ETHIEK
DEEL 1: wat is goed handelen? De fundamenten van de westerse ethiek................................................6
1. Aristoteles en het natuurlijke doel van de mens..............................................................................6
1.1 Wat is ethische kennis?.............................................................................................. 6
1.2 Wat is een geslaagd leven?........................................................................................ 7
1.3 De deugden............................................................................................................. 10
1.4 Kritische beschouwingen?........................................................................................12
1.5 Hedendaagse deugdenethiek?.................................................................................13
2. Het epicurisme: “hier is genot het hoogste goed!”........................................................................14
2.1 Maximaliseer u genot............................................................................................... 14
2.2 Rechtvaardigheid en contract..................................................................................16
2.3 Beperkingen van het epicurisme.............................................................................17
3. Petrus abaelardus: zondigen zonder zondige intenties?...............................................................19
3.1 Inleiding................................................................................................................... 19
3.2 Waarin schuilt de morele waarde van een handeling?.............................................20
3.3 historishe belang van abaelardus...........................................................................22
4. Immanuel Kant: de rede als grondslag..........................................................................................23
4.1 het project van de Kantiaanse ethiek.......................................................................23
4.2 De categorische imperatief......................................................................................23
4.3 vrijheid..................................................................................................................... 31
4.4 kritische beschouwingen..........................................................................................34
5. Bentham: Utilitarisme: “the greatest happiness principle”..........................................................40
5.1 Cultuurhistorische situering.....................................................................................40
5.2 Maraal als nutscalculus............................................................................................ 41
5.3 Kritische beschouwingen.........................................................................................45
6. Jürgen Habermas: Taal als grondslag............................................................................................46
6.1 Taal en rationaliteit..................................................................................................47
6.2 Habermas’discussie-moraal.....................................................................................49
6.3 Maatschappijkritiek.................................................................................................. 52
7. Synthese: grondtypes van de ethiek...............................................................................................55
DEEL 2: van natuurwet tot mensenrechten: normatieve fundamenten van het recht...........................56
1. Het natuurrecht als brug tussen recht en moraal..........................................................................56
1.1 Rechtspositivisme vs. Natuurrecht...........................................................................56
1.2 Kort historisch overzicht........................................................................................... 58
1.3 De stoïcijnen en de “lex naturalis”...........................................................................59
2. Het CHRISTELIJKE natuurrecht: Thomas van Aquino.............................................................61
2.1 Lex aeterna, lex naturalis, lex humana vel positive................................................62
2.2 “Natuurlijke neigingen”............................................................................................64
2.3 De erfenis van Thomas............................................................................................ 66
3. Het MODERNE natuurrecht en het ontstaan van het idee van individuele rechten..................67
3.1 moderne natuurrecht...............................................................................................67
3.2 individuele rechten: waar komen ze vandaan?........................................................67
4. Hobbes: het natuurlijke recht op vrijheid en het sociaal contract...............................................70
4.1 Natuurtoestand........................................................................................................ 70
4.2 Het sociaal contract en de soeverein.......................................................................72
1
, 5. Locke: natuurwet en natuurlijke rede...........................................................................................74
5.1 Natuurtoestand........................................................................................................ 74
5.2 Overgang naar de burgerlijke toestand....................................................................76
5.3 De staat en de burgerlijke goederen........................................................................78
5.4 Instemming en meerderheidsstemmingen...............................................................79
6. MOTESQIEU: De ambiguïteit van de natuurwet.........................................................................81
6.1 Het project van de l’Esprit des Lois..........................................................................81
6.2 Problemen in Montesquieus project.........................................................................83
7. (Van natuurrecht naar ) Het klassieke rechtspositivisme AUSTIN............................................85
7.1 Het ontstaan van het rechtspositivisme...................................................................85
7.2 Austins bevelstheorie............................................................................................... 86
8. Rechtspositivisme vs. Natuurrecht: de hedendaagse discussie H.L.A. Hart ..............................92
8.1 De scheiding van recht en moraal volgens Hart.......................................................92
8.2 Dworkin: “law as integrity”......................................................................................99
9. Mensenrechten als verderzetting van het natuurrecht?.............................................................105
9.1 Voorgeschiedenis................................................................................................... 105
9.2 De morele (of natuurrechtelijke) opvatting van mensenrechten............................105
9.3 De politieke opvatting van mensenrechten............................................................108
DEEL 3: Individu vs. Gemeenschap. Normatieve fundamenten van het democratische samenleven..110
1. De ethiek van de burger (REPUBLICANISME).........................................................................110
1.1 Klassiek republicanimse......................................................................................... 110
1.2 Bruni en het burgerlijke humanise.........................................................................114
1.3 Machiavelli: radicalisering van het burgerlijke humanise.......................................116
2. Het sociaal contract (LIBERALISME) NIET KENNEN...........................................................120
3. Ethiek, traditie en gemeenschap (COMMUNITARISME).........................................................120
3.1 Kritiek op liberale theorieën...................................................................................121
3.2 Zelfbepaling........................................................................................................... 123
3.3 Het belang van de gemeenschap...........................................................................125
4. Een hedendaagse synthese: Habermas’ model van deliberatieve democratie...........................125
4.1 Het deliberatieve model.........................................................................................126
4.2 Types van discoursen............................................................................................. 131
4.3 De verdiensten van het deliberatieve model.........................................................132
5. Een hedendaagse synthese: Claude lefort en de lege plaats van de macht................................137
5.1 Democratie en conflict...........................................................................................138
5.2 Individuele rechten................................................................................................ 140
5.3 Leforts burgerethiek............................................................................................... 142
DEEL 4: Wie krijgt wat? Normatieve fundamenten van sociaal-economische rechtvaardiging..........144
1. John Rawls en de naoorlogse welvaartsstaart.............................................................................145
1.1 De sluier van onwetendheid..................................................................................145
1.2 Differentieprincipe.................................................................................................149
1.3 Principes van rechtvaardigheid..............................................................................150
INLEIDING: ethiek en scepticisme
2
,De toegepaste ethiek houdt zich bezig met allerlei bijzondere kwesties. In de
normatieve ethiek wordt er nagedacht over het menselijk handelen in het
algemeen. De normen en principes die ons handelen structureren. Ethici zijn
hier geïnteresseerd in de legitimering van al die normen.
Deze ethiek bestudeert de fundamentele ideeën waardoor we ons laten
leiden in ons individuele en collectieve handelen.
Binnen deze normatieve ethiek wordt er nog een verder onderscheid
gemaakt tussen sociale ethiek (A) en individuele ethiek (B).
A: Sociale ethiek: handelingsnormen die betrekking hebben op de mens qua
gemeenschapswezen (“waarom hebben alle mensen gelijke rechten”). Het is
de studie van de basisideeën die onze maatschappelijke structuren
schragen.
B: Individuele ethiek: de normen en ideeën waarnaar we ons richten in ons
individuele leven wanneer we nadenken over wat mag en wat niet mag.
De normatieve ethiek bestudeert dergelijke rechtvaardigingen, om dan zelf
rechtvaardiging op te zetten of het ontbreken ervan te thematiseren.
Historische achtergrond
KERNVRAAG NORMATIEVE ETHIEK: bestaat er een betrouwbaar
fundament voor de opvattingen die we hebben over hoe we moeten
handelen?
Voor ons is het vanzelfsprekend om normen kritisch in vraag te stellen,
alleen is dat niet in alle menselijke samenlevingen zo. Niet-Westerse
samenlevingen (= mythische samenlevingen) verstaan zichzelf en hun plaats
in de wereld aan de hand van mythes.
Deze geven betekenis en zin aan de grondfenomenen van het bestaan en
verklaren de orde van de wereld en van de gemeenschap. Ze geven een
antwoord op 3 vragen:
1. Wie zijn wij
2. Hoe moeten we leven
3. Wat is de aard van de werkelijkheid
3
, – Mythes stabiliseren de samenleving omdat ze normen voor menselijk
gedrag verankeren in een bepaald verhaal over mens en wereld.
Grieken worden geconfronteerd met een ethisch vacuüm. De natuurlijke
overtuigingskracht van overgeleverde normen verzwakt, zonder dat er
meteen nieuwe normen voorhanden zijn.
Oorzaken voor het ontstaan van een ethisch vacuüm:
1. In de Griekse cultuur ontstaat er een nieuwe houding ten aanzien van
de natuurlijke werkelijkheid. Er ontstaat een theoretisch vacuüm.
(Mensen beginnen zich vragen te stellen over de aard van de natuur).
In de mythe wordt erkend dat de werkelijkheid beheerst wordt door
krachten en processen die niet te vatten zijn door de mens.
2. Het ontstaan van de democratie collectieve beslissingen worden
genomen in openbare procedures. De maatschappelijke orde verschijnt
dus niet langer als noodzakelijk of natuurlijk, maar als iets wat binnen
de macht van mensen ligt en dus veranderbaar is.
3. Toename en intensivering van contacten met niet-Griekse volkeren.
Hierdoor wordt men voortdurend geconfronteerd met de diversiteit aan
zeden in de wereld. De eigen sociale orde verschijnt dan onvermijdelijk
als conventioneel (product van menselijke afspraken).
– Wanneer een dergelijk ethisch vacuüm ontstaat, wordt de vraag naar de
fundering van sociale normen openlijk gesteld. Als mensen deel uitmaken
van een groter zingevingssysteem dat ze als vanzelfsprekend ervaren, is
er geen ruimte voor een kritische of filosofische reflectie over de
fundamenten van sociale orde.
Socrates en het ethisch scepticisme
Het verschijnen van ethisch scepticisme hangt samen met het doorbreken
van mythologische verstaan van de werkelijkheid.
Sofisten zijn het eerste voorbeeld van doorgedreven ethisch scepticisme.
Volgens hen is er geen enkele objectieve zekerheid of “waarheid” mogelijk in
ethische kwesties. Er bestaat geen “rechtvaardigheid” of “goed handelen”.
4
DEEL 1: wat is goed handelen? De fundamenten van de westerse ethiek................................................6
1. Aristoteles en het natuurlijke doel van de mens..............................................................................6
1.1 Wat is ethische kennis?.............................................................................................. 6
1.2 Wat is een geslaagd leven?........................................................................................ 7
1.3 De deugden............................................................................................................. 10
1.4 Kritische beschouwingen?........................................................................................12
1.5 Hedendaagse deugdenethiek?.................................................................................13
2. Het epicurisme: “hier is genot het hoogste goed!”........................................................................14
2.1 Maximaliseer u genot............................................................................................... 14
2.2 Rechtvaardigheid en contract..................................................................................16
2.3 Beperkingen van het epicurisme.............................................................................17
3. Petrus abaelardus: zondigen zonder zondige intenties?...............................................................19
3.1 Inleiding................................................................................................................... 19
3.2 Waarin schuilt de morele waarde van een handeling?.............................................20
3.3 historishe belang van abaelardus...........................................................................22
4. Immanuel Kant: de rede als grondslag..........................................................................................23
4.1 het project van de Kantiaanse ethiek.......................................................................23
4.2 De categorische imperatief......................................................................................23
4.3 vrijheid..................................................................................................................... 31
4.4 kritische beschouwingen..........................................................................................34
5. Bentham: Utilitarisme: “the greatest happiness principle”..........................................................40
5.1 Cultuurhistorische situering.....................................................................................40
5.2 Maraal als nutscalculus............................................................................................ 41
5.3 Kritische beschouwingen.........................................................................................45
6. Jürgen Habermas: Taal als grondslag............................................................................................46
6.1 Taal en rationaliteit..................................................................................................47
6.2 Habermas’discussie-moraal.....................................................................................49
6.3 Maatschappijkritiek.................................................................................................. 52
7. Synthese: grondtypes van de ethiek...............................................................................................55
DEEL 2: van natuurwet tot mensenrechten: normatieve fundamenten van het recht...........................56
1. Het natuurrecht als brug tussen recht en moraal..........................................................................56
1.1 Rechtspositivisme vs. Natuurrecht...........................................................................56
1.2 Kort historisch overzicht........................................................................................... 58
1.3 De stoïcijnen en de “lex naturalis”...........................................................................59
2. Het CHRISTELIJKE natuurrecht: Thomas van Aquino.............................................................61
2.1 Lex aeterna, lex naturalis, lex humana vel positive................................................62
2.2 “Natuurlijke neigingen”............................................................................................64
2.3 De erfenis van Thomas............................................................................................ 66
3. Het MODERNE natuurrecht en het ontstaan van het idee van individuele rechten..................67
3.1 moderne natuurrecht...............................................................................................67
3.2 individuele rechten: waar komen ze vandaan?........................................................67
4. Hobbes: het natuurlijke recht op vrijheid en het sociaal contract...............................................70
4.1 Natuurtoestand........................................................................................................ 70
4.2 Het sociaal contract en de soeverein.......................................................................72
1
, 5. Locke: natuurwet en natuurlijke rede...........................................................................................74
5.1 Natuurtoestand........................................................................................................ 74
5.2 Overgang naar de burgerlijke toestand....................................................................76
5.3 De staat en de burgerlijke goederen........................................................................78
5.4 Instemming en meerderheidsstemmingen...............................................................79
6. MOTESQIEU: De ambiguïteit van de natuurwet.........................................................................81
6.1 Het project van de l’Esprit des Lois..........................................................................81
6.2 Problemen in Montesquieus project.........................................................................83
7. (Van natuurrecht naar ) Het klassieke rechtspositivisme AUSTIN............................................85
7.1 Het ontstaan van het rechtspositivisme...................................................................85
7.2 Austins bevelstheorie............................................................................................... 86
8. Rechtspositivisme vs. Natuurrecht: de hedendaagse discussie H.L.A. Hart ..............................92
8.1 De scheiding van recht en moraal volgens Hart.......................................................92
8.2 Dworkin: “law as integrity”......................................................................................99
9. Mensenrechten als verderzetting van het natuurrecht?.............................................................105
9.1 Voorgeschiedenis................................................................................................... 105
9.2 De morele (of natuurrechtelijke) opvatting van mensenrechten............................105
9.3 De politieke opvatting van mensenrechten............................................................108
DEEL 3: Individu vs. Gemeenschap. Normatieve fundamenten van het democratische samenleven..110
1. De ethiek van de burger (REPUBLICANISME).........................................................................110
1.1 Klassiek republicanimse......................................................................................... 110
1.2 Bruni en het burgerlijke humanise.........................................................................114
1.3 Machiavelli: radicalisering van het burgerlijke humanise.......................................116
2. Het sociaal contract (LIBERALISME) NIET KENNEN...........................................................120
3. Ethiek, traditie en gemeenschap (COMMUNITARISME).........................................................120
3.1 Kritiek op liberale theorieën...................................................................................121
3.2 Zelfbepaling........................................................................................................... 123
3.3 Het belang van de gemeenschap...........................................................................125
4. Een hedendaagse synthese: Habermas’ model van deliberatieve democratie...........................125
4.1 Het deliberatieve model.........................................................................................126
4.2 Types van discoursen............................................................................................. 131
4.3 De verdiensten van het deliberatieve model.........................................................132
5. Een hedendaagse synthese: Claude lefort en de lege plaats van de macht................................137
5.1 Democratie en conflict...........................................................................................138
5.2 Individuele rechten................................................................................................ 140
5.3 Leforts burgerethiek............................................................................................... 142
DEEL 4: Wie krijgt wat? Normatieve fundamenten van sociaal-economische rechtvaardiging..........144
1. John Rawls en de naoorlogse welvaartsstaart.............................................................................145
1.1 De sluier van onwetendheid..................................................................................145
1.2 Differentieprincipe.................................................................................................149
1.3 Principes van rechtvaardigheid..............................................................................150
INLEIDING: ethiek en scepticisme
2
,De toegepaste ethiek houdt zich bezig met allerlei bijzondere kwesties. In de
normatieve ethiek wordt er nagedacht over het menselijk handelen in het
algemeen. De normen en principes die ons handelen structureren. Ethici zijn
hier geïnteresseerd in de legitimering van al die normen.
Deze ethiek bestudeert de fundamentele ideeën waardoor we ons laten
leiden in ons individuele en collectieve handelen.
Binnen deze normatieve ethiek wordt er nog een verder onderscheid
gemaakt tussen sociale ethiek (A) en individuele ethiek (B).
A: Sociale ethiek: handelingsnormen die betrekking hebben op de mens qua
gemeenschapswezen (“waarom hebben alle mensen gelijke rechten”). Het is
de studie van de basisideeën die onze maatschappelijke structuren
schragen.
B: Individuele ethiek: de normen en ideeën waarnaar we ons richten in ons
individuele leven wanneer we nadenken over wat mag en wat niet mag.
De normatieve ethiek bestudeert dergelijke rechtvaardigingen, om dan zelf
rechtvaardiging op te zetten of het ontbreken ervan te thematiseren.
Historische achtergrond
KERNVRAAG NORMATIEVE ETHIEK: bestaat er een betrouwbaar
fundament voor de opvattingen die we hebben over hoe we moeten
handelen?
Voor ons is het vanzelfsprekend om normen kritisch in vraag te stellen,
alleen is dat niet in alle menselijke samenlevingen zo. Niet-Westerse
samenlevingen (= mythische samenlevingen) verstaan zichzelf en hun plaats
in de wereld aan de hand van mythes.
Deze geven betekenis en zin aan de grondfenomenen van het bestaan en
verklaren de orde van de wereld en van de gemeenschap. Ze geven een
antwoord op 3 vragen:
1. Wie zijn wij
2. Hoe moeten we leven
3. Wat is de aard van de werkelijkheid
3
, – Mythes stabiliseren de samenleving omdat ze normen voor menselijk
gedrag verankeren in een bepaald verhaal over mens en wereld.
Grieken worden geconfronteerd met een ethisch vacuüm. De natuurlijke
overtuigingskracht van overgeleverde normen verzwakt, zonder dat er
meteen nieuwe normen voorhanden zijn.
Oorzaken voor het ontstaan van een ethisch vacuüm:
1. In de Griekse cultuur ontstaat er een nieuwe houding ten aanzien van
de natuurlijke werkelijkheid. Er ontstaat een theoretisch vacuüm.
(Mensen beginnen zich vragen te stellen over de aard van de natuur).
In de mythe wordt erkend dat de werkelijkheid beheerst wordt door
krachten en processen die niet te vatten zijn door de mens.
2. Het ontstaan van de democratie collectieve beslissingen worden
genomen in openbare procedures. De maatschappelijke orde verschijnt
dus niet langer als noodzakelijk of natuurlijk, maar als iets wat binnen
de macht van mensen ligt en dus veranderbaar is.
3. Toename en intensivering van contacten met niet-Griekse volkeren.
Hierdoor wordt men voortdurend geconfronteerd met de diversiteit aan
zeden in de wereld. De eigen sociale orde verschijnt dan onvermijdelijk
als conventioneel (product van menselijke afspraken).
– Wanneer een dergelijk ethisch vacuüm ontstaat, wordt de vraag naar de
fundering van sociale normen openlijk gesteld. Als mensen deel uitmaken
van een groter zingevingssysteem dat ze als vanzelfsprekend ervaren, is
er geen ruimte voor een kritische of filosofische reflectie over de
fundamenten van sociale orde.
Socrates en het ethisch scepticisme
Het verschijnen van ethisch scepticisme hangt samen met het doorbreken
van mythologische verstaan van de werkelijkheid.
Sofisten zijn het eerste voorbeeld van doorgedreven ethisch scepticisme.
Volgens hen is er geen enkele objectieve zekerheid of “waarheid” mogelijk in
ethische kwesties. Er bestaat geen “rechtvaardigheid” of “goed handelen”.
4
