Samenvatting overzicht van de historische kritiek

Overzicht van de historische kritiek – Prof. Dr. J. Dumolyn




Gebeurtenis > interpretatie van de gebeurtenis door een getuige of andere > neerslag in bron > interpretatie
van de bron door historicus/a
> verklaring > weergave van de gebeurtenis in een historisch narratief

DEEL 1: DE BRON, BOUWSTOF VOOR DE KENNIS VAN HET VERLEDEN

1. De notie bron

2 soorten bronnen:

- Artefacten = voorwerpen die uit het verleden tot ons gekomen zijn; overblijfselen 
onderzoeksdomein van archeologie
o Bv. wapens, scherven
o Bv. relicten = overblijfselen uit een vroegere tijd
- Overleveringen = mondelinge of geschreven getuigenissen over het verleden 
onderzoeksdomein van geschiedenis
o Bv. redevoeringen waarin een stuk effectief bestaande realiteit of een door de redenaar
gewenste, nog te realiseren situatie wordt voorgesteld.

1.1. Bronnen: bewuste creaties?

Rol van intentie:

- Artefacten zijn vaak onbedoelde historische bronnen. Ze kunnen tot stand gekomen zijn zonder de
bedoeling te hebben ooit door anderen gelezen of ontdekt te worden. Ze ontstaan vaak onbewust
en onthullen de ‘onbewuste’, objectieve realiteit.

CASUS: DE RUSSISCHE AGRESSIE TEGEN OEKRAÏNE – HET BLOEDBAD VAN BUCHA

De casus illustreert het belang van historische kritiek.

Door de grote informatiestromen is het moeilijk om een objectief beeld te schetsen van de situatie. Er zijn
sterke aanwijzingen, getuigenissen en bewijzen dat het Russische leger zich schuldig maakte aan
verschillende oorlogsmisdaden. De tegenreactie van Rusland uit zich in oorlogspropaganda. Dat leidt tot
discussies: wat is er nu eigenlijk aan de hand? We kunnen niet ontkennen dat ook het Westen, Oekraïne,
oorlogspropaganda voert: het is nogal naïef om te denken dat dat niet zo is. Ook juiste feiten worden op


1

,zo’n manier geframed om ons te manipuleren. Voor informatie over de oorlog zijn we afhankelijk van
anderen. Wijzelf kunnen niet ter plaatste gaan. Maar welke getuigenissen zijn echt en welke niet?

Een goed voorbeeld is het bloedbad van Bucha. Hoewel het duidelijk is dat er sprake is van
oorlogsmisdaden, bestaat er nog steeds twijfel over de exacte gebeurtenissen. Deze werden nooit officieel
geregistreerd, maar kwamen in een massastroom van informatie op ons af. De beelden worden langs beide
kanten gemanipuleerd, waardoor een genuanceerde visie noodzakelijk is. Er wordt aangespoord tot
factchecking (journalisten brengen historische kritiek in de praktijk) om zo dicht mogelijk bij de realiteit te
komen. Onderzoek naar de waarheid wordt gevoerd door o.a. mensenrechtenorganisaties, zoals Human
Rights Watch. Een rapport over Bucha komt er volgend jaar. Het zal een tijdje duren vooraleer een
historisch feit wordt bekomen, vooraleer we weten wat er écht is gebeurd in Bucha.

Context:

In maart 2022 vielen Russische strijdkrachten Bucha binnen en pleegden er een massamoord op
Oekraïense burgers en krijgsgevangenen tijdens de strijd om en de bezetting van de stad Bucha als
onderdeel van de Russische invasie van Oekraïne. Fotografisch en videobewijs van het bloedbad kwam
naar boven op 1 april 2022 nadat de Russische strijdkrachten zich uit de stad hadden teruggetrokken. De
Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN documenteerde onrechtmatige executies. Foto's
toonden lijken van burgers, opgesteld met hun handen op hun rug gebonden, van dichtbij beschoten. Een
onderzoek door Radio Free Europe meldde dat een kelder onder een camping werd gebruikt als
martelkamer. Veel lichamen werden verminkt en verbrand teruggevonden, en meisjes van 14 jaar oud
meldden dat ze waren verkracht door de Russische soldaten. Uit afgeluisterde gesprekken kon afgeleid
worden dat voorgaande ‘operaties’ een ‘zuivering’ werden genoemd. CNN (multinationale
nieuwsorganisatie), BBC (Britse publieke omroep) en AFP (Frans internationaal persbureau) publiceerden
videodocumentatie van talrijke dode burgers in straten en tuinen in Bucha, sommigen van hen met
vastgebonden armen of benen. Op 9 april begonnen Oekraïense forensische onderzoekers met het bergen
van lichamen uit massagraven. Op 21 april publiceerde Human Rights Watch een uitgebreid rapport waarin
hun eigen onderzoek in Bucha werd samengevat, waarin Russische troepen werden betrokken bij
executies, gedwongen verdwijningen en martelingen. Het rapport drong er ook bij de Oekraïense
autoriteiten op aan bewijsmateriaal te bewaren en samen te werken met het Internationaal Strafhof om
toekomstige vervolgingen van oorlogsmisdaden te versterken. Getuigenissen van inwoners en de
burgermeester van de stad gaven aan dat slachtoffers gedood werden door Russische troepen. Ze gaven
aan dat veel van de overlevenden zich in kelders hadden verstopt voor de Russen, te bang om eruit te
komen. Sommigen van hen hadden wekenlang geen licht of elektriciteit en gebruikten kaarsen om water te
verwarmen en te koken. Ze kwamen pas uit hun schuilplaats toen het duidelijk was dat de Russen waren
vertrokken, en verwelkomden de komst van Oekraïense troepen.

Oekraïne vroeg het Internationaal Strafhof om te onderzoeken of er oorlogsmisdaden of misdaden tegen de
menselijkheid zijn gepleegd. President Zelensky noemde het bloedbad een genocide (14 april 2022). Op 6
mei 2022 publiceerde Amnesty International de resultaten van hun onderzoek naar het bloedbad: het
concludeerde dat Russische troepen schuldig waren aan onrechtmatige aanvallen en opzettelijke moorden
op burgers in Bucha, Andriivka, Zdvyzhivka en Vorzel. Alleen al in Bucha werden 22 verschillende gevallen
van moorden door Russische troepen bevestigd. Amnesty International riep het Internationaal Strafhof op
om de daders voor de rechter te brengen. Verschillende andere internationale organisaties (Europese
Raad, NAVO, VN, Europese Commissie) verafschuwen de daden in Bucha en veroordelen Poetin.

De Russische autoriteiten hebben ontkend verantwoordelijk te zijn voor het bloedbad, beweren dat
Oekraïne beelden van de gebeurtenis heeft vervalst of de moorden in scène heeft gezet en bewezen dat de
foto’s van de lijken een geënsceneerde voorstelling waren. Rusland produceert oorlogspropaganda.

2

,Chinese staatsmedia beweerden dat Oekraïne het incident in scène had gezet, herhaalden Russische
beweringen dat ze niet verantwoordelijk waren en beweerden dat de Verenigde Staten verantwoordelijk
waren voor de oorlog.

Factor geopolitiek:

- Het uiteenvallen van de Sovjet Unie in 1991 zorgde ervoor dat Oekraïne onafhankelijk werd.  Poetin wil
terug naar een ‘sterk Rusland’.

- ≠ paradigma’s (= ideologisch interpretatiekader): enerzijds de invloed van de NAVO: steunt omliggende
landen als bondgenoten, waardoor Rusland zich omsingeld voelt. Anderzijds imperialisme: de VS heeft
werelddominantie; andere, nieuwere grootmachten willen dat ook.

Anne Morelli: tien geboden van de oorlogspropaganda: zijn van alle tijden, worden in officiële communicatie
gebruikt en kunnen toegepast worden op alle soorten conflicten.

1.Wij willen geen oorlog.

2.Het andere kamp is de enige verantwoordelijke voor de oorlog.

3.De vijandelijke leider lijkt op de duivel.

4.Wij verdedigen een nobele zaak, geen particuliere belangen.

5.De vijand begaat bewust wreedheden, wij onopzettelijke blunders.

6.De vijand gebruikt illegale wapens.

7.Wij lijden zeer weinig verliezen, de verliezen van de vijand zijn enorm.

8. Kunstenaars en intellectuelen steunen onze zaak.

9.Onze zaak is heilig.

10. Wie aan onze propaganda twijfelt, is een verrader.

Noam Chomsky = Amerikaans linguïst, filosoof en schrijver van het boek ‘Manufactering consent’ dat wordt
gezien als de klassieker van de mediakritiek. Hierin beschrijft hij hoe nieuws gemanipuleerd wordt en stelt
hij de vraag wat er in mainstream media aan bod komt: selecties van feiten. Hoe worden zaken benoemd?
Hoeveel aandacht wordt er besteed aan bepaalde feiten? Voorbeeld Rode Khmer (militaire tak van de
Communistische Partij) in Cambodja (veel aandacht) en Oost-Timor (weinig aandacht). Beide genocides
vinden plaats in de jaren ’70 (Koude Oorlog). De Rode Khmer (met Pol Pot als leider, gesteund door China)
werd internationaal bestraft en bekritiseerd, terwijl de genocide tijdens de bezetting van Oost-Timor door
Indonesië (een week na het uitroepen van de onafhankelijkheid) amper in de media kwam. Chomsky
vergeleek de lengte van krantenartikels en kwam tot het besluit dat censuur een grote rol speelde.

Discoursanalyse: Hoe worden feiten verwoord?  Woorden hebben een betekenis.

- Denotatie (objectieve betekenis) versus connotatie (bijklank, ondertoon, bijbetekenis, gevoelswaarde), bv.
terroristen of vrijheidsstrijders?

- Actieve of passieve wijze: is er een handelend voorwerp of ‘gebeuren’ de dingen? Bv. de dood van een
Palestijnse journaliste (impliceert geen schuld) versus de moord op een Palestijnse journaliste (impliceert
misdaad)




3

, - Audiovisuele bronnen zijn in theorie bewust gemaakt, maar ook unwritting testimony of een
ongewilde en ongeplande getuigenis. Zo werd de moord op voormalig Amerikaans president J. F.
Kennedy in 1963 in Dallas vastgelegd door de camera van Abraham Zapruder.

1.2. De vormeigenschappen: geschreven en ongeschreven bronnen

1.2.1. Geschreven bronnen

1.2.1.1. Verhalende of literaire teksten en egodocumenten

- Fictieteksten = teksten in verhalende of narratieve vorm, bv. kronieken (= oude geschiedverhalen),
godsdienstige of geleerde traktaten.
o Doel: boodschap overbrengen
o Ook: ontstaanscontext in beeld
o Onderscheid tussen fictie (literaire bron) en non-fictie (historische bron) vaak onduidelijk 
anachronisme = een al dan niet gewilde inbreuk op of breuk in de chronologische
samenhang van de beschreven toestanden of gebeurtenissen.
 Fictie kan ook historische bron zijn, maar vaak niet zo bedoeld.
- Egodocumenten: persoonlijke brieven, memoires, dagboek (van Anne-Frank)
o = documenten waarin een ego zich opzettelijk of onopzettelijk onthult of verbergt; bronnen
met een ik- of wij-perspectief.
o Als onbetrouwbaar afgeschilderd, maar ook positieve kant: het egodocument kan de
waarheid vanuit het perspectief van de auteur onthullen.
o Bloeitijd in 1750-1850: politiek-sociale en economische ontwikkelingen
 Prototypes van autobiografieën:
 J.-J. Rousseau: ‘Confessions’
 J. Wolfgang von Goethe: ‘Dichtung und Wahrheit’
o Tendens naar teleologisering (= achteraf ergens een doel of richting aan toekennen) en
rationalisatie post factum (= een oorspronkelijke willekeurige of irrationele actie achteraf
als rationeel voorstellen); accentuering van breuk of continuïteit in het leven.
o Functioneel vergeten = bepaalde zaken vergeten die minder bij het imago passen dat de
auteur wil creëren
o Ook zelfportretten
- Opslag in bibliotheken

1.2.1.2. Diplomatische teksten

- = bronnen met officieel en normatief karakter die een rechtssituatie vaststellen of een nieuwe
rechtstoestand creëren
- Opslag in archieven
- Bv. oorkonde
o = tekst, voorzien van waarmerk, die voltrokken rechtshandeling of rechtsfeit vastlegt en
gebruikt wordt als bewijsstuk bij betwisting tussen partijen.
o Strikte en formele externe en interne vormvereisten afhankelijk van normen in recht en
traditie, tijd en ruimte.
o 3 delen:
 Protocol = naam auteur, bestemmeling, formule van begroeting, aanroeping van
opperwezen
 Context = narratief gedeelte, verhaal van motieven, bekendmaking van beslissing
 Eschatocol = aankondiging van validatietekens, getuigen, datering

4

, - Zowel wetgevende activiteiten, juridische uitspraken als vrijwillige rechtspraak
- Bestudeerd door hulpwetenschap van diplomatiek

1.2.1.3. Bronnen uit de administratieve, fiscale, financiële en juridische praktijk of bronnen van
de sociale boekhouding

- = schriftelijke neerslag van uitvoerende macht of beheer van openbare of private administraties,
ondernemingen of verenigingen
- Opslag in archieven
- Bv. boekhouding, kiezerslijsten

1.2.2. Ongeschreven bronnen

1.2.2.1. Materiële voorwerpen

- Archeologische bronnen = alle materiële voorwerpen die een spoor zijn van menselijke activiteit in
het verleden
o Niet-invasieve archeologische onderzoeksmethodes: elektromagnetische inductie (EMI)
- Overblijfselen
- Munten
- Manueel vervaardigde afbeeldingen: iconografische bronnen of beeldende kunst zoals
schilderijen, tekeningen, beeldhouwwerk
- Mechanisch vervaardigde afbeeldingen zoals foto’s en film

1.2.2.2. Orale tradities of mondelinge overleveringen

- Oudste literaire praktijken
- Interviews: niet meer zuiver oraal
- Liederen
o Heer Halewijn (13e eeuw): universeel rijmschema
o West-Afrikaanse zangers of griots gaven tradities generationeel door aan elkaar die bij elke
opvoering ervan lichtjes konden wijzigen of door elke nieuwe generatie werden aangepast.

2. Onderscheid tussen bron en historisch werk

- Bron = voorwerp of getuigenis uit of over het verleden waarop de historici steunen om een beeld
over datzelfde verleden te creëren.
o Primaire informatie; direct informeren
- Historisch werk = het resultaat van dat geschiedkundige onderzoek; lezing(en) door historici.
o Secundaire informatie; indirect informeren; deductie
- Voorbeeld: kroniek (dagboek) van Galbert van Brugge (clericus uit 12de eeuw) beschrijft de moord
op graaf van Vlaenderen in 1127 en de opvolgingscrisis in het graafschap. In de 20ste eeuw werd het
dagboek gebruikt door verschillende historici om het rechtssysteem te analyseren en uitspraken te
doen over de mentaliteit en het wereldbeeld van Galbert.
- Scheiding tussen bron en historsch werk niet altijd duidelijk
o Egodocumenten en getuigenissen uit het verleden zijn bronnen, maar ook subjectieve
getuigenissen, en dus historisch werk.
- Een historische studie kan bron worden
o Herodotos en Thucydides zagen zichzelf als historiografen, maar hun werk wordt eerder
gezien als bron voor moderne menswetenschappers, want ze wilden meer dan louter feiten
weergeven.


5

,  H. vergeleek gelijkenissen en verschillen tussen Grieken en niet-Grieken.
 T. beschreef feiten en zocht logische en causale verbanden: grondlegger
wetenschappelijke geschiedbeoefening.
o Het werk van Eusebius van Caesarea (apologeet of verdediger van het vroege christendom)
‘Kerkgeschiedenis’ steunde op basismateriaal dat verloren ging, waardoor bepaalde
gedeelten van ‘Kerkgeschiedenis’ het karakter van een bron krijgen.
- Deontologie van historicus: duidelijk onderscheid tussen oorspronkelijke bronnen en interpretatie
van historicus
o Geheel van citeren en bronverwijzingen = kritisch apparaat waardoor de lezer-gebruiker
kritisch de interpretatie van historicus kan afwegen.

3. Evolutie van de bronnentypes en hun complementariteit

3.1.1. Schrift en alfabet

- Prehistorie: vooral monumentale en orale vormen van communicatie
- Evolutie schrifttypes van pictogram naar fonetisch
o Voorheen: kleitabletten als kalender en om voorraden te tellen in Tweestromenland (8000 v.
Chr.)
 Ook: ontwikkeling 1ste grote rijken, sedentarisme
 Nood aan politieke organisatie en beheersing van inkomsten, belastingen,
wetten en contracten
 3 functies van schrift: voorraden beheren, personen identificeren en
gebeurtenissen bijhouden
 Niet alle grote rijken hadden een schrift: Inca’s gebruikten quipu’s of een
complex systeem van knopen waarmee aantallen werden aangeduid, maar
elders toch behoefte om gesproken taal in tekens om te zetten:
o Pictogrammen bij Azteken
o Logografisch schrift in Chinees: elk woord heeft een teken
o Logofonetisch schrift in Japans: elke klank heeft een teken
o Later: Mesopotamië en Egypte (3300 v. Chr.)
 Mesopotamië: fonetisch schrift, waarbij een letterteken staat voor een klank
 Egypte: hiërogliefen
 Fransman Jean-François Champollion ontcijfert steen van Rosetta
 Feniciërs (Aziaten, Midden-Oosten) pasten het Egyptisch schrift aan en
bouwden het uit tot een fonetisch alfabet
o Byblos: papyrus
o Fenicisch schrift verdween na handelscontacten met Grieken. Grieken voegden
verschillende klinkers toe en reisden naar het Westen, waar het overgenomen werd door
Etrusken. Later nam Rome het alfabet over en maakte het dominant door de uitbouw van het
Romeinse Rijk.

3.1.2. De drukpers: schaalvergroting en uitdieping

- 15e eeuw (1450): boekdrukkunst
o Papier i.p.v. papyrus of perkament
 14e eeuw: 1ste papiermolens in Centraal-Italië
o Drukken met houtblokken, later vervangen door metalen letters
- Nieuwe gevaren voor katholieke kerk


6