Hoofdstuk 5 Geletterdheid: Lezen
Een veel gehanteerde definitie van lezen is: het achterhalen van de
betekenis van geschreven taal. Deze definitie zegt echter nog niets over
het doel van lezen.
Om deze doelen te bereiken, moet je de teksten die je hiervoor gebruikt
kunnen begrijpen. Daartoe zet een lezer kennis in. We maken onderscheid
tussen twee soorten kennis:
- Kennis van de taal
- Kennis van de wereld
5.1.1 Het belang van lezen
Om volwaardig deel te kunnen uitmaken van de maatschappij, dat wil
zeggen zonder voortduren afhankelijk te zijn van anderen, moeten we al
deze verschillende teksten kunnen gebruiken en begrijpen.
Ook in beroepen waar het vroeger minder van belang was om te kunnen
lezen, wordt steeds meer een beroep gedaan op leesvaardigheid. Het is
dan ook nodig om te zorgen dat iedere leerling die het onderwijs verlaat
dit zo geletterd mogelijk doet. Geletterd zijn betekent dan niet alleen de
techniek van het lezen en schrijven beheersen, maar ook teksten kunnen
kiezen en begrijpen die passen bij de doelen die je hebt. Als iemand dat
laatste niet kan, spreken we ook wel van functioneel analfabetisme of
laaggeletterdheid.
In het dagelijks leven lezen mensen om iets te weten te komen, om plezier
te beleven aan een tekst of om iets te kunnen uitvoeren.
In de definitie van lezen die in het betreffende onderzoek gehanteerd
wordt, wordt gesteld dat het kunnen begrijpen van teksten om een drietal
redenen van belang is:
- Kunnen leren
- Kunnen deelnemen aan de maatschappij
- Kunnen genieten van lezen
Met andere woorden: lezers willen begrijpen wat ze lezen omdat ze dat
nodig hebben om andere doelen te bereiken.
Lezen en luisteren worden receptieve vaardigheden genoemd en
spreken en schrijven productieve vaardigheden. Lezen en luisteren
,leveren geen direct meetbaar product op, spreken en schrijven leveren wel
een meetbaar product op.
Wanneer je lezen en schrijven vergelijkt met luisteren en spreken zijn er
twee opvallende verschillen:
- Bij lezen en schrijven is de ‘gesprekspartner’ afwezig.
Wanneer je luistert naar iemand met wie je in gesprek bent, bent je
in de gelegenheid om meteen te reageren op wat hij zegt. Bij het
lezen van een tekst ontbreken die mogelijkheden en moet je met
andere middelen de boodschap achterhalen of de betekenis
controleren.
- Het taalgebruik in geschreven teksten is formeler. De zinnen
zijn grammaticaal complexer, er worden meer niet-frequente
woorden gebruikt en er worden woorden gebruikt die net iets anders
betekenen dan inde dagelijkse situatie.
Om inzichtelijk te maken wat lezen is, zijn door diverse onderzoekers
modellen opgesteld:
- Het bottom-upmodel gaat uit van het idee dat lezen verloopt van
lagere-orde-processen naar hogere-ordeprocessen. De visuele
informatie wordt herkend doordat de lezer gebruik maakt van
onderscheidende kenmerken van die letters (visuele
discriminatie). Deze informatie wordt vervolgens gekoppeld aan
een klank (tekenklankkoppeling). Pas daarna kan er een betekenis
aan toegekend worden.
- Het top-downmodel gaat uit van het idee dat lezen verloopt van
hogere-ordeprocessen naar lagere-ordeprocessen. Op basis van
visuele informatie activeert de lezer zijn eerder opgedane kennis en
vormt hij tijdens het lezen verwachtingen (hypothese) over het
verdere verloop van de zin of de tekst.
- Het interactieve model gaat ervan uit dat de lagere-ordeprocessen
en de hogere-ordeprocessen elkaar beïnvloeden. Dit model verklaart
beter dan de andere twee modellen de cognitieve belasting die
mensen ervaren bij het lezen van een moeilijke tekst. Het
interactieve model lijkt dan ook de meest realistische weergave van
het leesproces te zijn.
Een goede lezer heeft de volgende kenmerken:
- Hij heeft een leesdoel en zoekt daarbij een tekst die hij wil
benutten om dit doel te bereiken
- Hij maakt gebruik van aanwijzingen rondom de tekst, ook al
voordat hij gaat lezen.
, - Hij roept eerder verworven kennis op over het onderwerp die
van pas kan komen.
- Hij kiest voor een bepaalde leesmanier. Kennis gebruiken voor
de aanpak van het lezen.
- Hij maakt al lezend steeds gebruik van zijn kennis van de
taal. Doordat hij woorden snel kan herkennen en weet hoe zinnen
opgebouwd zijn, kan hij het verloop van zinnen voorspellen en hoeft
hij dus niet elke letter en elk woord apart op te nemen.
- Hij gaat tijdens het lezen na of hij de tekst nog steeds
begrijpt, dit wordt ook wel monitoren genoemd. Hij moet
nauwkeuriger en gedetailleerder gaan lezen.
- Hij bepaalt na het lezen of zijn leesdoel bereikt is. Afvragen of
een doel wel of niet behaald is, hier dan op reflecteren.
5.1.2 De rol van de school
Om betekenis te kunnen geven aan wat hij leest, combineert een lezer
verschillende vormen van kennis van de taal:
- Orthografische kennis en fonologische kennis: Deze kennis zet
de lezer in om een woord te lezen, dat hij uiteindelijk in zijn geheel
zal kunnen herkennen, waardoor hij niet elke letter meer afzonderlijk
hoeft te ontcijferen.
- Morfologische kennis: deze heeft betrekking op de opbouw van
woorden en bevordert het vermogen om de betekenis van een
onbekend woord af te leiden. Door het onbekende woord te
herleiden tot bekende elementen, kan de lezer mogelijk de
betekenis van het hele woord achterhalen.
- Semantische kennis: Om een tekst te kunnen begrijpen, mogen er
niet overmatig veel onbekende woorden in staan. Semantische
kennis hebben betekent dat je weer dat er woorden zijn die
verwijzen naar iets uit onze werkelijkheid en dat er woorden zijn die
alleen een grammaticale betekenis hebben, maar wel mede de
betekenis van de zin bepalen.
- Syntactische kennis: eenzelfde zin kan een andere betekenis
krijgen door het gebruik van een ander voegwoord. Ook de volgorde
van woorddelen en de relatie die daarmee tussen de woorden wordt
gelegd, is belangrijk om de juiste betekenis te kunnen toekennen.
- Tekstuele kennis en pragmatische kennis: een lezer die weet
welke tekstsoorten er zijn en welke functies deze hebben en die
deze tekstsoorten kan herkennen (Door opbouw en vormgeving).
Een veel gehanteerde definitie van lezen is: het achterhalen van de
betekenis van geschreven taal. Deze definitie zegt echter nog niets over
het doel van lezen.
Om deze doelen te bereiken, moet je de teksten die je hiervoor gebruikt
kunnen begrijpen. Daartoe zet een lezer kennis in. We maken onderscheid
tussen twee soorten kennis:
- Kennis van de taal
- Kennis van de wereld
5.1.1 Het belang van lezen
Om volwaardig deel te kunnen uitmaken van de maatschappij, dat wil
zeggen zonder voortduren afhankelijk te zijn van anderen, moeten we al
deze verschillende teksten kunnen gebruiken en begrijpen.
Ook in beroepen waar het vroeger minder van belang was om te kunnen
lezen, wordt steeds meer een beroep gedaan op leesvaardigheid. Het is
dan ook nodig om te zorgen dat iedere leerling die het onderwijs verlaat
dit zo geletterd mogelijk doet. Geletterd zijn betekent dan niet alleen de
techniek van het lezen en schrijven beheersen, maar ook teksten kunnen
kiezen en begrijpen die passen bij de doelen die je hebt. Als iemand dat
laatste niet kan, spreken we ook wel van functioneel analfabetisme of
laaggeletterdheid.
In het dagelijks leven lezen mensen om iets te weten te komen, om plezier
te beleven aan een tekst of om iets te kunnen uitvoeren.
In de definitie van lezen die in het betreffende onderzoek gehanteerd
wordt, wordt gesteld dat het kunnen begrijpen van teksten om een drietal
redenen van belang is:
- Kunnen leren
- Kunnen deelnemen aan de maatschappij
- Kunnen genieten van lezen
Met andere woorden: lezers willen begrijpen wat ze lezen omdat ze dat
nodig hebben om andere doelen te bereiken.
Lezen en luisteren worden receptieve vaardigheden genoemd en
spreken en schrijven productieve vaardigheden. Lezen en luisteren
,leveren geen direct meetbaar product op, spreken en schrijven leveren wel
een meetbaar product op.
Wanneer je lezen en schrijven vergelijkt met luisteren en spreken zijn er
twee opvallende verschillen:
- Bij lezen en schrijven is de ‘gesprekspartner’ afwezig.
Wanneer je luistert naar iemand met wie je in gesprek bent, bent je
in de gelegenheid om meteen te reageren op wat hij zegt. Bij het
lezen van een tekst ontbreken die mogelijkheden en moet je met
andere middelen de boodschap achterhalen of de betekenis
controleren.
- Het taalgebruik in geschreven teksten is formeler. De zinnen
zijn grammaticaal complexer, er worden meer niet-frequente
woorden gebruikt en er worden woorden gebruikt die net iets anders
betekenen dan inde dagelijkse situatie.
Om inzichtelijk te maken wat lezen is, zijn door diverse onderzoekers
modellen opgesteld:
- Het bottom-upmodel gaat uit van het idee dat lezen verloopt van
lagere-orde-processen naar hogere-ordeprocessen. De visuele
informatie wordt herkend doordat de lezer gebruik maakt van
onderscheidende kenmerken van die letters (visuele
discriminatie). Deze informatie wordt vervolgens gekoppeld aan
een klank (tekenklankkoppeling). Pas daarna kan er een betekenis
aan toegekend worden.
- Het top-downmodel gaat uit van het idee dat lezen verloopt van
hogere-ordeprocessen naar lagere-ordeprocessen. Op basis van
visuele informatie activeert de lezer zijn eerder opgedane kennis en
vormt hij tijdens het lezen verwachtingen (hypothese) over het
verdere verloop van de zin of de tekst.
- Het interactieve model gaat ervan uit dat de lagere-ordeprocessen
en de hogere-ordeprocessen elkaar beïnvloeden. Dit model verklaart
beter dan de andere twee modellen de cognitieve belasting die
mensen ervaren bij het lezen van een moeilijke tekst. Het
interactieve model lijkt dan ook de meest realistische weergave van
het leesproces te zijn.
Een goede lezer heeft de volgende kenmerken:
- Hij heeft een leesdoel en zoekt daarbij een tekst die hij wil
benutten om dit doel te bereiken
- Hij maakt gebruik van aanwijzingen rondom de tekst, ook al
voordat hij gaat lezen.
, - Hij roept eerder verworven kennis op over het onderwerp die
van pas kan komen.
- Hij kiest voor een bepaalde leesmanier. Kennis gebruiken voor
de aanpak van het lezen.
- Hij maakt al lezend steeds gebruik van zijn kennis van de
taal. Doordat hij woorden snel kan herkennen en weet hoe zinnen
opgebouwd zijn, kan hij het verloop van zinnen voorspellen en hoeft
hij dus niet elke letter en elk woord apart op te nemen.
- Hij gaat tijdens het lezen na of hij de tekst nog steeds
begrijpt, dit wordt ook wel monitoren genoemd. Hij moet
nauwkeuriger en gedetailleerder gaan lezen.
- Hij bepaalt na het lezen of zijn leesdoel bereikt is. Afvragen of
een doel wel of niet behaald is, hier dan op reflecteren.
5.1.2 De rol van de school
Om betekenis te kunnen geven aan wat hij leest, combineert een lezer
verschillende vormen van kennis van de taal:
- Orthografische kennis en fonologische kennis: Deze kennis zet
de lezer in om een woord te lezen, dat hij uiteindelijk in zijn geheel
zal kunnen herkennen, waardoor hij niet elke letter meer afzonderlijk
hoeft te ontcijferen.
- Morfologische kennis: deze heeft betrekking op de opbouw van
woorden en bevordert het vermogen om de betekenis van een
onbekend woord af te leiden. Door het onbekende woord te
herleiden tot bekende elementen, kan de lezer mogelijk de
betekenis van het hele woord achterhalen.
- Semantische kennis: Om een tekst te kunnen begrijpen, mogen er
niet overmatig veel onbekende woorden in staan. Semantische
kennis hebben betekent dat je weer dat er woorden zijn die
verwijzen naar iets uit onze werkelijkheid en dat er woorden zijn die
alleen een grammaticale betekenis hebben, maar wel mede de
betekenis van de zin bepalen.
- Syntactische kennis: eenzelfde zin kan een andere betekenis
krijgen door het gebruik van een ander voegwoord. Ook de volgorde
van woorddelen en de relatie die daarmee tussen de woorden wordt
gelegd, is belangrijk om de juiste betekenis te kunnen toekennen.
- Tekstuele kennis en pragmatische kennis: een lezer die weet
welke tekstsoorten er zijn en welke functies deze hebben en die
deze tekstsoorten kan herkennen (Door opbouw en vormgeving).
