1 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
0. INLEIDING
0.1 wat is communicatie?
Definitie communicatiewetenschappen: wetenschappelijke studie van relatie tussen media of
communicatieprocessen en de samenleving , hoe ze ideeën uitwisselen en betekenis geven
o Communicatie wetenschappen is een jong maar zeer breed & divers veld
o We bestuderen ook de sociale invloed: hoe heeft de communicatie wetenschappen
invloed op ons? <-> verschil met letterkunde
o Communicatie gaat van het maken van een film tot een persoonlijk gesprek tussen twee
partners
o Communicatiewetenschappen wordt gevoed door ontwikkelingen en inzichten uit
andere disciplines
o We kunnen niet niet communiceren, zelf zwijgen is vorm van communicatie
studietip: wat is het verschil met elke visie, waarom doet deze persoon het zo.. en een andere anders.
Verbind theorieën met sprekende ( eigen) voorbeelden
Voorbeeld 1 uit actua: mensen gingen regelmatig naar de cinema, tijdens corona is dit zwaar gedaald
maar na corona is dit niet zo heel erg gestegen. Want ipad’s, laptops, gsm, tv aantrekkelijker geworden
voor mensen. Het gebruik van media communicatie heeft slechte gevolgen: slechte examenresultaten,
slechte slaap → studie objecten die we zullen verklaren vanuit de communicatie wetenschappen
• Mediatisering= wijst op processen van sociale veranderingen in de maatschappij op zowel het
macro-als het micro niveau, die gelinkt kunnen worden aan de toenemende impact op en de
verwevenheid van media in onze maatschappij
• Mediacommunicatie of gemedieerde communicatie= communicatieprocessen via een
technologische medium
1. BOUWSTENEN VAN EEN DISCIPLINE EN EEN PRAKTIJK
1.1 het teken als basis voor betekenisvol communiceren
1.1.1 semiotiek
Semiotiek/ semiologie = bestudeerd de wijze waarop tekens functioneren en hoe ze betekenis
doen ontstaan
o Heel onze wereld bestaat uit tekens
Subdisciplines binnen semiotiek: niet zo belangrijk
→ Fonologie: studie van klanken en kleinste eenheden ( letters)
→ Syntaxis: studie van taalconventies en betekenisvolle patronen van tekens
→ Pragmatiek: studie van de relatie tussen betekenis en de gebruiken van het teken
→ Semantiek: relatie tussen teken en de betekenis die aan een teken wordt toegekend
, 2 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
Binnen de semantiek wordt er onderscheid gemaakt tussen
o Intensie: het geheel van criteria en kenmerken dat bepaalt of een term wel kan worden
toegepast → wat betekent het concreet
o Extensie: klasse van zaken waarop de term correct is toegepast → wat valt er allemaal
onder
Voorbeeld: Stel je voor dat je een gesprek hebt over "sociale media".
Extensie: In dit geval verwijst de extensie naar alle specifieke platforms zoals Facebook, Instagram, Twitter en TikTok.
Het zijn de daadwerkelijke voorbeelden van sociale media.
Intensie: De Intensie zou de kenmerken zijn die deze platforms gemeen hebben, zoals het delen van content,
interactie tussen gebruikers en netwerken opbouwen.
1.1.2 teken, tekensysteem en tekenindeling
Teken
Centraal in wetenschappelijk veld van semiotiek staat het concept teken als de allerkleinste
eenheid van de communicatie. Saussure onderscheid daarbij twee kernelementen:
o Betekenaar: materiële vorm of fysieke verschijningsvorm van een teken
= signifiant, SA
voorbeeld: klank, neergeschreven woord, foto, uitspraak, tekening, het woord h-o-n-d
Verband tssn o Betekende: (mentale) concept , begrip, beeld of idee waar de materiele vorm/
deze twee louter
op afspraak tekenvorm naar verwijst
gebaseerd = signifié , SE
Voorbeeld: betekenis, object, banaan zelf, het idee of concept dat we hebben van een dier dat bij
ons opkomt als we het woord hond horen, kan bij iemand iets anders zijn maar het deelt dezelfde
essentiële kenmerken, dus object waar naar verwezen wordt niet direct het juiste
o Referent: het fysieke object waar het naar verwijst, bij woorden zoals liefde, vrijheid,
engel kan dit niet
Voorbeeld examenvraag: wat is de signifiant ( sa) en de signifié ( se) van dit teken ?
Sa= het teken , bolletje met stokje aan
Se= muzieknoot la
om de volledige betekenis of significatie van een teken te bepalen spreekt Roland Barthes over:
o Primair= denotatie
Letterlijke of objectieve betekenis van een teken. Het is dat deel van de betekenis dat
voor elke tegengebruiker hetzelfde is en waar de sociale consensus over bestaat
Voorbeeld: rood licht
o Secundair= connotatie
Figuurlijke of subjectieve betekenis van een woord, een bijbetekenis of associatie en kan
je opdelen in twee componenten
Voorbeeld: stoppen voor het rode licht
, 3 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
▪ evaluatieve lading
de connotatie kan verwijzen naar iets goed, slecht of neutraal
voorbeeld: slim: Het roept een positieve emotie op en waardeert de persoon.
▪ Referentiële lading
Afhankelijk van de context en de specifieke tegengebruiker kan de betekenis en
interpretatie van een woord verschillen
Voorbeeld: Jodenster, slim: het beschrijft feitelijk dat de persoon intelligent of bekwaam
is
Tekensystemen
Er bestaan veel tekensystemen, wij beperken ons tot die van Charles Peirce en Ferdinand
Saussure. Ze vetrekken beide vanuit een verschillend perspectief op het teken. Peirce was niet
geïnteresseerd in de taalkundige dimensie van het teken maar hanteerde meer filosofische,
psychologische perspectief.
o Charles Peirce
➢ Representamen = tekenvorm
➢ Interpretant = betekenis die aan het teken
gegeven wordt , je kan hier het woord
interpreteren in zien, meerdere betekenissen
mogelijk, afh. van persoon
➢ object
Voorbeeld: iemand met goede school periode zal goede interpretant hebben bij het
teken ‘ school’. / Voorbeeld twee: studenten
Voorbeeld examenvraag: de citaat ‘ kijkt naar het nieuws op één en daar noemen ze
buitenlanders vreemdelingen?????
Vreemdelingen
Vreemde mensen Mensen vreemde origine
o Saussure
➢ object is dus eigenlijk geen deel
van het tekensysteem
➢ geïnteresseerd in onderlinge
relaties tussen tekens
➢ betekenis teken ligt vooral in zijn
tegengestelde ‘ we weten goed
wat koud betekent aangezien we
warm kennen
, 4 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
Hij maakte fundamentele onderscheid tussen betekenaar en betekende . In zijn systeem
wordt de betekende van een bepaald teken telkens een betekenaar – in de zin van een
betekenis drager- voor een ander teken. Op die manier wordt de betekenis van een teken
bepaald door de wijze waarop het zich onderscheid van andere tekens
Hij onderscheidt twee soorten relaties tussen tekens
▪ Paradigma: = verticale relatie tussen tekens , selectie
Bijvoorbeeld: het teken zalm, kan je extra betekenis geven doordat je weet dat tonijn
tonijn is,… Rog is rog en op die manier weet je meer want als we aan alle vissen de naam
zalm geven zou het maar vaag zijn.
▪ Syntagma: betekenisvolle combinatie van tekens die een horizontale relatie
hebben
Bijvoorbeeld: Betekenis kan ook veranderen als je een extra teken toevoegt: ik eet zalm of
zalm is een rivier-zee vis is iets anders
Tekenindelingen ( Peirce en peters)
Peirce identificeert drie types of soorten tekens
o Icoon= teken dat op visueel, auditief of zelfs olfactorisch vlak een gelijkenis vertoont met
object waar het naar verwijst
Voorbeelden: imitaties , foto, landkaart, klanknabootsing → snel te herkennen
o Index= teken met rechtstreeks, ‘ existentieel’ of natuurlijk verband met een object.
Indicaties of tekens die ‘ wijzen op’ , horen bij’ of ‘ gepaard gaan met ‘. Een index haalt
betekenis uit een relatie van oorzaak en effect
voorbeeld rook is een index voor vuur, geur van urine voor een wc in de buurt, voetstappen zand
o Symbool= teken dat betekenis heeft op basis van een conventie of afspraak
Voorbeeld: woorden die we dagelijks gebruiken
Voorbeeld symbool
De drie begrippen zijn niet wederzijds exclusief zijn en vaak zelfs overlappen, afhankelijk van de
context waarin het teken geproduceerd wordt en de context waarin het geïnterpreteerd word
, 5 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
Tekenindeling van J.M Peters:
o Spreekt van een index wanneer een teken op een natuurlijke wijze verbonden is met
datgene waar het naar verwijst en er geen tussenkomst is van de mens
o Indien het teken kunstmatig verbonden is met datgene waar het naar verwijst maakt
peters een bijkomend onderscheid tussen een arbitrair of conventioneel verband en een
gemotiveerd verband ( niet op basis van een willekeurige afspraak , maar met
motief/reden)
o Wanneer dit gemotiveerd verband gebaseerd is op een gelijkenis dan benoemt Peters het
als icoon
o Wanneer het om een associatie gaat is het een symbool
o conventioneel= kan niet iets anders zijn, omwille van goede culture redenen en vaste
afspreken
voorbeeldvraag : welke soort teken uit de tekenindeling van Charles Peirce past hier het best bij?
Symbool want het is afgesproken dat het dit betekent , betekenis van deze noot zit in
een tekensysteem van andere noten , als je die andere noten niet hebt is het
belachelijk
1.3 Elementen van het communicatieproces
We gaan de verschillende bouwstenen bespreken en deze vormen samen het
communicatieproces. De bouwstenen zijn:
o communicator
o boodschap
o coderen
o transmissie, kanaal en medium
o ontvanger
Communicator Def: actor die boodschap met informatie
(=zender) uitzendt een reclame op tv
o bron o bron: tv
o communicator o communicator:
bedrijf
o bewust
o onbewust o onbewust: zweten,
blozen
, 6 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
o individu o groeps-organisator
o groeps-organisator omroep, krant, bekende
personen hun Instagram
o vastgelegde rol of niet
o is er feedback en feedforward?
▪ Feedback= communicator
wordt beïnvloed door de vaak
onbewust en non verbale
reactie van ontvanger op
boodschap
▪ Feedforward=communicator ▪ Feedforward
al anticiperen op de mogelijke een bericht beginnen met
reactie van de ontvanger ‘met alle respect maar’ of
‘niet boos worden maar’
o Selectie = niet alles kan/ zal verstuurd
worden. Sommige zaken worden
uitvergroot en anderen
geminimaliseerd
o Copresence= aanwezigheid van de
o Copresence
zender, belangrijk voor de non verbale
Roepen in iemand zijn
communicatie gezicht of boze mail is iets
anders
Boodschap Externaliseren= de bewustzijns inhoud wordt
(= informatie) omgezet of gecodeerd in tekens , zo ontstaat
(= bewustzijn- een boodschap
sinhoud)
o Geen ontvanger? o Geen ontvanger?
mogelijkheid dat ooit iemand de Dagboek is nog steeds
boodschap ontvangt dan spreken we communicatieproces
over een communicatieproces
o Puur inhoudelijk
= je zet je boodschap om in tekens
o Representationeel:
o Representationeel
Liefde
=verwijst naar een bepaald begrip,
vaak immaterieel
o Referentieel: stoel
o Referentieel
=verwijst naar iets van materiële aard
o Expressieve of vormelijke aspect
o Expressieve of
= vorm boodschap
vormelijke aspect
reclame: veel
kleurgebruik, lay-
out, academisch
0. INLEIDING
0.1 wat is communicatie?
Definitie communicatiewetenschappen: wetenschappelijke studie van relatie tussen media of
communicatieprocessen en de samenleving , hoe ze ideeën uitwisselen en betekenis geven
o Communicatie wetenschappen is een jong maar zeer breed & divers veld
o We bestuderen ook de sociale invloed: hoe heeft de communicatie wetenschappen
invloed op ons? <-> verschil met letterkunde
o Communicatie gaat van het maken van een film tot een persoonlijk gesprek tussen twee
partners
o Communicatiewetenschappen wordt gevoed door ontwikkelingen en inzichten uit
andere disciplines
o We kunnen niet niet communiceren, zelf zwijgen is vorm van communicatie
studietip: wat is het verschil met elke visie, waarom doet deze persoon het zo.. en een andere anders.
Verbind theorieën met sprekende ( eigen) voorbeelden
Voorbeeld 1 uit actua: mensen gingen regelmatig naar de cinema, tijdens corona is dit zwaar gedaald
maar na corona is dit niet zo heel erg gestegen. Want ipad’s, laptops, gsm, tv aantrekkelijker geworden
voor mensen. Het gebruik van media communicatie heeft slechte gevolgen: slechte examenresultaten,
slechte slaap → studie objecten die we zullen verklaren vanuit de communicatie wetenschappen
• Mediatisering= wijst op processen van sociale veranderingen in de maatschappij op zowel het
macro-als het micro niveau, die gelinkt kunnen worden aan de toenemende impact op en de
verwevenheid van media in onze maatschappij
• Mediacommunicatie of gemedieerde communicatie= communicatieprocessen via een
technologische medium
1. BOUWSTENEN VAN EEN DISCIPLINE EN EEN PRAKTIJK
1.1 het teken als basis voor betekenisvol communiceren
1.1.1 semiotiek
Semiotiek/ semiologie = bestudeerd de wijze waarop tekens functioneren en hoe ze betekenis
doen ontstaan
o Heel onze wereld bestaat uit tekens
Subdisciplines binnen semiotiek: niet zo belangrijk
→ Fonologie: studie van klanken en kleinste eenheden ( letters)
→ Syntaxis: studie van taalconventies en betekenisvolle patronen van tekens
→ Pragmatiek: studie van de relatie tussen betekenis en de gebruiken van het teken
→ Semantiek: relatie tussen teken en de betekenis die aan een teken wordt toegekend
, 2 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
Binnen de semantiek wordt er onderscheid gemaakt tussen
o Intensie: het geheel van criteria en kenmerken dat bepaalt of een term wel kan worden
toegepast → wat betekent het concreet
o Extensie: klasse van zaken waarop de term correct is toegepast → wat valt er allemaal
onder
Voorbeeld: Stel je voor dat je een gesprek hebt over "sociale media".
Extensie: In dit geval verwijst de extensie naar alle specifieke platforms zoals Facebook, Instagram, Twitter en TikTok.
Het zijn de daadwerkelijke voorbeelden van sociale media.
Intensie: De Intensie zou de kenmerken zijn die deze platforms gemeen hebben, zoals het delen van content,
interactie tussen gebruikers en netwerken opbouwen.
1.1.2 teken, tekensysteem en tekenindeling
Teken
Centraal in wetenschappelijk veld van semiotiek staat het concept teken als de allerkleinste
eenheid van de communicatie. Saussure onderscheid daarbij twee kernelementen:
o Betekenaar: materiële vorm of fysieke verschijningsvorm van een teken
= signifiant, SA
voorbeeld: klank, neergeschreven woord, foto, uitspraak, tekening, het woord h-o-n-d
Verband tssn o Betekende: (mentale) concept , begrip, beeld of idee waar de materiele vorm/
deze twee louter
op afspraak tekenvorm naar verwijst
gebaseerd = signifié , SE
Voorbeeld: betekenis, object, banaan zelf, het idee of concept dat we hebben van een dier dat bij
ons opkomt als we het woord hond horen, kan bij iemand iets anders zijn maar het deelt dezelfde
essentiële kenmerken, dus object waar naar verwezen wordt niet direct het juiste
o Referent: het fysieke object waar het naar verwijst, bij woorden zoals liefde, vrijheid,
engel kan dit niet
Voorbeeld examenvraag: wat is de signifiant ( sa) en de signifié ( se) van dit teken ?
Sa= het teken , bolletje met stokje aan
Se= muzieknoot la
om de volledige betekenis of significatie van een teken te bepalen spreekt Roland Barthes over:
o Primair= denotatie
Letterlijke of objectieve betekenis van een teken. Het is dat deel van de betekenis dat
voor elke tegengebruiker hetzelfde is en waar de sociale consensus over bestaat
Voorbeeld: rood licht
o Secundair= connotatie
Figuurlijke of subjectieve betekenis van een woord, een bijbetekenis of associatie en kan
je opdelen in twee componenten
Voorbeeld: stoppen voor het rode licht
, 3 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
▪ evaluatieve lading
de connotatie kan verwijzen naar iets goed, slecht of neutraal
voorbeeld: slim: Het roept een positieve emotie op en waardeert de persoon.
▪ Referentiële lading
Afhankelijk van de context en de specifieke tegengebruiker kan de betekenis en
interpretatie van een woord verschillen
Voorbeeld: Jodenster, slim: het beschrijft feitelijk dat de persoon intelligent of bekwaam
is
Tekensystemen
Er bestaan veel tekensystemen, wij beperken ons tot die van Charles Peirce en Ferdinand
Saussure. Ze vetrekken beide vanuit een verschillend perspectief op het teken. Peirce was niet
geïnteresseerd in de taalkundige dimensie van het teken maar hanteerde meer filosofische,
psychologische perspectief.
o Charles Peirce
➢ Representamen = tekenvorm
➢ Interpretant = betekenis die aan het teken
gegeven wordt , je kan hier het woord
interpreteren in zien, meerdere betekenissen
mogelijk, afh. van persoon
➢ object
Voorbeeld: iemand met goede school periode zal goede interpretant hebben bij het
teken ‘ school’. / Voorbeeld twee: studenten
Voorbeeld examenvraag: de citaat ‘ kijkt naar het nieuws op één en daar noemen ze
buitenlanders vreemdelingen?????
Vreemdelingen
Vreemde mensen Mensen vreemde origine
o Saussure
➢ object is dus eigenlijk geen deel
van het tekensysteem
➢ geïnteresseerd in onderlinge
relaties tussen tekens
➢ betekenis teken ligt vooral in zijn
tegengestelde ‘ we weten goed
wat koud betekent aangezien we
warm kennen
, 4 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
Hij maakte fundamentele onderscheid tussen betekenaar en betekende . In zijn systeem
wordt de betekende van een bepaald teken telkens een betekenaar – in de zin van een
betekenis drager- voor een ander teken. Op die manier wordt de betekenis van een teken
bepaald door de wijze waarop het zich onderscheid van andere tekens
Hij onderscheidt twee soorten relaties tussen tekens
▪ Paradigma: = verticale relatie tussen tekens , selectie
Bijvoorbeeld: het teken zalm, kan je extra betekenis geven doordat je weet dat tonijn
tonijn is,… Rog is rog en op die manier weet je meer want als we aan alle vissen de naam
zalm geven zou het maar vaag zijn.
▪ Syntagma: betekenisvolle combinatie van tekens die een horizontale relatie
hebben
Bijvoorbeeld: Betekenis kan ook veranderen als je een extra teken toevoegt: ik eet zalm of
zalm is een rivier-zee vis is iets anders
Tekenindelingen ( Peirce en peters)
Peirce identificeert drie types of soorten tekens
o Icoon= teken dat op visueel, auditief of zelfs olfactorisch vlak een gelijkenis vertoont met
object waar het naar verwijst
Voorbeelden: imitaties , foto, landkaart, klanknabootsing → snel te herkennen
o Index= teken met rechtstreeks, ‘ existentieel’ of natuurlijk verband met een object.
Indicaties of tekens die ‘ wijzen op’ , horen bij’ of ‘ gepaard gaan met ‘. Een index haalt
betekenis uit een relatie van oorzaak en effect
voorbeeld rook is een index voor vuur, geur van urine voor een wc in de buurt, voetstappen zand
o Symbool= teken dat betekenis heeft op basis van een conventie of afspraak
Voorbeeld: woorden die we dagelijks gebruiken
Voorbeeld symbool
De drie begrippen zijn niet wederzijds exclusief zijn en vaak zelfs overlappen, afhankelijk van de
context waarin het teken geproduceerd wordt en de context waarin het geïnterpreteerd word
, 5 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
Tekenindeling van J.M Peters:
o Spreekt van een index wanneer een teken op een natuurlijke wijze verbonden is met
datgene waar het naar verwijst en er geen tussenkomst is van de mens
o Indien het teken kunstmatig verbonden is met datgene waar het naar verwijst maakt
peters een bijkomend onderscheid tussen een arbitrair of conventioneel verband en een
gemotiveerd verband ( niet op basis van een willekeurige afspraak , maar met
motief/reden)
o Wanneer dit gemotiveerd verband gebaseerd is op een gelijkenis dan benoemt Peters het
als icoon
o Wanneer het om een associatie gaat is het een symbool
o conventioneel= kan niet iets anders zijn, omwille van goede culture redenen en vaste
afspreken
voorbeeldvraag : welke soort teken uit de tekenindeling van Charles Peirce past hier het best bij?
Symbool want het is afgesproken dat het dit betekent , betekenis van deze noot zit in
een tekensysteem van andere noten , als je die andere noten niet hebt is het
belachelijk
1.3 Elementen van het communicatieproces
We gaan de verschillende bouwstenen bespreken en deze vormen samen het
communicatieproces. De bouwstenen zijn:
o communicator
o boodschap
o coderen
o transmissie, kanaal en medium
o ontvanger
Communicator Def: actor die boodschap met informatie
(=zender) uitzendt een reclame op tv
o bron o bron: tv
o communicator o communicator:
bedrijf
o bewust
o onbewust o onbewust: zweten,
blozen
, 6 COMMUNICATIE WETENSCHAPPEN
o individu o groeps-organisator
o groeps-organisator omroep, krant, bekende
personen hun Instagram
o vastgelegde rol of niet
o is er feedback en feedforward?
▪ Feedback= communicator
wordt beïnvloed door de vaak
onbewust en non verbale
reactie van ontvanger op
boodschap
▪ Feedforward=communicator ▪ Feedforward
al anticiperen op de mogelijke een bericht beginnen met
reactie van de ontvanger ‘met alle respect maar’ of
‘niet boos worden maar’
o Selectie = niet alles kan/ zal verstuurd
worden. Sommige zaken worden
uitvergroot en anderen
geminimaliseerd
o Copresence= aanwezigheid van de
o Copresence
zender, belangrijk voor de non verbale
Roepen in iemand zijn
communicatie gezicht of boze mail is iets
anders
Boodschap Externaliseren= de bewustzijns inhoud wordt
(= informatie) omgezet of gecodeerd in tekens , zo ontstaat
(= bewustzijn- een boodschap
sinhoud)
o Geen ontvanger? o Geen ontvanger?
mogelijkheid dat ooit iemand de Dagboek is nog steeds
boodschap ontvangt dan spreken we communicatieproces
over een communicatieproces
o Puur inhoudelijk
= je zet je boodschap om in tekens
o Representationeel:
o Representationeel
Liefde
=verwijst naar een bepaald begrip,
vaak immaterieel
o Referentieel: stoel
o Referentieel
=verwijst naar iets van materiële aard
o Expressieve of vormelijke aspect
o Expressieve of
= vorm boodschap
vormelijke aspect
reclame: veel
kleurgebruik, lay-
out, academisch
