Oplossingen van de studeerwijzer per hoofdstuk
Hoofdstuk 1: Filosofie en moderne cultuur
Studeervragen:
1. Leg uit: 3 modellen van filosofiebeoefening uit de Griekse Oudheid bepalen de
geschiedenis van de Westerse filosofie.
In de Griekse Oudheid ontstaan drie fundamentele modellen van
filosofiebeoefening, die elk een blijvende invloed hebben gehad op de Westerse
filosofie:
1. Aristoteles – Filosofie als wetenschap: Filosofie ordent alle kennis en
steunt op empirie en logica. Ze streeft naar systematisch inzicht in mens,
natuur en het goddelijke. Dit wetenschappelijke model is later bepalend voor
de ontwikkeling van de moderne wetenschappen.
2. Plato – Filosofie als spirituele wijsheidsleer: Filosofie is een zoektocht
naar absoluut weten en spirituele verlichting via zuiver denken. Ze richt zich
op zelftransformatie en contemplatie. Dit model leeft voort in religieuze,
mystieke en idealistische tradities.
3. Socrates – Filosofie als praktische levenswijsheid: Filosofie helpt het
goede leven te leiden door moreel inzicht en deugdzaam handelen. Rede is
hierbij een praktisch vermogen. Deze benadering keert terug in stromingen
als stoïcisme, existentialisme en levensfilosofie.
Hoewel deze modellen in de Oudheid niet strikt gescheiden waren, blijven ze de
Westerse filosofie tot op vandaag beïnvloeden. Sinds de 17e eeuw raakt vooral
het wetenschappelijke model dominant, maar de spirituele en praktische
dimensies blijven betekenisvol.
2. Wat zijn volgens Ernest Gellner de 3 functies die in elke cultuur bepalend zijn
voor de menselijke bestaansconditie?
Volgens Gellner zijn er drie fundamentele functies in elke cultuur:
1. Productie – het voorzien in levensonderhoud (gesymboliseerd door de
ploeg)
2. Dwang/macht – het organiseren van sociale orde (gesymboliseerd door
het zwaard)
3. Kennisoverdracht – het verwerven en doorgeven van kennis
(gesymboliseerd door boek)
Deze drie sferen – economie, politiek en cognitie – structureren samen het
menselijk bestaan.
3. Volgens Gellner was voor de cultuur van de Moderniteit de kennis nog niet
gedifferentieerd en multi-focaal. Leg uit. (cf. slides 13, 18, 22).
In premoderne samenlevingen, vooral in de agrarische cultuur, was kennis multi-
focaal: Er was geen strikt onderscheid tussen spirituele, technische en ethische
kennis – alles was met elkaar vervlochten. Kennis stond in dienst van religie,
macht en moraal, en werd beheerd door een priesterkaste. Pas met de
moderniteit wordt kennis gedifferentieerd: wetenschap komt los te staan van
religie en moraal, en ontwikkelt een autonome, rationele methode.
1
,4. Welke invloed had het ontstaan van de agrarische samenleving op de
codificatie van de kennis volgens Gellner?
De agrarische samenleving maakte codificatie van kennis mogelijk door:
Het ontstaan van een surplus (voedsel en goederen), ontstaan van schrift en
geprivilegieerde klasse die kennis beheerde (zoals priesters) en het ontwikkelen
van abstracte concepten en doctrines. Zo werd het mogelijk om kennis
systematisch vast te leggen, over te leveren en uit te breiden, een voorwaarde
voor filosofie.
5. Hoe moet men de Platoonse codificatie van de rede in de Griekse Oudheid
begrijpen volgens Gellner? (cf. slides 24, 25, 27)
Volgens Gellner is filosofie van Plato een systematische codificatie van alle
kennisvormen:
Ze omvat natuurverklaring, zingeving (de Ideeënwereld) én ethiek/politiek.
Het is een poging om via de rede orde te scheppen in een agrarisch-
geletterde samenleving.
Plato's leer verenigt boek (kennis), zwaard (orde) en ploeg (productie) in
één doctrine.
Gellner ziet dit niet als nostalgie naar een oertijd, maar als een
blauwdruk voor maatschappelijke organisatie in zijn tijd.
6. Waarom vindt Hume de ‘kalme zonneschijn van de geest’ een goede metafoor
om de eigenheid van de filosofische activiteit te karakteriseren?
David Hume gebruikt de metafoor van de kalme zonneschijn van de geest om de
rust, helderheid en bevrijding te beschrijven die de filosofie biedt. Volgens Hume
is filosofie een veilige haven voor de geest. Ze brengt innerlijke kalmte en
aangename gemoedsrust en getuigt van een standvastige, verstandige deugd
(virtue). Filosofie is geen dogmatisch systeem, maar een vrije denkhouding die
vertrekt vanuit een diep menselijk verlangen naar waarheid, inzicht en wijsheid.
Iedereen die zichzelf vragen stelt als "Hoe zit de wereld in elkaar?" of "Wat wil ik
weten?" begint aan de filosofische weg. Voor Hume – als verlichtingsfilosoof –
betekent filosofie ook een bevrijding van bijgeloof en religieuze angst. Ze sluit
aan bij het rationeel-wetenschappelijke wereldbeeld en breekt met het
premoderne denken dat vervlochten was met het christendom. Filosofie helpt zo
om op een serene manier naar de wereld en het menselijk bestaan te kijken – net
als de kalme zon die zacht en verlichtend op de geest schijnt.
7. Wat verstaat men onder ‘Moderniteit’ of ‘moderne cultuur’ in de filosofie?
Onder moderniteit of moderne cultuur verstaan we het geheel van fundamentele
ideeën en vooronderstellingen over de mens, de wereld en God die sinds de 17de
eeuw onze westerse cultuur bepalen. Deze symbolische orde bestaat uit drie
dimensies: een rationeel mensbeeld, een wetenschappelijk wereldbeeld en een
afstand tot het traditionele religieuze denken.
De moderne filosofie is mee ontstaan in deze tijd, vooral tijdens de Verlichting, en
probeert de wereld te begrijpen op basis van rede en wetenschap, los van
religieuze dogma’s. Toch bouwt ze ook voort op oudere tradities, zoals het
Griekse denken en het middeleeuws christendom.
2
,In de 20ste eeuw ontstond er een crisis in deze moderne cultuur. Filosofen als
Heidegger en Wittgenstein stelden de mogelijkheid van een vaste, rationele
grondslag in vraag. Dat leidde tot het postmodernisme, waarin er geen universele
waarheid of vaste identiteit meer is, maar eerder een pluraliteit van ideeën.
Filosofie speelt hierin een belangrijke rol: ze is de kritische en beargumenteerde
reflectie op de cultuur waarin we leven. Ze stelt steeds opnieuw de grote
levensvragen: Wie zijn we? Wat is de werkelijkheid? Hoe moeten we leven? En
dat debat noemen we ook wel de conversation of mankind – een voortdurende
dialoog tussen denkers door de tijd heen.
8. ‘De filosofie is sinds de 17de eeuw een zoektocht geworden naar de
legitimering van het mens- en wereldbeeld van de Moderniteit.’ Leg uit wat
met deze stelling wordt bedoeld in deze cursus.
Vanaf de 17de eeuw, het begin van de moderne tijd, probeert de filosofie het
nieuwe mens- en wereldbeeld te verantwoorden met behulp van de rede. Deze
moderniteit breekt met het middeleeuwse denken, dat sterk verbonden was met
het christendom. In de plaats daarvan komt een wereldbeeld dat gebaseerd is op
wetenschap, rationaliteit en menselijke autonomie. Filosofen zoals Descartes,
Locke en Kant zochten naar zekere fundamenten voor kennis, moraal en
samenleving. Ze wilden via de rede duidelijk maken wat waarheid is, wat de
mens is, en hoe we de wereld moeten begrijpen. Deze zoektocht is typisch voor
de moderniteit: men wil via de rede orde brengen in een veranderende wereld.
Tegelijk groeit ook de twijfel of zo'n fundament wel mogelijk is, wat uiteindelijk
leidt tot de crisis van de moderniteit in de 20ste eeuw.
9. Wat betekent het dat we vandaag in een postmoderne cultuur leven? Hoe
weerspiegelt zich dat in de filosofie? (slide 42 – 44)
In een postmoderne cultuur is er geen vaste of universele basis meer voor
waarheid of moraal. De grote verhalen van de moderniteit — zoals het geloof in
vooruitgang, rede en objectieve waarheid — worden in vraag gesteld. In plaats
daarvan leven we in een tijd van pluralisme en onzekerheid, met uiteenlopende
perspectieven.
In de filosofie weerspiegelt zich dit in de nadruk op verscheidenheid, discussie en
context. Filosofie is vandaag geen zoektocht meer naar één fundament, maar een
deelname aan de "conversation of mankind": een open dialoog tussen
verschillende denkers, culturen en tijdperken over fundamentele vragen zoals
"Wie is de mens?" of "Hoe moeten wij samenleven?" Elk antwoord is cultureel
gekleurd en voorlopig. Dat weerspiegelt de vloeibare, reflexieve aard van de
postmoderne tijd.
10.Michael Oakeshott ziet de filosofie als een onderdeel van de ‘conversation of
mankind’. Hoe moet je dit begrijpen? (slide 45 – 47)
Volgens Oakeshott is filosofie geen geïsoleerde of puur theoretische bezigheid,
maar maakt ze deel uit van een groter cultureel gesprek — de “conversation of
mankind”. Dat betekent dat filosofie ontstaat binnen een bepaalde cultuur en tijd,
als een reflectieve manier om fundamentele vragen te stellen over mens, wereld,
God en samenleving.
3
, In de Westerse traditie begon dit gesprek bij de Griekse filosofen zoals Socrates,
Plato en Aristoteles, die de zoektocht naar kennis en wijsheid centraal stelden.
Aristoteles sprak over “kennis van de eerste oorzaken” als hoogste vorm van
weten. Dit denken werd later overgenomen en aangepast door Romeinse denkers
en daarna sterk vervlochten met het christelijk geloof in de Middeleeuwen.
De filosofie heeft zich dus altijd aangepast en opnieuw uitgevonden binnen de
bredere cultuur waarin ze leeft. In die zin is ze een voortdurend gesprek — een
dialoog tussen filosofen van verschillende tijden, die telkens opnieuw nadenken
over dezelfde kernvragen. Zo maakt elke generatie filosofen deel uit van die
“conversation of mankind”.
Begrippen, namen en titels:
1. Platoonse rede versus verlichte rede (Gellner)
Platoonse rede: Plato beschreef de rede als de instrument van het hogere,
idealistische denken. Hij zag het als een middel om de perfecte waarheid te
achterhalen, met nadruk op het abstracte en het transcendente (de wereld van
de ideeën).
Verlichte rede (Gellner): In de Verlichting wordt de rede gezien als een middel om
de wereld te begrijpen en vooruitgang te boeken, los van religie en metafysica.
Gellner benadrukt dat de Verlichting breekt met het bijgeloof en de absolute
autoriteit van de kerk, door de rede als zelfkritische en wetenschappelijke
zoektocht naar de waarheid te beschouwen.
2. de Platoonse codificatie van de rede
Plato ‘codificeerde’ de rede door haar te gebruiken in zijn filosofie als het hoogste
middel om de waarheid over de ideale, onveranderlijke werkelijkheid (de wereld
van de ideeën) te achterhalen. Hij stelde dat de rede mensen in staat stelt om
voorbij de zintuiglijke waarneming te kijken naar de fundamentele principes die
de werkelijkheid beheersen.
3. moderne filosofie
De moderne filosofie (vanaf de 17de eeuw) komt op als een breuk met het
christelijke wereldbeeld van de Middeleeuwen. Ze benadrukt rede, wetenschap,
empirisme, en verlicht denken als leidende principes. Filosofen zoals Descartes,
Hume en Kant hebben een fundamenteel andere benadering van kennis en
werkelijkheid, waarbij het idee van de rede als objectieve, zelfkritische kracht
centraal staat.
4. David Hume
David Hume was een Schotse filosoof die vooral bekend staat om zijn empirisme
en scepticisme. Hij stelde dat alle kennis voortkomt uit ervaring en de
waarneming, en was kritisch over de mogelijkheid van a priori kennis of de
zekerheid van abstracte, metafysische claims. Zijn werk ging sterk in tegen het
4
Hoofdstuk 1: Filosofie en moderne cultuur
Studeervragen:
1. Leg uit: 3 modellen van filosofiebeoefening uit de Griekse Oudheid bepalen de
geschiedenis van de Westerse filosofie.
In de Griekse Oudheid ontstaan drie fundamentele modellen van
filosofiebeoefening, die elk een blijvende invloed hebben gehad op de Westerse
filosofie:
1. Aristoteles – Filosofie als wetenschap: Filosofie ordent alle kennis en
steunt op empirie en logica. Ze streeft naar systematisch inzicht in mens,
natuur en het goddelijke. Dit wetenschappelijke model is later bepalend voor
de ontwikkeling van de moderne wetenschappen.
2. Plato – Filosofie als spirituele wijsheidsleer: Filosofie is een zoektocht
naar absoluut weten en spirituele verlichting via zuiver denken. Ze richt zich
op zelftransformatie en contemplatie. Dit model leeft voort in religieuze,
mystieke en idealistische tradities.
3. Socrates – Filosofie als praktische levenswijsheid: Filosofie helpt het
goede leven te leiden door moreel inzicht en deugdzaam handelen. Rede is
hierbij een praktisch vermogen. Deze benadering keert terug in stromingen
als stoïcisme, existentialisme en levensfilosofie.
Hoewel deze modellen in de Oudheid niet strikt gescheiden waren, blijven ze de
Westerse filosofie tot op vandaag beïnvloeden. Sinds de 17e eeuw raakt vooral
het wetenschappelijke model dominant, maar de spirituele en praktische
dimensies blijven betekenisvol.
2. Wat zijn volgens Ernest Gellner de 3 functies die in elke cultuur bepalend zijn
voor de menselijke bestaansconditie?
Volgens Gellner zijn er drie fundamentele functies in elke cultuur:
1. Productie – het voorzien in levensonderhoud (gesymboliseerd door de
ploeg)
2. Dwang/macht – het organiseren van sociale orde (gesymboliseerd door
het zwaard)
3. Kennisoverdracht – het verwerven en doorgeven van kennis
(gesymboliseerd door boek)
Deze drie sferen – economie, politiek en cognitie – structureren samen het
menselijk bestaan.
3. Volgens Gellner was voor de cultuur van de Moderniteit de kennis nog niet
gedifferentieerd en multi-focaal. Leg uit. (cf. slides 13, 18, 22).
In premoderne samenlevingen, vooral in de agrarische cultuur, was kennis multi-
focaal: Er was geen strikt onderscheid tussen spirituele, technische en ethische
kennis – alles was met elkaar vervlochten. Kennis stond in dienst van religie,
macht en moraal, en werd beheerd door een priesterkaste. Pas met de
moderniteit wordt kennis gedifferentieerd: wetenschap komt los te staan van
religie en moraal, en ontwikkelt een autonome, rationele methode.
1
,4. Welke invloed had het ontstaan van de agrarische samenleving op de
codificatie van de kennis volgens Gellner?
De agrarische samenleving maakte codificatie van kennis mogelijk door:
Het ontstaan van een surplus (voedsel en goederen), ontstaan van schrift en
geprivilegieerde klasse die kennis beheerde (zoals priesters) en het ontwikkelen
van abstracte concepten en doctrines. Zo werd het mogelijk om kennis
systematisch vast te leggen, over te leveren en uit te breiden, een voorwaarde
voor filosofie.
5. Hoe moet men de Platoonse codificatie van de rede in de Griekse Oudheid
begrijpen volgens Gellner? (cf. slides 24, 25, 27)
Volgens Gellner is filosofie van Plato een systematische codificatie van alle
kennisvormen:
Ze omvat natuurverklaring, zingeving (de Ideeënwereld) én ethiek/politiek.
Het is een poging om via de rede orde te scheppen in een agrarisch-
geletterde samenleving.
Plato's leer verenigt boek (kennis), zwaard (orde) en ploeg (productie) in
één doctrine.
Gellner ziet dit niet als nostalgie naar een oertijd, maar als een
blauwdruk voor maatschappelijke organisatie in zijn tijd.
6. Waarom vindt Hume de ‘kalme zonneschijn van de geest’ een goede metafoor
om de eigenheid van de filosofische activiteit te karakteriseren?
David Hume gebruikt de metafoor van de kalme zonneschijn van de geest om de
rust, helderheid en bevrijding te beschrijven die de filosofie biedt. Volgens Hume
is filosofie een veilige haven voor de geest. Ze brengt innerlijke kalmte en
aangename gemoedsrust en getuigt van een standvastige, verstandige deugd
(virtue). Filosofie is geen dogmatisch systeem, maar een vrije denkhouding die
vertrekt vanuit een diep menselijk verlangen naar waarheid, inzicht en wijsheid.
Iedereen die zichzelf vragen stelt als "Hoe zit de wereld in elkaar?" of "Wat wil ik
weten?" begint aan de filosofische weg. Voor Hume – als verlichtingsfilosoof –
betekent filosofie ook een bevrijding van bijgeloof en religieuze angst. Ze sluit
aan bij het rationeel-wetenschappelijke wereldbeeld en breekt met het
premoderne denken dat vervlochten was met het christendom. Filosofie helpt zo
om op een serene manier naar de wereld en het menselijk bestaan te kijken – net
als de kalme zon die zacht en verlichtend op de geest schijnt.
7. Wat verstaat men onder ‘Moderniteit’ of ‘moderne cultuur’ in de filosofie?
Onder moderniteit of moderne cultuur verstaan we het geheel van fundamentele
ideeën en vooronderstellingen over de mens, de wereld en God die sinds de 17de
eeuw onze westerse cultuur bepalen. Deze symbolische orde bestaat uit drie
dimensies: een rationeel mensbeeld, een wetenschappelijk wereldbeeld en een
afstand tot het traditionele religieuze denken.
De moderne filosofie is mee ontstaan in deze tijd, vooral tijdens de Verlichting, en
probeert de wereld te begrijpen op basis van rede en wetenschap, los van
religieuze dogma’s. Toch bouwt ze ook voort op oudere tradities, zoals het
Griekse denken en het middeleeuws christendom.
2
,In de 20ste eeuw ontstond er een crisis in deze moderne cultuur. Filosofen als
Heidegger en Wittgenstein stelden de mogelijkheid van een vaste, rationele
grondslag in vraag. Dat leidde tot het postmodernisme, waarin er geen universele
waarheid of vaste identiteit meer is, maar eerder een pluraliteit van ideeën.
Filosofie speelt hierin een belangrijke rol: ze is de kritische en beargumenteerde
reflectie op de cultuur waarin we leven. Ze stelt steeds opnieuw de grote
levensvragen: Wie zijn we? Wat is de werkelijkheid? Hoe moeten we leven? En
dat debat noemen we ook wel de conversation of mankind – een voortdurende
dialoog tussen denkers door de tijd heen.
8. ‘De filosofie is sinds de 17de eeuw een zoektocht geworden naar de
legitimering van het mens- en wereldbeeld van de Moderniteit.’ Leg uit wat
met deze stelling wordt bedoeld in deze cursus.
Vanaf de 17de eeuw, het begin van de moderne tijd, probeert de filosofie het
nieuwe mens- en wereldbeeld te verantwoorden met behulp van de rede. Deze
moderniteit breekt met het middeleeuwse denken, dat sterk verbonden was met
het christendom. In de plaats daarvan komt een wereldbeeld dat gebaseerd is op
wetenschap, rationaliteit en menselijke autonomie. Filosofen zoals Descartes,
Locke en Kant zochten naar zekere fundamenten voor kennis, moraal en
samenleving. Ze wilden via de rede duidelijk maken wat waarheid is, wat de
mens is, en hoe we de wereld moeten begrijpen. Deze zoektocht is typisch voor
de moderniteit: men wil via de rede orde brengen in een veranderende wereld.
Tegelijk groeit ook de twijfel of zo'n fundament wel mogelijk is, wat uiteindelijk
leidt tot de crisis van de moderniteit in de 20ste eeuw.
9. Wat betekent het dat we vandaag in een postmoderne cultuur leven? Hoe
weerspiegelt zich dat in de filosofie? (slide 42 – 44)
In een postmoderne cultuur is er geen vaste of universele basis meer voor
waarheid of moraal. De grote verhalen van de moderniteit — zoals het geloof in
vooruitgang, rede en objectieve waarheid — worden in vraag gesteld. In plaats
daarvan leven we in een tijd van pluralisme en onzekerheid, met uiteenlopende
perspectieven.
In de filosofie weerspiegelt zich dit in de nadruk op verscheidenheid, discussie en
context. Filosofie is vandaag geen zoektocht meer naar één fundament, maar een
deelname aan de "conversation of mankind": een open dialoog tussen
verschillende denkers, culturen en tijdperken over fundamentele vragen zoals
"Wie is de mens?" of "Hoe moeten wij samenleven?" Elk antwoord is cultureel
gekleurd en voorlopig. Dat weerspiegelt de vloeibare, reflexieve aard van de
postmoderne tijd.
10.Michael Oakeshott ziet de filosofie als een onderdeel van de ‘conversation of
mankind’. Hoe moet je dit begrijpen? (slide 45 – 47)
Volgens Oakeshott is filosofie geen geïsoleerde of puur theoretische bezigheid,
maar maakt ze deel uit van een groter cultureel gesprek — de “conversation of
mankind”. Dat betekent dat filosofie ontstaat binnen een bepaalde cultuur en tijd,
als een reflectieve manier om fundamentele vragen te stellen over mens, wereld,
God en samenleving.
3
, In de Westerse traditie begon dit gesprek bij de Griekse filosofen zoals Socrates,
Plato en Aristoteles, die de zoektocht naar kennis en wijsheid centraal stelden.
Aristoteles sprak over “kennis van de eerste oorzaken” als hoogste vorm van
weten. Dit denken werd later overgenomen en aangepast door Romeinse denkers
en daarna sterk vervlochten met het christelijk geloof in de Middeleeuwen.
De filosofie heeft zich dus altijd aangepast en opnieuw uitgevonden binnen de
bredere cultuur waarin ze leeft. In die zin is ze een voortdurend gesprek — een
dialoog tussen filosofen van verschillende tijden, die telkens opnieuw nadenken
over dezelfde kernvragen. Zo maakt elke generatie filosofen deel uit van die
“conversation of mankind”.
Begrippen, namen en titels:
1. Platoonse rede versus verlichte rede (Gellner)
Platoonse rede: Plato beschreef de rede als de instrument van het hogere,
idealistische denken. Hij zag het als een middel om de perfecte waarheid te
achterhalen, met nadruk op het abstracte en het transcendente (de wereld van
de ideeën).
Verlichte rede (Gellner): In de Verlichting wordt de rede gezien als een middel om
de wereld te begrijpen en vooruitgang te boeken, los van religie en metafysica.
Gellner benadrukt dat de Verlichting breekt met het bijgeloof en de absolute
autoriteit van de kerk, door de rede als zelfkritische en wetenschappelijke
zoektocht naar de waarheid te beschouwen.
2. de Platoonse codificatie van de rede
Plato ‘codificeerde’ de rede door haar te gebruiken in zijn filosofie als het hoogste
middel om de waarheid over de ideale, onveranderlijke werkelijkheid (de wereld
van de ideeën) te achterhalen. Hij stelde dat de rede mensen in staat stelt om
voorbij de zintuiglijke waarneming te kijken naar de fundamentele principes die
de werkelijkheid beheersen.
3. moderne filosofie
De moderne filosofie (vanaf de 17de eeuw) komt op als een breuk met het
christelijke wereldbeeld van de Middeleeuwen. Ze benadrukt rede, wetenschap,
empirisme, en verlicht denken als leidende principes. Filosofen zoals Descartes,
Hume en Kant hebben een fundamenteel andere benadering van kennis en
werkelijkheid, waarbij het idee van de rede als objectieve, zelfkritische kracht
centraal staat.
4. David Hume
David Hume was een Schotse filosoof die vooral bekend staat om zijn empirisme
en scepticisme. Hij stelde dat alle kennis voortkomt uit ervaring en de
waarneming, en was kritisch over de mogelijkheid van a priori kennis of de
zekerheid van abstracte, metafysische claims. Zijn werk ging sterk in tegen het
4
