30
9.4 TAXONOMIE ................................................................................................................................ 31
9.5 EVOLUTIONAIRE DRIJFVEER: ETEN EN NIET OPGEGETEN WORDEN............................................................... 31
9.6 ‘OUT OF AFRICA’: OP ZOEK NAAR DE WIEG VAN DE MODERNE MENS............................................................ 32
9.6.1 VERSPREIDING HOMO SAPIENS ............................................................................................................... 32
9.7 ONTWIKKELING EN EVOLUTIE VAN MENS EN MENSELIJKE HERSENEN ........................................................... 32
9.8 OORSPRONG VAN NEANDERTHALER EN HOMO SAPIËNS .......................................................................... 33
9.9 HOMO SAPIËNS, HET DIER MET DE GROTE HERSENEN ............................................................................. 33
9.10 DE HERSENONTWIKKELING BIJ DE BELANGRIJKSTE SOORTEN VD HOMININI ................................................. 34
9.11 UNIEKE VAN MENSELIJKE HERSENEN ............................................................................................... 34
9.12 VERTRAAGDE (POSTNATALE) ONTWIKKELING VD MENSELIJKE HERSENEN ................................................... 34
HOOFDSTUK 2: ZENUWSTELSEL ....................................................................................................... 35
1. OPDELING, ZENUWCELLEN & STEUNCELLEN .............................................................................. 35
1.1 OPDELING ZENUWSTELSEL ............................................................................................................. 36
1.2 FUNCTIONELE OPDELING ZENUWSTELSEL ........................................................................................... 36
1.3 NEURONEN (ZENUWCELLEN) ZIJN DE FUNCTIONELE EENHEDEN VAN HET ZENUWSTELSEL ................................. 37
1.3.1 ANATOMISCHE CLASSIFICATIE VAN NEURONEN ........................................................................................... 38
1.3.2 FUNCTIONELE CLASSIFICATIE NEURONEN.................................................................................................. 38
1.4 GLIA VAN PERIFEER ZENUWSTELSEL .................................................................................................. 39
1.4.1 ER ZIJN VIER SOORTEN GLIA IN HET CENTRAAL ZENUWSTELSEL ........................................................................ 40
1.4.2 BLOED-HERSEN-BARRIÈRE..................................................................................................................... 41
1.5 GRIJZE VS WITTE STOF: KERNEN (NUCLEI) VS GANGLIA ............................................................................ 42
2. ACTIEPOTENTIALEN EN PRIKKELGELEIDING ................................................................................ 42
1
,2.1 CELMEMBRAAN ........................................................................................................................... 43
2.1.1 IONENKANALEN IN CELMEMBRAAN........................................................................................................... 43
2.2 NEURONEN ZIJN ALS BATTERIJEN ...................................................................................................... 44
2.3 ELEKTRISCHE ACTIVITEIT IN AXONEN ................................................................................................. 45
2.3.1 ACTIEPOTENTIAAL ................................................................................................................................ 46
2.3.2 HYPERPOLARISATIE: REFRACTAIREPERIODES VERHINDEREN NIEUWE ACTIEPOTENTIAAL ....................................... 46
2.3.3 DE WET VAN ALLES OF NIETS ................................................................................................................... 47
2.3.4 PRIKKELGELEIDING ............................................................................................................................... 48
3. SYNAPSEN ................................................................................................................................ 49
3.1 EEN SYNAPS IS DE FUNCTIONELE CONNECTIE TUSSEN TWEE NEURONEN/CELLEN ........................................... 49
3.2 ELEKTRISCHE EN CHEMISCHE PRIKKELOVERDRACHT ............................................................................. 50
3.3 DE CHEMISCHE SYNAPS EN NEUROTRANSMISSIE .................................................................................. 50
3.4 NEURONALE GROEPEN .................................................................................................................. 52
3.4 NEURONALE GROEPEN ..................................................................................................................... 53
3.5 NEURALE INTEGRATIE....................................................................................................................... 54
3.5.1 DE DREMPELPOTENTIAAL BEPAALT HET AL DAN NIET DOORGEVEN VAN EEN PRIKKEL............................................. 54
3.6 IONOTROPE RECEPTOREN .............................................................................................................. 55
3.7 METABOTROPE RECEPTOREN .......................................................................................................... 55
4. NEUROCHEMIE EN PSYCHOFARMACOLOGIE .............................................................................. 56
4.5 NEUROCHEMIE: ER ZIJN WEL HONDERD VERSCHILLENDE SOORTEN NEUROTRANSMITTERS ................................ 56
4.5.1 CATEGORIEËN VAN DE BELANGRIJKSTE NEUROTRANSMITTERS ........................................................................ 57
4.5.2 ACETYLCHOLINE (ACH) ........................................................................................................................ 58
4.5.3 MONOAMINES: SEROTONINE (5-HT) ........................................................................................................ 60
4.5.4 MONOAMINES: DOPAMINE (EPINEPHRINE)................................................................................................. 61
4.5.5 MONOAMINES: NORADRENALINE (NOREPINEPHRINE) .................................................................................. 62
4.5.6 GABA-ERGE NEUROTRANSMISSIE ........................................................................................................... 62
4.5.7 AXONAAL TRANSPORT VAN NEUROPEPTIDEN .............................................................................................. 63
4.6 PSYCHOFARMACOLOGIE ................................................................................................................ 64
4.6.1 CHEMISCHE BEÏNVLOEDING VAN NEUROTRANSMISSIE.................................................................................. 64
4.6.2 EFFECT OP PRODUCTIE VAN NEUROTRANSMITTERS ...................................................................................... 65
4.6.3 EFFECT OP SYNAPTISCHE VESIKELS .......................................................................................................... 65
4.6.4 EFFECT OP POST-SYNAPTISCHE RECEPTOREN ............................................................................................ 65
4.6.5 EFFECT OP HEROPNAME EN AFBRAAK VAN NEUROTRANSMITTER...................................................................... 66
4.6.6 DRUGS (GENOTSMIDDELEN)................................................................................................................... 66
5. FUNCTIONELE NEUROANATOMIE: CENTRAAL ZENUWSTELSEL ..................................................... 67
5.1 ALGEMENE STRUCTUUR ................................................................................................................. 68
5.1.1 HERSENVLIEZEN (MENINGES).................................................................................................................. 69
5.1.2 CEREBROSPINALE VLOEISTOF ................................................................................................................. 69
5.2 DE ‘GROTE HERSENEN’ (CEREBRUM) ZIJN TYPISCH HOMO SAPIENS ............................................................ 70
5.2.1 DE CORTEX IS OPGEBOUWD UIT WINDINGEN (GYRI) EN GROEVEN (SULCI) ......................................................... 71
5.2.2 DE KWABBEN ZIJN GENOEMD NAAR DE ONDERDELEN VAN DE SCHEDEL ............................................................ 72
5.2.3 MOTORISCHE REGIO’S OP DE CORTEX ...................................................................................................... 72
5.2.4 FUNCTIONELE MAGNETISCHE RESONANTIE IMAGING (FMRI) .......................................................................... 73
5.2.5 SPIEGELNEURONEN.............................................................................................................................. 74
5.2.6 BASALE NUCLEI (GANGLIA)..................................................................................................................... 74
2
,5.2.7 DE LINKER- EN RECHTERHELFT ZIJN NIET IDENTIEK ....................................................................................... 75
5.2.8 SPLIT BRAIN ........................................................................................................................................ 76
5.2.9 AFASIE-PATIËNTEN GAVEN INZICHT IN NEURALE STURING VAN SPRAAK ............................................................. 76
5.2.10 SPRAAK EN TAAL HEBBEN ANATOMISCHE LOCATIES .................................................................................... 77
5.3 HET LIMBISCH SYSTEEM ................................................................................................................. 78
5.3.1 GEHEUGEN EN LEREN: DE PLASTICITEIT VAN DE HERSENEN............................................................................ 79
5.3.2 HIPPOCAMPUS EN DE WERKING VAN HET GEHEUGEN ................................................................................... 80
5.3.3 LEREN EN SYNAPTISCHE PLASTICITEIT ....................................................................................................... 80
5.4 TUSSENHERSENEN (DIËNCEFALON) BEVATTEN REGELCENTRA VOOR AUTONOOM ZENUWSTELSEL....................... 82
5.4.1 ENKELE KERNEN VAN DE HYPOTHALAMUS (HT) ........................................................................................... 83
5.5 DE HERSENSTAM ......................................................................................................................... 84
5.6 HET CEREBELLUM (KLEINE HERSENEN) COÖRDINEERT BEWEGINGEN .......................................................... 85
5.7 PERIFEER ZENUWSTELSEL .............................................................................................................. 85
5.7.1 VIA RUGGENMERG COMMUNICEREN HERSENEN MET DE REST VAN HET LICHAAM ................................................ 85
5.11.2 DE WERVELKOLOM & SPINALE ZENUWEN................................................................................................. 85
5.11.3 CRANIALE/ HERSENZENUWEN (12 PAAR) .................................................................................................... 86
5.11.4 EFFERENTE ZENUWBANEN KUNNEN BEWUSTE OF ONBEWUSTE TAKEN ............................................................ 87
6 BEWEGINGSCONTROLE EN SKELETSPIEREN ................................................................................ 88
6.1 MOTORISCHE CONTROLE GEBEURT OP DIVERSE NIVEAUS IN HET CZS ......................................................... 88
6.2 MOTORISCHE BANEN .................................................................................................................... 88
6.3 MOTORISCHE CONTROLECENTRA EN HUN AANDOENINGEN ..................................................................... 88
6.4 DE SKELETSPIEREN....................................................................................................................... 89
6.4.1 ORGANISATIE SKELETSPIERCEL(-VEZEL) .................................................................................................... 89
6.4.2 MYOFIBRIL ......................................................................................................................................... 90
6.4.3 THEORIE VAN DE GLIJDENDE FILAMENTEN (DIE EIGENLIJK NU AL EEN WETENSCHAP IS).......................................... 90
6.5 DE CHEMISCHE SYNAPS TUSSEN NEURON EN SPIERCEL (NEUROMUSCULAIRE JUNCTIE) ................................... 90
6.5.1 DE NEUROMUSCULAIRE JUNCTIE ............................................................................................................. 90
6.5.2 EXCITATIE VAN EEN SKELETSPIERVEZEL ..................................................................................................... 91
6.6 EXCITATIE-CONTRACTIEKOPPELING .................................................................................................. 91
6.7 DE MOTORISCHE EENHEID (ME)....................................................................................................... 91
6.8 REFLEXEN .................................................................................................................................. 92
6.8.1 EENVOUDIGE REFLEXEN ........................................................................................................................ 92
6.8.2 COMPLEXE REFLEXEN ........................................................................................................................... 92
6.8.3 INTEGRATIE EN BEHEERSING VAN DE RUGGENMERGREFLEXEN ........................................................................ 93
7 AUTONOOM ZENUWSTELSEL ...................................................................................................... 93
7.1 DE TWEE TAKKEN VAN HET AUTONOOM ZS HEBBEN VAAK TEGENGESTELDE EFFECTEN ..................................... 94
7.2 ANATOMIE VAN HET AUTONOOM ZS .................................................................................................. 94
7.2.1 PARASYMPATICUS EN (ORTHO-)SYMPATICUS (AFBEELDING P.149) .................................................................. 94
7.2.2 DE BIJNIER SECRETEERT ADRENALINE ALS DEEL VAN DE ORTHOSYMPATICUS ...................................................... 96
7.3 ACETYLCHOLINE EN NORADRENALINE ZIJN DE NEUROTRANSMITTERS VAN HET AUTONOOM ZS .......................... 97
7.4 HARTFREQUENTIE ALS VOORBEELD VAN AUTONOME REGELING ................................................................. 97
8 REGELING EN UITDRUKKING VAN EMOTIE .................................................................................... 98
8.1 AANSTURING EMOTIONELE RESPONS VANUIT AMYGDALA ........................................................................ 98
8.2 NEUROCHEMISCHE BEÏNVLOEDING VAN EMOTIES ................................................................................. 99
8.3 EMOTIONELE UITDRUKKING VIA HET AUTONOOM ZENUWSTELSEL .............................................................. 99
3
,HOOFDSTUK 3: DE ZINTUIGEN .......................................................................................................... 99
1. INLEIDING ................................................................................................................................. 99
2. ALGEMEEN .............................................................................................................................. 100
2.1 ZINTUIGEN ZIJN CELLEN OF ZENUWUITEINDEN DIE REAGEREN OP EEN PRIKKEL ............................................ 100
2.2 SENSOREN KUNNEN ZENUWUITEINDEN ZIJN OF AFZONDERLIJKE CELLEN ................................................... 100
2.3 DE MATE VAN DEPOLARISATIE VAN GENERATORPOTENTIAAL WORDT VERTAALD NAAR FREQUENTIE ACTIEPOTENTIALEN
IN SENSORISCH NEURON ..................................................................................................................... 100
2.4 TRANSDUCTIE DOOR VERSCHILLENDE SOORTEN SENSOREN/RECEPTOREN ................................................ 101
2.4.1 BARORECEPTOREN (DRUKRECEPTOREN) EN REGELING VAN AUTONOME FUNCTIES ........................................... 101
2.4.2 HAARCELLEN (ANDER SOORT MECHANORECEPTOREN) IN EVENWICHTSORGAAN EN GEHOOR ............................. 102
2.4.3 EIGENSCHAPPEN VAN SENSOREN .......................................................................................................... 103
2.4.4 TONISCHE EN FASISCHE SENSOREN ADAPTEREN/WENNEN AAN STIMULUS ...................................................... 103
2.5 HERSENGEBIEDEN VOOR WAARNEMING ........................................................................................... 104
2.5.1 SENSIBELE BANEN: DORSALE KOLOM ..................................................................................................... 104
2.5.2 AANDACHT EN THALAMISCHE GATING ..................................................................................................... 105
3. TASTZIN EN PIJN ...................................................................................................................... 105
3.1 PIJN KAN WAARGENOMEN WORDEN DOOR NOCICEPTOREN ................................................................... 106
3.2 SIMULTANE MECHANISCHE DRUK KAN PIJN VERZACHTEN (=GATE CONTROL)............................................... 106
3.3 GEREFEREERDE PIJN ................................................................................................................... 107
3.4 HUIDSENSOREN ........................................................................................................................ 107
3.4.1 THERMO- & TAST- EN DRUK .................................................................................................................. 107
3.4.2 GROOTTE VAN RECEPTIEVE VELD HANGT AF VAN DE HUIDLOCATIE ................................................................. 109
4. SMAAK- EN REUKZIN ................................................................................................................ 110
4.1 REUKZIN ................................................................................................................................. 110
4.1.1 REUKZIN IS OUDSTE ZINTUIG (EN ZEER GEVOELIG) ..................................................................................... 110
4.1.2 ZENUWBANEN VANUIT DE BULBUS OLFACTORIUS LOPEN NIET OVER DE THALAMUS ............................................ 111
4.1.3 ONDERSCHEIDINGSVERMOGEN VAN MENSELIJKE REUK, KLEURENZICHT EN GEHOOR......................................... 111
4.2 SMAAK.................................................................................................................................... 112
4.2.1 SMAAKKNOP ..................................................................................................................................... 112
5. ZICHT ..................................................................................................................................... 114
5.1 HET OOG IS GEVOELIG VOOR EEN DEELTJE VAN HET ELEKTROMAGNETISCH SPECTRUM ................................... 114
5.2 EEN OOG WERKT ZOALS EEN CAMERA (EN VICE VERSA) ......................................................................... 114
5.3 ANATOMIE VAN HET OOG .............................................................................................................. 115
5.3.1 DE OOGWAND BEVAT DRIE LAGEN.......................................................................................................... 115
5.3.2 REGELING PUPILGROOTTE DOOR AUTONOOM ZENUWSTELSEL...................................................................... 116
5.4 ACCOMMODATIE: OM SCHERP TE ZIEN MOET HET BRANDPUNT SAMENVALLEN MET DE RETINA .......................... 116
5.4.1 DIKTE VAN DE LENS WORDT BEPAALD DOOR CILAIRE SPIER .......................................................................... 116
5.4.2 CORRECTIE DOOR EXTERNE LENS (BRIL OF CONTACTLENS) .......................................................................... 117
5.5 HET NETVLIES BESTAAT UIT ZENUWCELLEN EN LICHTGEVOELIGE CELLEN (FOTORECEPTOREN) .......................... 117
5.5.1 STAAFJES EN KEGELTJES ...................................................................................................................... 117
5.5.2 DRIE SOORTEN KEGELTJES LATEN TRI-CHROMATISCH ZICHT TOE ................................................................... 118
4
,5.5.3 ALS EEN KEGELSOORT ONTBREEKT BEN JE KLEURENBLIND (DICHROMATISCH) .................................................. 118
5.5.4 STAAFJES ZIJN GEVOELIGER DAN KEGELTJES VANWEGE CONVERGENTIE .......................................................... 118
5.6 WE ZIEN ENKEL SCHERP OP DE FOVEA.............................................................................................. 119
5.7 RODOPSINE .............................................................................................................................. 119
5.7.1 FOTORECEPTIE VIA RODOPSINE ............................................................................................................. 119
5.7.2 ONTLEDING (BLEACHING) & REGENERATIE VAN RODOPSINE ........................................................................... 120
5.7.3 FOTOTRANSDUCTIE EN ‘DARK CURRENT’ ................................................................................................. 120
5.8 NEURALE BANEN VAN DE VISUS: VAN VISUELE CELLEN NAAR VISUELE SCHORS ............................................ 121
5.9 VISUELE CORTEX IS GELEGEN IN DE OCCIPITALE KWAB.......................................................................... 122
5.10 EVOLUTIE VAN HET OOG ............................................................................................................. 122
6 HET BINNENOOR BEVAT HET GEHOORORGAAN (COCHLEA) EN HET EVENWICHTSORGAAN .......... 122
6.1 DE OTOLIETORGANEN (UTRICULUS EN SACCULUS) EN DE HALFCIRKELVORMIGE KANALEN .............................. 123
6.1.1 MECHANORECEPTOREN IN EVENWICHTSORGAAN EN GEHOOR: SENSORISCHE HAARCELLEN ............................... 124
6.1.2 HET GEWICHT VAN DE OTOLIETEN LEIDT TOT STIMULATIE VAN DE HAARCELLEN (UTRICULUS) ................................ 124
6.1.3 DE SEMICIRCULAIRE BANEN ................................................................................................................. 124
6.2 HET OOR ZET LUCHTTRILLINGEN OM IN ZENUWIMPULSEN ...................................................................... 125
6.2.1 HET GEHOORORGAAN BEVAT DRIE ANATOMISCHE DELEN ............................................................................ 125
6.2.2 MIDDENOOR .................................................................................................................................... 126
6.2.3 BINNENOOR: HET ORGAAN VAN CORTI IS HET EIGENLIJKE GEHOORZINTUIG ..................................................... 126
6.2.4 SPECTRALE ANALYSE VAN GELUID IN COCHLEA (INTERPRETATIE VAN TOONHOOGTES) ........................................ 127
6.2.5 GEHOORBANEN GAAN VIA HERSENSTAM EN THALAMUS NAAR AUDITIEVE CORTEX ............................................. 127
6.2.6 LOKALISATIE VAN GELUIDSBRON DOOR LINKS/RECHTS VERSCHILLEN............................................................. 128
6.2.7 DIVERSE OORZAKEN VAN DOOFHEID ...................................................................................................... 128
6.2.8 WERKING VAN COCHLEAIR IMPLANTAAT .................................................................................................. 128
6.2.9 BLOOTSTELLING AAN TE LUIDE GELUIDEN BESCHADIGT HAARCELLEN VAN BINNENOOR ...................................... 129
HOOFDSTUK 4: HET HORMOONSTELSEL ......................................................................................... 130
1. INLEIDING: WERKINGSPRINCIPE VAN HORMONEN ................................................................... 130
2. SOORTEN HORMONEN............................................................................................................. 130
2.1 CHEMISCHE STRUCTUUR ............................................................................................................. 130
2.1.1 SLIKKEN OF SPUITEN?: HOE HORMONEN TOEDIENEN BIJ TEKORT? ................................................................. 131
2.1.2 HYDROFIELE EN LIPOFIELE HORMONEN .................................................................................................. 131
3. HYPOTHALAMISCHE REGELING ................................................................................................ 132
3.1 REGELING VAN HORMOONAFGIFTE.................................................................................................. 132
3.2 HYPOTHALAMUS EN HYPOFYSE ALS CENTRAAL IN DE ENDOCRIENE REGELING ............................................. 133
3.3 HYPOTHALAMUS CONTROLEERT HYPOFYSEVOORKWAB ........................................................................ 133
3.4 HYPOTHALAMUS CONTROLEERT HYPOFYSEACHTERKWAB ..................................................................... 135
4. ENDOCRIENE KLIEREN............................................................................................................. 135
4.1 SCHILDKLIER & BIJSCHILDKLIER..................................................................................................... 135
4.1.1 SCHILDKLIER: DE THERMOSTAAT VAN HET LICHAAM .................................................................................... 135
4.1.2 BIJSCHILDKLIER: REGELT CALCIUM ......................................................................................................... 136
5
, 4.2 BIJNIERCORTEX EN -MEDULLA (STRESSFABRIEK) ................................................................................. 137
4.2.1 BIJNIERSCHORS/CORTEX ..................................................................................................................... 137
4.2.2 BIJNIERMERG/MEDULLA ...................................................................................................................... 138
4.3 PANCREAS ............................................................................................................................... 138
5 HORMONALE REGELING EETGEDRAG (EERSTE TOEPASSING) ...................................................... 139
5.1 LICHAAMSBEWEGING/ARBEID (~ZUURSTOFVERBRUIK) REGELING EETGEDRAG EN HONGERGEVOEL ..................... 139
5.2 PERIFERE SIGNALEN VOOR EETGEDRAG ............................................................................................ 140
5.3 ADIPOSTAAT: VETCELLEN REMMEN VETOPSLAG .................................................................................. 140
6 STRESSHORMONEN (TWEEDE TOEPASSING) .............................................................................. 141
6.1 HORMONEN INDICEREN ANABOLE OF KATABOLE STATUS IN HET LICHAAM .................................................. 141
6.2 HORMONEN EN STRESS ................................................................................................................ 142
6
