Rechtssociologie (CO3K4A) - volledige samenvatting

Dialogen tussen recht en samenleving
(rechtssociologie)




1

,DIALOGEN TUSSEN RECHT EN SAMENLEVING
INFODROP:
- Examen = meerkeuze- & open vragen
- GEEN opnames
- Opdracht !!!


H1: WAT IS RECHTSSOCIOLOGIE?
INLEIDING

Welke thema’s maken deel uit van rechtssociologie?
- Impact van wetgeving op dagelijks leven, burgers & hoe ze ermee omgaan
o Gedragingen van rechtsonderhorigen (= normadressaten = degenen voor wie
normen gemaakt zijn)
 = wat zij denken over het recht & hoe zij zich ernaar gedragen (= publieke
opinie & gedragingen)
- Impact van regelgeving op specifieke maatschappelijke groepen
o Vb: rijk – arm, vrouw – man
- Ethische vraagstukken
o Vb: debat mbt abortus
- Rechtsvergelijking mbt HDN van verschillende landen
- Actoren vh recht & justitie
o Vb: staande & zittende rechters, advocaten, notarissen, gerechtsdeurwaarders…
- Invloed van godsdienst op samenleving & recht (en omgekeerd)
- …
 Rechtssociologisch onderzoek stelt van buitenaf de vraag: hoe komt het dat dingen tot
stand zijn gekomen zoals ze zijn ontwikkeld?
o Basically: recht in de samenleving
 Over alle rechtstakken (maar meer focus op sommige dan andere)
 +- 95 onderzoeksdiensten mbt verschillende maatschappelijke domeinen of specifieke
instellingen (vb: milieu, sociaal, strafrechtelijk, …)
o Toont complexiteit in handhavingssysteem

Interne vs. externe kijk op het recht
- Intern
o = juridisch denken
 Juristen gaan impliciet uit vh bewaken vd coherentie vh recht
o = binnen het recht redeneren -> in al zijn dimensies:
 Wat houdt de regel in? (regelgeving)
 Wat zegt de instantie die de regel toepast? (rechtsbedeling)
 Vb: inspectiedienst mbt milieuconformiteit
 Hoe interpreteert de commentator de regel? (rechtsleer)
o = vindplaatsen vh recht
=> “Law in the books”
- Extern
o = sociaalwetenschappelijk denken
 Hiervan uit kijken wat zich voordoet
 Hoe is de regel tot stand gekomen? (sociale genese)
2

, o Wat is er gebeurd waardoor bepaalde regels meer gewicht
krijgen dan anderen?
 Vb: milieurecht omwille van toegenomen belang vd
leefomgeving
 In welke mate wordt de regel gevolgd? (conformiteit)
o “Law in the books” & “law in action” (< Pound)
 Ook kijken naar rect in de actuele realiteit, praktijk
 Meestal is er een ‘gap’ tussenbeide: volledige
conformiteit ≠ mogelijk
o Discussie: niet zinvol om regels te
blijven stellen als ze niet gevolgd
worden of juist wel zinvol om regels te
stellen in de hoop dat ze tenminste
deels nageleefd worden?
o In welke mate kennen & aanvaarden de rechtsonderhorigen
de regel? (kennis & houding)
 Wie speelt een rol bij interpretatie vd regel? (actoren)
 Op welke manier passen de bevoegde instanties de regels toe?
(implementatie vh recht)
o = agentschappen, speciale diensten die uitvoering geven aan
rechtsregel & praktijk die volgt uit rechtsregel
 In welke mate is de regel effectief & efficiënt? (effectiviteit &
efficiëntie)
o Effect = gevolgen doe je teweegbrengt
o Effectiviteit = relatie nagaan tussen gevolg & doelstelling die
de regel beoogde te hebben
 Effect was bedoeld, idee dat achter regel zat
 = gewenste gevolgen vd regel worden
teweeggebracht
 Vb: regel ≠ effectief ALS veel ontduikingen en
achterpoortjes mogelijk zijn
o Efficiëntie = inzet vd middelen die nodig zijn om tot effectiviteit
te komen
 Middelen kunnen laag of hoog zijn
 Vb: inzet vd middelen nodig om afdwinging vd
verkeersregels te verzekeren (vb: verkeerslichten,
verkeersborden…)
 Heeft de regel mogelijke neveneffecten? (impact)
 Hoe kunnen rechtszoekenden hun recht vinden? (toegang tot het
recht)
o Implicaties
 Vb: niemand leest elke dag het BS, dus je kent huidig
recht(sveranderingen) niet
 In welke mate beantwoordt de regel aan de principes van de
rechtsstaat? (“rule of law”)
o Gelijkheid, rechtszekerheid, onpartijdigheid, rechtvaardigheid
& billijkheid (= redelijkheid, verzachten van buitensporige
gevolgen van uitspraken)
o “De aspiraties (= ambities, rechtsbeginselen) vh recht vormen
de inspiraties van de rechtssociologie (hoe bereiken, wat zijn
grenzen en complicaties…?)” (< Schuyt)

3

, o = een tweede wetenschappelijke discipline inschakelen, boven rechtsgeleerdheid:
het sociaalwetenschappelijk denken
=> “Law in action”
= toepassing vh recht in praktijk + zoeken naar effectiviteit & efficiëntie
 Evenwicht zoeken tussen recht, rechtssysteem & rechtvaardigheid(sgevoel)
-> Vaak van uitgegaan dat rechtssysteem rechtsvaardigheid levert
 Rechtssociologie zegt: vrouwe justitia (die geblinddoekt evenwicht
zoekt) zou beter wel een kijkje nemen voor de maatschappelijke
gevolgen & complicaties
-> Justitie houdt geen rekening met bepaalde factoren,
terwijl hieraan wel gevolg moet worden gegeven
-> Is vrouwe justitia wel echt geblinddoekt & zouden we
die niet beter wegnemen (om rekenign te
houden met bepaalde sociale factoren)?


Een normatieve vs. empirische wetenschapsbenadering
- Normatief = het recht bestudeert hoe menselijk gedrag zou moeten zijn
o Recht bestudeert hoe menselijk gedrag zou moeten zijn -> ‘law in the books’
- Empirisch = de sociale wetenschappen bestuderen hoe menselijk gedrag feitelijk is
o = de studie vd samenleving; wat ‘is’ & niet wat ‘ought’ to be; belang van
gegevensverzameling
o RS: wat is sociale werking vh recht?
 Hiervoor verifiëren in welke mate effecten aanwezig zijn
 RS vereist empirische & methodische onderbouwing
o = van buitenaf, extern
o Waardenvrij of waardengebonden & waarderingsvrij?
 Waardenvrije rechtssocioloog kijkt neutraal naar realiteit & doet observaties
en vaststellingen die reproduceerbaar zijn
 ALS anderen tot zelfde conclusies komen = nuttig onderzoek
 Waardengebonden rechtssocioloog laat onderzoek beïnvloeden door
subjectieve denkbeelden & expliciteert deze waarden om kader aan te tonen
waarbinnen men onderzoekt
Rechten/juristen:

➢ Intern gezichtspunt: juristen gaan impliciet uit vh bewaken vd coherentie vh recht
➢ Normatief gezichtspunt: het recht bestudeert hoe menselijk gedrag zou moeten zijn ->
‘law in the books’

MAAR: rechtssociologie richt zich op de ‘law in action’; het recht ‘van onderop’ (< Hertogh);
het recht ‘vanaf de maatschappelijke werkvloer (< Griffiths); ‘living law’:

➢ Extern perspectief: een tweede wetenschappelijke discipline
inschakelen, boven rechtsgeleerdheid: het sociaalwetenschappelijk
denken
➢ Empirisch perspectief: de studie vd samenleving; wat ‘is’ & niet wat ‘ought’ to be;
belang van gegevensverzameling
o Waardenvrij? Of waardengebonden en waarderingsvrij?


-> T-shaped lawyer < 21ste eeuw (ipv I-shaped lawyer): om interdisciplinariteit te verzekeren
- I: diepe juridische kennis, soft skills (onderhandelen, bemiddelen…) & traditionele skills
(advies verlenen, argumenteren…)
4

, - -: kennis in technologie, business knowhow, design thinking, projectbeheer, risicobeheer
(risico’s verspreiden, reguleren…)

-> Ontwikkelen naar een meer autonome vorm van wetenschapsbeoefening



OVER DE SOCIOLOGIE – J. VAN HOUTTE
Een empirische sociologie?

Empirisch opgevatte sociologie = interessante benadering vh rechtsverschijnsel
 Verschilende meningen/scholen binnen rechtssociologie hieromtrent
o Sommigen: sociologie zonder empirie ≠ nuttig: gegevensverzameling = vereist als
toetsteen voor theoretisch inzicht
 Zonder empirie: sociologie = filosofie
o Anderen: kern vd sociolgoe ligt in voorwerp vd sociologie (wat bestudeert wordt), hoe
dit gedaan wordt andere kwestie (empirie ≠ vereist voor nut)
-> Landen nemen bepaald standpunt in

Sociologie wordt gekenmerkt door een referentiekader
 = aan de oorsprong van elk sociologisch onderzoek ligt iets sociaal problematisch
o Socioloog wordt geconfronteerd met een concrete vraag uit de sociale
werkelijkheid

 DUS: sociaal fenomeen met zekere afstandelijkheid bestuderen
o Proberen sociaal object te objectiveren (zo goed mogelijk inspannen!)


Een waardenvrije sociologie?

Transformator tussen “wetenschap” & “geweten”: feiten mogen moraal niet bepalen
 Moraliteit mag niet ondergeschikt zijn aan de dwang vd feitelijke gegevens
o DUS ethische reflectie nodig

Natuurwetenschappen = generaliseerbare kennis die altijd & overal van toepassing is (vb:
wet vd zwaartekracht) -> belang van causale verbanden

<-> Sociale wetenschappen ≠ over causale verbanden, maar = discipline over correlaties (=
dingen die samen kunnen voorkomen binnen bepaald geheel/context, maar als de context
verandert kan het dat correlatie wegvalt) (vb: waarden als gelijkheid, vrijheid binnen
sociologische context)
 Spanningsveld tussen: expliciteren vd waarden & objectiveerbare waarde bereiken
o Sociologie ≠ waardenvrij
 Waardengebondenheid kan binnen sociologie, maar objectieve waardering vereist

 Onderscheid (< Weber & Rickert):

o Waardegebondenheid: socioloog laat zich leiden door waarden waardoor
wetenschapsbeoefening wordt beïnvloed (= onontkomelijk)

o Waarderingsvrijheid: uitspraken over de sociaal-culturele werkelijkheid die niet vrij
zijn van waarden, dus op subjectieve op de betekeniswereld & waardeschaal
gebaseerde oordelen zijn, mogen & kunnen niet de pretentie hebben
5

, wetenschappelijk te zijn
 Status van norm
 = ethische eis; fundament van intellectuele eerlijkheid




Empirische sociologie een recent verschijnsel in België?
Ontwikkeling vd rechtssociologie in België:
- Na WOII: doorbraak in Europa -> empirische benadering wordt een autonome activiteit
onder invloed vd (Angelsaksische) Amerikaanse sociologie

- Eerste helft vd 19e eeuw: in België werk van Quetelet beschouwd als eerste aanzet tot
de sociologie -> in 1885 definitief gelanceerd door Guillaume De Greef
o Ontstond pas in België in jaren ’60 & geïnstitutionaliseerd in jaren ’70

- Tot aan WOI: in België rechtssociologie = Brussels, franstalig, vrijzinnige, milieu-
geconcentreerde aangelegenheid (vooral) op het buitenland gericht

o Dualistisch karakter:

 1) Maatschappijgerichte & bijna strijdvaardige studies

 2) Abstract-theoretische beschouwingen in de systeembouw

o Vb: in Leuven verzetten tegen sociologie als antireligieuze positivistische

wetenschap Interbellum -> sociologie als universitaire discipline aan de

meeste universiteiten

- Na WOI: verzelfstandiging vd sociologie als wetenschap (mede onder invloed vd
Amerikaanse sociologie)
o Sterk empirisch karakter


Over de rechtssociologie

DUS tot aan WOII: geen sprake vd rechtssociologie als deelsociologie in België
 Wel juristen die sociologisch over het recht dachten & schreven

Vb: J. Haesaert wijdde zich toe aan de opbouw van een rechtstheoriescherp te onderscheiden
van een rechtssociologie, die het juridische in zijn specificiteit & algemeenheid wil vatten (niet
obv van concrete sociale gestalte)

= reageren tegen een opvatting die het vergelijkend recht, de theorie vh recht, de
sociologie & de geschiedenis gelijkschakelt

= sociologie & rechtstheorie afzonderlijk beoefenen



Het onderwijs in de rechtssociologie aan Belgische universiteiten
- Rechtssociologie in België = een academische aangelegenheid
- In 1967: wettelijke verplichting de materie sociologie in he programma van rechten op te

6

, nemen = belangrijke factor in ontwikkeling vd rechtssociologie
- Cursus sociologie = bijdrage tot de noodzakelijke algemene vorming vd toekomstige
juristen

Onderzoek in de rechtssociologie in Nederlandstalig België
Examen: “op welke manier doen de onderzoekers van UA aan rechtssociologisch
onderzoek met betrekking tot het familierecht?”

Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius te Antwerpen – Universiteit Antwerpen

Centrum voor Rechtssociologie:

• Aanvaarding vd rechtsnorm

• Vb: domein van instituten van familierecht

• Administration of justice

• Vb: problematiek van rechtshulp & rechtshelpers

• Burger & zijn rechten

Katholieke Universiteit Leuven

Instituut Recht & Samenleving:

• Rechtshulp
• Rechtsbedeling
• Vb: Berechting van collaborateurs in België
• Problematiek tussen recht & samenleving
• Antropologische analyse
• Strafkunde, gevangeniswezen, politie

Vrije Universiteit van Brussel

School voor Criminologische Wetenschappen: onderzoek naar toepassing & effectiviteit vd
korte gevangenisstraf

Onderzoek in de rechtssociologie in Franstalig België
Veel studies over band tussen consumptie & het recht in een kapitalistische samenleving

Waarom had (heeft) de rechtssociologie het zo moeilijk?
In 1964: rechtssociologie = één vd meest onderontwikkelde gebieden van sociale
wetenschappen

MAAR: ommekeer in VS, volgens Rosenberg:
- Vb: actief empirisch onderzoek bij burgerlijke rechtbanken
- Vb: regeringsleiders doen steeds meer beroep op sociale wetenschappers voor een
empirische ondersteuning van hun beleidsbeslissingen

 In Europa:
- In NE: grote bloei vd rechtssociologie
- In BE: paradoxale situatie:
• 1) Academische status & nut vd rechtssociologie wordt niet betwist

7

, • Belgische rechtssociologen doen aan internationale erkenning
• 2) Belangstelling van beleid in rechtssociologie was initieel beperkt

Rechtssociologie, een instrument van het beleid?
Beleidsrelevantie, geen beleidsonderdanigheid
 Moet rechtssociologie praktisch zijn, beinvloedende voor beleidsmakers of gewoon
theorietische oefening? Ja, rechtssociologie is beleidsrelevan (beleidsmakers kunnen
consequenties, aanbevelingen afleiden hieruit), maar niet beleidsonderdanig (niet enkel
hiervoor bedoeld)
 Is rechtssociologisch onderzoek afhankelijk vh beleid? Beleid is nooit afwezig in de
sociologiebeoefening (breder dan overheidsbeleid), maar niet onderdanig hieraan

Conflict tussen recht & dagelijkse sociale werkelijkheid als algemene achtergrond

 DUS: socioloog zal zich tot taak stellen na te gaan in welke mate deze ‘sociale
vervreemding’ empirisch opgespoord kan worden

Recht volgens sociologen = recht der juristen (geeft aanleiding tot tal van sociale
problemen) + het recht = een middel om met sociale problemen om te gaan

 MAAR: deze opvattingen geven aanleiding tot misverstanden:

(1) Groot verschil tussen juridische benadering vh recht (recht als systeem met eigen
logica) & sociologische benadering vh recht (recht als product vd samenleving)
(2) Een wetgevingssociologie ontwikkelen voor de wetgever & de staat zou opzet zijn,
maar ≠ het geval
(3) Domein vd rechtssociologie zou al te streng beperkt worden ALS men het recht
der juristen als uitgangspunt vd rechtssociologie neemt


Besluit: de socioloog krijgt het te bestuderen onderwerp vanuit de samenleving aangereikt
 Men mag hem niet beschouwen als een instrument vh beleid: via objectivering zijn eigen
weg gaan, los vh beleid

Beleidsconclusies formuleren?
- Voorstanders vd geëngageerde of kritische sociologie: contradictie tussen
objectiveringsethos dat ons eigen is & het waardengebonden karakter vd
beleidsbesluiten
- Wij: blijft niet alleen verantwoord, maar zelfs noodzakelijk onder bepaalde voorwaarden

➔ Beleidsrelevantie, geen beleidsonderdanigheid



Toekomstige lijnen voor de rechtssociologie

Van Houtte wil vernieuwd rechtssociologisch perspectief vanuit de burger & nieuw evenwicht
tussen academisch onderzoek & beleidsonderzoek

Perspectief vanuit de burger
Meer centraal stellen vd burger, want probleem van kloof tussen burger & politiek
> Opportuniteit om de samenleving meer participatief & meer democratisch te

maken


8

, o Is burger geïnformeerd? Wordt burger geholpen? -> Hele

maatschappij onder de loep nemen

o Vb: in erfrechtelijke sfeer of contractuele verhoudingen



Naar een evenwicht tussen academisch onderzoek & beleidsonderzoek
Vb: wetgeving, rechtsbedeling, toegang tot het recht
Academisch onderzoek
= pleiten voor een consolidering vh academisch onderzoek in de rechtssociologie met de
universiteit als plaats bij uitstek om vrij onderzoek te beoefenen
= uitgaan van een algemeen sociaal-relevante problematiek

Beleidsonderzoek

= het beleid stelt concrete vragen in de hoop dat de antwoorden een oplossing bieden voor het
probleem waarmee het beleid geconfronteerd wordt –> Belang opdrachtenonderzoek

❖ Hoe kan men de wetgeving dichter bij de burger brengen?
❖ Hoe kan de verhouding tussen administratie en burger symmetrischer verlopen?
❖ Hoe kan de rechtsbedeling toegankelijker worden voor de burger?

Slotbeschouwing

In Vlaanderen: situatie blijft paradoxaal

 Rechtssociologie wordt als discipline aanvaard in het academische milieu, maar het
beleid blijft onwennig tov de rechtssociologie




9

, EEN RECHTSSOCIOLOGISCHE ANALYSE VAN DE JURIDISERING
VAN DE SAMENLEVING – K. VAN AEKEN
Inleiding

Wat is juridisering?

 Geen éénduidige betekenis:

o Toenemend belang vh recht in de samenleving (< Schwitters)

o Toenemend belang vh recht als regulerende factor vh maatschappelijk leven (<
Palsterman)

 Juridisering gaat niet over regel zelf, maar dat regel bedoeld is om
maatschappelijk leven te reguleren

 Dit kan pas als dwang toeneemt

o ”Juridification of the social sphere” (< Teubner)

 = sociale regels omzetten in recht of uitbreiden bestaande juridische regels

 Toename van regelgeving (≠ per se wetgeving) in sociale sferen

 Soms niet per se toename van regels: door creatie van nieuwe
regels, schaf je oude regels af (vb: oud BW -> nieuw BW)

 Vb: gewoonteregels

Indicatoren:
- Meer advocaten
- Meer rechtszaken
- Meer rechtsregels
= argument om juridisering te onderbouwen adhv (empirische) gegevens

Vragen gedeeltelijk beantwoorden vanuit intern juridisch perspectief, maar uitwijken naar een
externe benadering (empirisch -> rechtssociologie/normatief -> rechtsfilosofie)
 Ruimte maken voor normatief-politieke benadering
o Niet enkel beschrijvend niveau, maar ook verklarend niveau benaderd
 = bewust voor generalistische aanpak opteren



Omschrijving




Toenemende juridisering
Sinds 19e eeuw & vooral vanaf heropbouw na WOII: structurele verschijnselen voorgedaan in de
wereld vh recht

 Vb: toename aantal juridische actoren, aantal afgestudeerde juristen, aantal bij de rechter
aanhangig gemaakte zaken, aantal wettelijke regels, mogelijkheden om juridisch verzet aan
te tekenen, thematisering & mobilisering vh recht, regeldruk…

10