Sociale psychologie
Academiejaar 2024–2025
Prof. Frank Van Overwalle
, Sociale psychologie ‘24’-‘25’
Inhoudsopgave
1 Wat is sociale psychologie?..............................................................................................6
1.1.1 Hoe kunnen we anders sociale invloed begrijpen? .............................................6
1.1.2 Sociale psychologie vergeleken met andere sociale wetenschappen ..................7
1.2 De macht van de situatie ..........................................................................................7
1.3 De kracht van sociale invloed (video belangrijk) .........................................................8
1.3.1 De subjectiviteit van de sociale situatie .............................................................8
1.4 De oorsprong van constructen: fundamentele menselijke motieven...........................8
1.4.1 Het motief van eigenwaarde: de behoefte aan een positief zelfbeeld ..................9
1.5 De sociale cognitiebenadering: de noodzaak om nauwkeurig te zijn ...........................9
1.6 Sociale psychologie en sociale/maatschappelijke problemen ................................. 10
1.7 Klassieke studies die werden gedreven door toegepaste zorgen / vragen .................. 10
1.7.1 Rol van sociale situatie: Bystander effect ........................................................ 10
1.7.2 Rol van sociale situatie: Gehoorzaamheid ....................................................... 10
1.7.3 Rol van sociale situatie: Stanford Prison experiment ........................................ 11
2 Methodologie ................................................................................................................. 12
2.1 Sociale psychologie: een empirische wetenschap ................................................... 12
2.2 Een empirische wetenschap die begint met hypothesen en theorieën ...................... 12
2.2.1 Hypothesen gebaseerd op persoonlijke observaties ........................................ 12
2.3 Onderzoeksmethoden............................................................................................ 12
2.3.1 De observationele methode: sociaal gedrag beschrijven .................................. 13
2.3.2 De correlationele methode: sociaal gedrag voorspellen ................................... 14
2.3.3 De experimentele methode: causale vragen beantwoorden ............................. 15
2.3.4 Nieuwe ontwikkelingen in het sociaalpsychologisch onderzoek ....................... 18
2.3.5 Ethische thema’s in de sociale psychologie ..................................................... 18
3 De sociale denker ........................................................................................................... 20
3.1 Automatisch sociaal denken met schema's ............................................................ 20
3.1.1 Mensen als alledaagse theoretici: automatisch denken met schema’s ............. 20
3.1.2 Belang en risico's van schema's ...................................................................... 20
3.1.3 Welke schema’s gebruiken we? ....................................................................... 22
3.2 Soorten automatisch denken.................................................................................. 23
3.2.1 Onbewuste doelen en beslissingen ................................................................. 23
3.2.2 Automatische doelen nastreven...................................................................... 24
3.2.3 Onbewuste metaforen .................................................................................... 24
3.2.4 Mentale strategieën en snelle aannames......................................................... 24
3.3 Gecontroleerde sociale cognitie: ingespannen denken ............................................ 25
2
, Sociale psychologie ‘24’-‘25’
3.3.1 Het verleden mentaal ongedaan maken: tegenfeitelijk redeneren .................. 25
3.3.2 Gedachteonderdrukking en ironische verwerking ............................................ 25
4 Sociale perceptie ........................................................................................................... 27
4.1 Non-verbale communicatie .................................................................................... 27
4.1.1 Spiegelnetwerk .............................................................................................. 27
4.1.2 Gezichtsuitdrukkingen van emoties................................................................. 28
4.1.3 Cultuur en non-verbale communicatie ............................................................ 29
4.2 Eerste indrukken: snel en hardnekkig ...................................................................... 29
4.3 Causale attributie: het beantwoorden van de "waarom"-vraag ................................. 30
4.3.1 Mentalizing network ....................................................................................... 30
4.3.2 De aard van het attributieproces ..................................................................... 31
4.3.3 Het covariatiemodel: interne versus externe attributies .................................. 31
4.3.4 De fundamentele attributiefout: de mens als persoonlijkheidspsycholoog..... 32
4.3.5 De rol van perceptuele saillantie in de fundamentele attributiefout .................. 32
4.3.6 Het tweedelige proces van attributies maken .................................................. 33
4.3.7 Zelfdienende attributies.................................................................................. 34
5 Zelfinzicht ...................................................................................................................... 36
5.1 De oorsprong en aard van het zelfconcept ............................................................... 36
5.1.1 Culturele invloeden op het zelfconcept ........................................................... 36
5.2 Zelfkennis .............................................................................................................. 36
5.2.1 Introspectie ................................................................................................... 36
5.2.2 Observaties van ons eigen gedrag ................................................................... 38
5.2.3 Impliciete theorieën (denkkaders) van het zelf en motivatie.............................. 39
5.2.4 Observatie van onze emoties .......................................................................... 39
5.2.5 Andere mensen gebruiken voor zelfkennis ....................................................... 40
5.3 Zelfcontrole ........................................................................................................... 40
5.3.1 Zelfregulatie ................................................................................................... 40
5.4 Impressiemanagement : de wereld is een schouwtoneel ......................................... 41
5.4.1 Vleien en zelfsabotage .................................................................................... 41
5.4.2 Cultuur- en impressiemanagement ................................................................. 41
5.5 Zelfvertrouwen: hoe we over onszelf denken ........................................................... 42
5.5.1 Terreurbeheer en zelfeffectiviteit ..................................................................... 42
5.5.2 Narcisme ....................................................................................................... 42
6 Acties rechtvaardigen ..................................................................................................... 43
6.1 Behoud van een stabiel, positief zelfbeeld .............................................................. 43
6.1.1 Cognitieve dissonantietheorie ........................................................................ 43
3
, Sociale psychologie ‘24’-‘25’
6.1.2 Beslissingen, beslissingen, beslissingen ......................................................... 44
6.2 Zelfrechtvaardigheid .............................................................................................. 45
6.2.1 Dissonantie en cultuur ................................................................................... 45
6.2.2 Rechtvaardig uw inspanningen ....................................................................... 45
6.2.3 Goede en slechte daden rechtvaardigen ......................................................... 46
6.2.4 Goede en slechte daden: onze slachtoffer haten ............................................. 46
6.2.5 Straf en zelfoverreding .................................................................................... 46
6.2.6 Het hypocrisieparadigma ................................................................................ 47
6.3 Waarom zou iemand een slecht zelfbeeld willen behouden? .................................... 47
6.3.1 Ons zelfbeeld bevestigen of verbeteren? ......................................................... 47
7 Attitudes en attitudeverandering ..................................................................................... 48
7.1 De aard en oorsprong van attitudes......................................................................... 48
7.1.1 Waar komen attitudes vandaan? ..................................................................... 48
7.1.2 Expliciete vs impliciete attitudes ..................................................................... 49
7.2 Wanneer voorspelt attitudes gedrag? ...................................................................... 49
7.2.1 Soms komt het gedrag van mensen niet overeen met hun houding ................... 49
7.2.2 Spontaan gedrag voorspellen .......................................................................... 49
7.2.3 Gepland gedrag voorspellen ........................................................................... 49
7.3 Attitudeverandering ............................................................................................... 50
7.3.1 Attitudes veranderen door gedrag te veranderen: opnieuw de cognitieve
dissonantietheorie ......................................................................................................... 50
7.3.2 Persuasieve communicatie en attitudeverandering .......................................... 50
7.3.3 Emotie en attitudeverandering ........................................................................ 52
7.3.4 Emotie / Cognitie en Houdingsverandering ...................................................... 52
7.3.5 Eigen gedachten en attitudeverandering .......................................................... 53
7.4 De macht van reclame ........................................................................................... 53
7.4.1 Hoe adverteren werkt ..................................................................................... 53
7.4.2 Subliminale reclame: een nieuwe vorm van mind control? ............................... 54
7.4.3 Reclame, stereotypen en cultuur .................................................................... 54
7.5 Persuasieve boodschappen weerstaan ................................................................... 55
7.5.1 Inenten tegen attitudeverandering................................................................... 55
7.5.2 Alert zijn op sluikreclame ................................................................................ 56
7.5.3 Druk van leeftijdsgenoten weerstaan............................................................... 56
8 Attributies ...................................................................................................................... 57
8.1 Fundamenten van Attributie ................................................................................... 57
8.1.1 Types van attributies....................................................................................... 57
8.1.2 Causale dimensies ......................................................................................... 57
4
Academiejaar 2024–2025
Prof. Frank Van Overwalle
, Sociale psychologie ‘24’-‘25’
Inhoudsopgave
1 Wat is sociale psychologie?..............................................................................................6
1.1.1 Hoe kunnen we anders sociale invloed begrijpen? .............................................6
1.1.2 Sociale psychologie vergeleken met andere sociale wetenschappen ..................7
1.2 De macht van de situatie ..........................................................................................7
1.3 De kracht van sociale invloed (video belangrijk) .........................................................8
1.3.1 De subjectiviteit van de sociale situatie .............................................................8
1.4 De oorsprong van constructen: fundamentele menselijke motieven...........................8
1.4.1 Het motief van eigenwaarde: de behoefte aan een positief zelfbeeld ..................9
1.5 De sociale cognitiebenadering: de noodzaak om nauwkeurig te zijn ...........................9
1.6 Sociale psychologie en sociale/maatschappelijke problemen ................................. 10
1.7 Klassieke studies die werden gedreven door toegepaste zorgen / vragen .................. 10
1.7.1 Rol van sociale situatie: Bystander effect ........................................................ 10
1.7.2 Rol van sociale situatie: Gehoorzaamheid ....................................................... 10
1.7.3 Rol van sociale situatie: Stanford Prison experiment ........................................ 11
2 Methodologie ................................................................................................................. 12
2.1 Sociale psychologie: een empirische wetenschap ................................................... 12
2.2 Een empirische wetenschap die begint met hypothesen en theorieën ...................... 12
2.2.1 Hypothesen gebaseerd op persoonlijke observaties ........................................ 12
2.3 Onderzoeksmethoden............................................................................................ 12
2.3.1 De observationele methode: sociaal gedrag beschrijven .................................. 13
2.3.2 De correlationele methode: sociaal gedrag voorspellen ................................... 14
2.3.3 De experimentele methode: causale vragen beantwoorden ............................. 15
2.3.4 Nieuwe ontwikkelingen in het sociaalpsychologisch onderzoek ....................... 18
2.3.5 Ethische thema’s in de sociale psychologie ..................................................... 18
3 De sociale denker ........................................................................................................... 20
3.1 Automatisch sociaal denken met schema's ............................................................ 20
3.1.1 Mensen als alledaagse theoretici: automatisch denken met schema’s ............. 20
3.1.2 Belang en risico's van schema's ...................................................................... 20
3.1.3 Welke schema’s gebruiken we? ....................................................................... 22
3.2 Soorten automatisch denken.................................................................................. 23
3.2.1 Onbewuste doelen en beslissingen ................................................................. 23
3.2.2 Automatische doelen nastreven...................................................................... 24
3.2.3 Onbewuste metaforen .................................................................................... 24
3.2.4 Mentale strategieën en snelle aannames......................................................... 24
3.3 Gecontroleerde sociale cognitie: ingespannen denken ............................................ 25
2
, Sociale psychologie ‘24’-‘25’
3.3.1 Het verleden mentaal ongedaan maken: tegenfeitelijk redeneren .................. 25
3.3.2 Gedachteonderdrukking en ironische verwerking ............................................ 25
4 Sociale perceptie ........................................................................................................... 27
4.1 Non-verbale communicatie .................................................................................... 27
4.1.1 Spiegelnetwerk .............................................................................................. 27
4.1.2 Gezichtsuitdrukkingen van emoties................................................................. 28
4.1.3 Cultuur en non-verbale communicatie ............................................................ 29
4.2 Eerste indrukken: snel en hardnekkig ...................................................................... 29
4.3 Causale attributie: het beantwoorden van de "waarom"-vraag ................................. 30
4.3.1 Mentalizing network ....................................................................................... 30
4.3.2 De aard van het attributieproces ..................................................................... 31
4.3.3 Het covariatiemodel: interne versus externe attributies .................................. 31
4.3.4 De fundamentele attributiefout: de mens als persoonlijkheidspsycholoog..... 32
4.3.5 De rol van perceptuele saillantie in de fundamentele attributiefout .................. 32
4.3.6 Het tweedelige proces van attributies maken .................................................. 33
4.3.7 Zelfdienende attributies.................................................................................. 34
5 Zelfinzicht ...................................................................................................................... 36
5.1 De oorsprong en aard van het zelfconcept ............................................................... 36
5.1.1 Culturele invloeden op het zelfconcept ........................................................... 36
5.2 Zelfkennis .............................................................................................................. 36
5.2.1 Introspectie ................................................................................................... 36
5.2.2 Observaties van ons eigen gedrag ................................................................... 38
5.2.3 Impliciete theorieën (denkkaders) van het zelf en motivatie.............................. 39
5.2.4 Observatie van onze emoties .......................................................................... 39
5.2.5 Andere mensen gebruiken voor zelfkennis ....................................................... 40
5.3 Zelfcontrole ........................................................................................................... 40
5.3.1 Zelfregulatie ................................................................................................... 40
5.4 Impressiemanagement : de wereld is een schouwtoneel ......................................... 41
5.4.1 Vleien en zelfsabotage .................................................................................... 41
5.4.2 Cultuur- en impressiemanagement ................................................................. 41
5.5 Zelfvertrouwen: hoe we over onszelf denken ........................................................... 42
5.5.1 Terreurbeheer en zelfeffectiviteit ..................................................................... 42
5.5.2 Narcisme ....................................................................................................... 42
6 Acties rechtvaardigen ..................................................................................................... 43
6.1 Behoud van een stabiel, positief zelfbeeld .............................................................. 43
6.1.1 Cognitieve dissonantietheorie ........................................................................ 43
3
, Sociale psychologie ‘24’-‘25’
6.1.2 Beslissingen, beslissingen, beslissingen ......................................................... 44
6.2 Zelfrechtvaardigheid .............................................................................................. 45
6.2.1 Dissonantie en cultuur ................................................................................... 45
6.2.2 Rechtvaardig uw inspanningen ....................................................................... 45
6.2.3 Goede en slechte daden rechtvaardigen ......................................................... 46
6.2.4 Goede en slechte daden: onze slachtoffer haten ............................................. 46
6.2.5 Straf en zelfoverreding .................................................................................... 46
6.2.6 Het hypocrisieparadigma ................................................................................ 47
6.3 Waarom zou iemand een slecht zelfbeeld willen behouden? .................................... 47
6.3.1 Ons zelfbeeld bevestigen of verbeteren? ......................................................... 47
7 Attitudes en attitudeverandering ..................................................................................... 48
7.1 De aard en oorsprong van attitudes......................................................................... 48
7.1.1 Waar komen attitudes vandaan? ..................................................................... 48
7.1.2 Expliciete vs impliciete attitudes ..................................................................... 49
7.2 Wanneer voorspelt attitudes gedrag? ...................................................................... 49
7.2.1 Soms komt het gedrag van mensen niet overeen met hun houding ................... 49
7.2.2 Spontaan gedrag voorspellen .......................................................................... 49
7.2.3 Gepland gedrag voorspellen ........................................................................... 49
7.3 Attitudeverandering ............................................................................................... 50
7.3.1 Attitudes veranderen door gedrag te veranderen: opnieuw de cognitieve
dissonantietheorie ......................................................................................................... 50
7.3.2 Persuasieve communicatie en attitudeverandering .......................................... 50
7.3.3 Emotie en attitudeverandering ........................................................................ 52
7.3.4 Emotie / Cognitie en Houdingsverandering ...................................................... 52
7.3.5 Eigen gedachten en attitudeverandering .......................................................... 53
7.4 De macht van reclame ........................................................................................... 53
7.4.1 Hoe adverteren werkt ..................................................................................... 53
7.4.2 Subliminale reclame: een nieuwe vorm van mind control? ............................... 54
7.4.3 Reclame, stereotypen en cultuur .................................................................... 54
7.5 Persuasieve boodschappen weerstaan ................................................................... 55
7.5.1 Inenten tegen attitudeverandering................................................................... 55
7.5.2 Alert zijn op sluikreclame ................................................................................ 56
7.5.3 Druk van leeftijdsgenoten weerstaan............................................................... 56
8 Attributies ...................................................................................................................... 57
8.1 Fundamenten van Attributie ................................................................................... 57
8.1.1 Types van attributies....................................................................................... 57
8.1.2 Causale dimensies ......................................................................................... 57
4
