PSYCHOLOGIE: EEN INLEIDING
INHOUDSOPGAVE
geest, gedrag en psychologie als wetenschap .......................................................................... 6
Waar of vals .......................................................................................................................................................... 6
1 wat is psychologie en wat is het niet .............................................................................................. 6
1.1 Wat is psychologie? ........................................................................................................................................ 6
Psychologie is niet: ............................................................................................................................................... 6
1.2 Wat is kritisch nadenken? => stel een aantal vragen: ......................................................................................... 7
1.3 Wat doen psychologen .................................................................................................................................... 7
1.4 Vanuit welke perspectieven werken hedendaagse psychologen? ....................................................................... 8
2 wat zijn de zes belangrijkste perspectieven van de psychologie ....................................................... 9
Biologische perspectief: Gaat terug tot Descartes................................................................................................... 9
Cognitieve perspectief (waarnemen & interpreteren) ............................................................................................. 10
Behavioristische perspectief ............................................................................................................................... 11
gehele persoon perspectief ................................................................................................................................. 12
Ontwikkelings- en socioculturele perspectief ....................................................................................................... 12
3 hoe vergaren psychologen nieuwe kennis? ................................................................................... 13
Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis?- principe ............................................................................................ 13
De vier stappen van de wetenschappelijke methode ............................................................................................. 14
Soorten psychologisch onderzoek ....................................................................................................................... 15
Bronnen van vertekening (bias) ............................................................................................................................ 18
Ethische kwesties in psychologisch onderzoek ..................................................................................................... 18
2 biopsychologie/ neuroowetenschap en de menselijke natuur .............................................. 19
2.1 Wat is biopsychologie .............................................................................................................. 19
2.2 Wat is het verband tussen genen en gedrag (omgeving) .............................................................. 19
2.2.1 aangeboren verband ................................................................................................................................... 20
2.2.2 evolutie verband ......................................................................................................................................... 20
2.2.3 genen & erfelijkheid .................................................................................................................................... 20
2.3 Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld? ........................................................ 22
2.3.1 de twee communicatiesystemen van het lichaam:........................................................................................ 22
2.3.2 zenuwstelsel - soorten neuronen ................................................................................................................. 22
2.3.3 neurotransmitters (7) ............................................................................................................ 23
2.3.3.1 dopamine ................................................................................................................................................ 23
2.3.3.2 serotonine ............................................................................................................................................... 23
2.3.3.3 noradrenaline .......................................................................................................................................... 24
2.3.3.4 acetylcholine ........................................................................................................................................... 24
2.3.3.5 GABA ...................................................................................................................................................... 24
2.3.3.6 glutamine ............................................................................................................................................... 24
2.3.3.7 endorfinen ............................................................................................................................................... 24
2.3.4 gliacellen ................................................................................................................................................... 24
2.3.5 plasticiteit .................................................................................................................................................. 25
2.3.6 het zenuwstelsel ......................................................................................................................................... 25
2.3.7 het endocriene stelsel ....................................................................................................................... 27
2.4 hoe produceren de hersenen gedrag en mentale processen? ...................................................... 28
, 2.4.1 vensters op de hersenen ............................................................................................................................. 29
2.4.2 de drie lagen in de hersenen ........................................................................................................................ 30
3 sensatie en perceptie ......................................................................................................... 36
3.1 sensatie .................................................................................................................................. 36
3.2 perceptie ................................................................................................................................ 36
3.3 hoe verandert stimulatie in sensatie? ........................................................................................ 36
3.3.1 transductie ................................................................................................................................................. 36
3.3.2 sensorische adaptatie ................................................................................................................................ 37
3.3.3 psychofysica: drempels (tresholds) ............................................................................................................. 37
3.3.4 signaal detectie theorie ............................................................................................................................... 38
3.4 waarin lijken de zintuigen op elkaar, waarin zijn ze verschillend? ................................................ 38
3.4.1 kenmerken van de zintuigen ........................................................................................................................ 38
3.4.2 gezichtsvermogen....................................................................................................................................... 39
3.4.3 gehoor (auditieve stimulatie) ....................................................................................................................... 42
3.4.4 vestibulair orgaan en kinesthetisch zintuig ................................................................................................... 44
3.4.5 reukvermogen ............................................................................................................................................ 45
3.4.5 smaakzin.................................................................................................................................................... 45
3.4.6 huidzintuigen .............................................................................................................................................. 46
3.4.7 pijn ............................................................................................................................................................ 46
3.5 wat is de relatie tussen perceptie en sensatie? .......................................................................... 46
3.6 paden in de hersenen ............................................................................................................... 46
3.6.1 het systeem van soverwerking ..................................................................................................................... 46
3.6.2 bottom-up en top-down verwerking ............................................................................................................. 47
3.6.3 perceptuele constanties ............................................................................................................................. 47
3.6.4 perceptuele ambiguïteit en vervorming ........................................................................................................ 47
3.6.5 theoretische verklaringen van perceptie (Helmholtz) .................................................................................... 49
4 leren .................................................................................................................................. 52
4.1 hoe verklaart klassieke conditionering leren? ............................................................................ 52
4.1.1 experiment Pavlov ...................................................................................................................................... 52
4.1.2 kernpunten van klassieke conditionering (examen) ....................................................................................... 53
4.1.3 de basiskenmerken van klassieke conditionering ......................................................................................... 53
4.1.4 verwerving grafiek ....................................................................................................................................... 54
4.1.5 klassieke conditionering ............................................................................................................................. 54
4.1.6 conditionering van hogere orde .................................................................................................................... 55
4.1.7 toepassingen van klassieke conditionering................................................................................................... 55
4.1.8 een uitdaging aan Pavlov ............................................................................................................................. 55
4.1.9 klassieke conditionering in reclame ............................................................................................................. 56
4.2 hoe leren we nieuw gedrag door operante conditionering?.......................................................... 56
4.2.1 theorie Thorndike: ...................................................................................................................................... 56
4.2.2 Skinner’s radicale behaviorisme ................................................................................................................. 57
4.2.3 de invloed van bekrachtiging ...................................................................................................................... 57
4.2.4 contingenties van bekrachtiging (examen) .................................................................................................... 58
4.2.5 bekrachtigingschema’s (examen) ................................................................................................................ 58
4.2.6 de invloed van bekrachtiging ....................................................................................................................... 59
4.2.7 bekrachtigingen van meer gewenste activiteiten ........................................................................................... 59
4.2.8 straf vs. Negatieve bekrachtiging ................................................................................................................. 59
4.2.9 soorten straf ............................................................................................................................................... 60
4.2.10 gebruik van straf ....................................................................................................................................... 60
4.2.11 vergelijking tussen klassieke en operante conditionering ............................................................................. 61
, 4.2.12 de complementaire werking van klassieke en operante conditionering ........................................................ 62
4.3 hoe verklaart de cognitieve psychologie leren? .......................................................................... 62
4.3.1 inzichtelijk leren: Köhler .............................................................................................................................. 63
4.3.2 Leren door observatie: Bandura’s uitdaging aan het behaviorisme ................................................................. 64
4.3.3 invloed geweld op TV................................................................................................................................... 64
4.3.4 leren door observatie toegepast op sociale problemen overal ter wereld ........................................................ 64
4.3.5 rol van de hersenen in leren ......................................................................................................................... 64
4.3.6 verband met stimulus-respons leren met cognitief leren ............................................................................... 64
4.3.7 spiegelneuronen / spiegelcellen in de hersenen .................................................................................. 65
4.3.8 sociaal-constructivisme en het ‘nieuwe leren’ .............................................................................................. 65
5 geheugen ........................................................................................................................ 66
5.1 wat is geheugen ....................................................................................................................... 66
5.1.1 metaforen voor geheugen ............................................................................................................................ 66
5.1.2 de drie essentiële functies van het geheugen ................................................................................................ 66
5.2 Hoe vormen we herinneringen .................................................................................................. 67
5.2.1 de drie geheugensystemen: model van Atkinson en Shiffrin 1968 ................................................................. 67
5.2.2 de drie stadia van het geheugen vergeleken .................................................................................................. 67
5.3 hoe halen we herinneringen op? ............................................................................................... 72
5.3.1 priming ...................................................................................................................................................... 72
5.3.2 expliciete herinneringen ophalen ................................................................................................................. 74
5.3.3 andere factoren die het ophalen beïnvloeden ............................................................................................... 74
5.4 waarom laat ons geheugen ons soms in de steek – de zeven zonden van het geheugen. ................ 74
5.4.1 vluchtigheid................................................................................................................................................ 75
5.4.2 verstrooidheid ............................................................................................................................................ 76
5.4.3 blokkades .................................................................................................................................................. 76
5.4.4 foutieve attributie ....................................................................................................................................... 76
5.4.5 suggestibiliteit .................................................................................................................................. 76
5.4.6 bias ........................................................................................................................................................... 77
5.4.7 persistentie ................................................................................................................................................ 77
5.5 de voordelen van de “zeven zonden” van het geheugen. ............................................................. 77
5.6 het geheugen verbeteren met mnemonieken ............................................................................. 77
5.7 Hoe leren voor het examen? ..................................................................................................... 78
5.7.1 vluchtigheid voorkomen .............................................................................................................................. 78
5.7.2 blokkades voorkomen ................................................................................................................................. 78
6 bijdrage aan van de psychologie aan de rechtspraak: een introductie ................................... 79
6.1 Rechters, aanklagers en advocaten kunnen een beroep doen op psychologen voor:..................... 79
6.2 ontoerekeningsvatbaarheid (vrijstelling gevangenisstraf) ........................................................... 79
6.3 onweerstaanbare dwang (vrijstelling gevangenisstraf) ............................................................... 79
6.4 voorspellen van geweld ............................................................................................................ 79
6.4.1 Risico- (R) of beschermings- (B) factoren voor geweld ................................................................................... 80
6.4.2 voorspellen geweld ..................................................................................................................................... 80
6.5 identificatie door ooggetuigen: line-up ................................................................................ 80
7 psychologische ontwikkeling .............................................................................................. 81
7.1 Hoe verklaren psychologen ontwikkeling? ................................................................................. 81
7.1.1 interactie tussen aangeboren en aangeleerd ................................................................................................ 81
, 7.1.2 de genetische basis van psychologische eigenschappen .............................................................................. 82
7.2 wat kan een baby? ................................................................................................................... 82
7.2.1 prenatale ontwikkeling (voor geboorte) ........................................................................................................ 82
7.2.2 neonatale periode (1ste maand na geboorte) ................................................................................................. 82
7.2.3 Infancy (kindsheid, zuigelingen-peutertijd ; 1-18 maanden) ........................................................................... 82
7.3 welke ontwikkelingsvaardigheden moet een kind zich eigen maken? .......................................... 84
7.3.1 hoe kinderen taal verwerven ........................................................................................................................ 84
7.3.2 cognitieve ontwikkeling ..................................................................................................................... 85
7.4 welke veranderingen zijn er tijdens de adolescentie? ................................................................. 89
7.4.1 lichamelijke rijping tijdens de adolescentie .................................................................................................. 89
7.4.2 seksualiteit tijdens de adolescentie ............................................................................................................. 89
7.4.3 cognitieve ontwikkeling tijdens de adolescentie ........................................................................................... 89
7.4.4 sociale identiteit tijdens de adolescentie ..................................................................................................... 90
7.5 Wat zijn de ontwikkelingsmogelijkheden en uitdagingen bij volwassenen? .................................. 90
7.5.1 Ontwikkelingsmogelijkheden tijdens de vroege volwassenheid ............................................................ 90
7.5.2 uitdagingen tijdens de (mid-)volwassenheid ................................................................................................. 90
7.5.3 De laatste ontwikkelingsproblemen die je moet onder ogen zien: late volwassenheid ..................................... 90
8 Vormen van bewustzijn .................................................................................................... 92
8.1 wat is de relatie tussen bewustzijn en andere mentale processen? ............................................. 92
8.1.1 cognitieve neurowetenschap ................................................................................................. 92
8.1.2 hoe kan bewustzijn bestudeerd worden? ................................................................................ 92
8.1.3 niveaus van bewustzijn.......................................................................................................... 92
8.1.4 andere benaderingen van bewustzijn .............................................................................. 93
8.1.5 wat doet het bewustzijn voor ons (functies) .................................................................................................. 93
8.1.6 coma en verwante bewustzijnstoestanden ................................................................................................... 93
8.2 wat is de cyclus van het alledaagse ‘normale’ bewustzijn? ......................................................... 94
8.2.1 slaap en dromen ......................................................................................................................................... 94
8.2.2 belangrijkste gebeurtenissen tijdens de slaap .............................................................................................. 94
8.2.3 de slaapcyclus ........................................................................................................................................... 94
8.2.4 de functie van slaap (waarom nodig) ............................................................................................................ 95
8.2.5 de behoefte aan slaap ( hoeveel slaap heb je nodig ...................................................................................... 95
8.2.6 slaaptekort vs. de circadiaanse klok ............................................................................................................ 95
8.2.7 waarom we dromen: een cross-cultureel perspectief .......................................................................... 96
8.2.8 dromen als betekenisvolle gebeurtenissen................................................................................................... 96
8.2.9 dromen als willekeurige hersenactiviteit ...................................................................................................... 96
8.2.10 slaapstoornissen ...................................................................................................................................... 96
8.3 welke andere vormen kan het bewustzijn aannemen? ............................................................... 97
8.3.1 Hypnose .................................................................................................................................................... 97
8.3.2 meditatie ................................................................................................................................................... 98
10 persoonlijkheid............................................................................................................... 101
10.1 welke krachten vormen onze persoonlijkheid? ........................................................................101
10.1.1 persoonlijkheid: psychologie van de gehele persoon ................................................................................. 101
10.2 welke blijvende patronen of disposities vormen onze persoonlijkheid? ....................................101
10.2.1 intern in de persoon ................................................................................................................................ 101
10.2.2 welke doordringende patronen of disposities vormen onze persoonlijkheden? ........................................... 101
10.2.3 welke doordringende patronen of disposities vormen onze persoonlijkheden? ........................................... 102
INHOUDSOPGAVE
geest, gedrag en psychologie als wetenschap .......................................................................... 6
Waar of vals .......................................................................................................................................................... 6
1 wat is psychologie en wat is het niet .............................................................................................. 6
1.1 Wat is psychologie? ........................................................................................................................................ 6
Psychologie is niet: ............................................................................................................................................... 6
1.2 Wat is kritisch nadenken? => stel een aantal vragen: ......................................................................................... 7
1.3 Wat doen psychologen .................................................................................................................................... 7
1.4 Vanuit welke perspectieven werken hedendaagse psychologen? ....................................................................... 8
2 wat zijn de zes belangrijkste perspectieven van de psychologie ....................................................... 9
Biologische perspectief: Gaat terug tot Descartes................................................................................................... 9
Cognitieve perspectief (waarnemen & interpreteren) ............................................................................................. 10
Behavioristische perspectief ............................................................................................................................... 11
gehele persoon perspectief ................................................................................................................................. 12
Ontwikkelings- en socioculturele perspectief ....................................................................................................... 12
3 hoe vergaren psychologen nieuwe kennis? ................................................................................... 13
Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis?- principe ............................................................................................ 13
De vier stappen van de wetenschappelijke methode ............................................................................................. 14
Soorten psychologisch onderzoek ....................................................................................................................... 15
Bronnen van vertekening (bias) ............................................................................................................................ 18
Ethische kwesties in psychologisch onderzoek ..................................................................................................... 18
2 biopsychologie/ neuroowetenschap en de menselijke natuur .............................................. 19
2.1 Wat is biopsychologie .............................................................................................................. 19
2.2 Wat is het verband tussen genen en gedrag (omgeving) .............................................................. 19
2.2.1 aangeboren verband ................................................................................................................................... 20
2.2.2 evolutie verband ......................................................................................................................................... 20
2.2.3 genen & erfelijkheid .................................................................................................................................... 20
2.3 Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld? ........................................................ 22
2.3.1 de twee communicatiesystemen van het lichaam:........................................................................................ 22
2.3.2 zenuwstelsel - soorten neuronen ................................................................................................................. 22
2.3.3 neurotransmitters (7) ............................................................................................................ 23
2.3.3.1 dopamine ................................................................................................................................................ 23
2.3.3.2 serotonine ............................................................................................................................................... 23
2.3.3.3 noradrenaline .......................................................................................................................................... 24
2.3.3.4 acetylcholine ........................................................................................................................................... 24
2.3.3.5 GABA ...................................................................................................................................................... 24
2.3.3.6 glutamine ............................................................................................................................................... 24
2.3.3.7 endorfinen ............................................................................................................................................... 24
2.3.4 gliacellen ................................................................................................................................................... 24
2.3.5 plasticiteit .................................................................................................................................................. 25
2.3.6 het zenuwstelsel ......................................................................................................................................... 25
2.3.7 het endocriene stelsel ....................................................................................................................... 27
2.4 hoe produceren de hersenen gedrag en mentale processen? ...................................................... 28
, 2.4.1 vensters op de hersenen ............................................................................................................................. 29
2.4.2 de drie lagen in de hersenen ........................................................................................................................ 30
3 sensatie en perceptie ......................................................................................................... 36
3.1 sensatie .................................................................................................................................. 36
3.2 perceptie ................................................................................................................................ 36
3.3 hoe verandert stimulatie in sensatie? ........................................................................................ 36
3.3.1 transductie ................................................................................................................................................. 36
3.3.2 sensorische adaptatie ................................................................................................................................ 37
3.3.3 psychofysica: drempels (tresholds) ............................................................................................................. 37
3.3.4 signaal detectie theorie ............................................................................................................................... 38
3.4 waarin lijken de zintuigen op elkaar, waarin zijn ze verschillend? ................................................ 38
3.4.1 kenmerken van de zintuigen ........................................................................................................................ 38
3.4.2 gezichtsvermogen....................................................................................................................................... 39
3.4.3 gehoor (auditieve stimulatie) ....................................................................................................................... 42
3.4.4 vestibulair orgaan en kinesthetisch zintuig ................................................................................................... 44
3.4.5 reukvermogen ............................................................................................................................................ 45
3.4.5 smaakzin.................................................................................................................................................... 45
3.4.6 huidzintuigen .............................................................................................................................................. 46
3.4.7 pijn ............................................................................................................................................................ 46
3.5 wat is de relatie tussen perceptie en sensatie? .......................................................................... 46
3.6 paden in de hersenen ............................................................................................................... 46
3.6.1 het systeem van soverwerking ..................................................................................................................... 46
3.6.2 bottom-up en top-down verwerking ............................................................................................................. 47
3.6.3 perceptuele constanties ............................................................................................................................. 47
3.6.4 perceptuele ambiguïteit en vervorming ........................................................................................................ 47
3.6.5 theoretische verklaringen van perceptie (Helmholtz) .................................................................................... 49
4 leren .................................................................................................................................. 52
4.1 hoe verklaart klassieke conditionering leren? ............................................................................ 52
4.1.1 experiment Pavlov ...................................................................................................................................... 52
4.1.2 kernpunten van klassieke conditionering (examen) ....................................................................................... 53
4.1.3 de basiskenmerken van klassieke conditionering ......................................................................................... 53
4.1.4 verwerving grafiek ....................................................................................................................................... 54
4.1.5 klassieke conditionering ............................................................................................................................. 54
4.1.6 conditionering van hogere orde .................................................................................................................... 55
4.1.7 toepassingen van klassieke conditionering................................................................................................... 55
4.1.8 een uitdaging aan Pavlov ............................................................................................................................. 55
4.1.9 klassieke conditionering in reclame ............................................................................................................. 56
4.2 hoe leren we nieuw gedrag door operante conditionering?.......................................................... 56
4.2.1 theorie Thorndike: ...................................................................................................................................... 56
4.2.2 Skinner’s radicale behaviorisme ................................................................................................................. 57
4.2.3 de invloed van bekrachtiging ...................................................................................................................... 57
4.2.4 contingenties van bekrachtiging (examen) .................................................................................................... 58
4.2.5 bekrachtigingschema’s (examen) ................................................................................................................ 58
4.2.6 de invloed van bekrachtiging ....................................................................................................................... 59
4.2.7 bekrachtigingen van meer gewenste activiteiten ........................................................................................... 59
4.2.8 straf vs. Negatieve bekrachtiging ................................................................................................................. 59
4.2.9 soorten straf ............................................................................................................................................... 60
4.2.10 gebruik van straf ....................................................................................................................................... 60
4.2.11 vergelijking tussen klassieke en operante conditionering ............................................................................. 61
, 4.2.12 de complementaire werking van klassieke en operante conditionering ........................................................ 62
4.3 hoe verklaart de cognitieve psychologie leren? .......................................................................... 62
4.3.1 inzichtelijk leren: Köhler .............................................................................................................................. 63
4.3.2 Leren door observatie: Bandura’s uitdaging aan het behaviorisme ................................................................. 64
4.3.3 invloed geweld op TV................................................................................................................................... 64
4.3.4 leren door observatie toegepast op sociale problemen overal ter wereld ........................................................ 64
4.3.5 rol van de hersenen in leren ......................................................................................................................... 64
4.3.6 verband met stimulus-respons leren met cognitief leren ............................................................................... 64
4.3.7 spiegelneuronen / spiegelcellen in de hersenen .................................................................................. 65
4.3.8 sociaal-constructivisme en het ‘nieuwe leren’ .............................................................................................. 65
5 geheugen ........................................................................................................................ 66
5.1 wat is geheugen ....................................................................................................................... 66
5.1.1 metaforen voor geheugen ............................................................................................................................ 66
5.1.2 de drie essentiële functies van het geheugen ................................................................................................ 66
5.2 Hoe vormen we herinneringen .................................................................................................. 67
5.2.1 de drie geheugensystemen: model van Atkinson en Shiffrin 1968 ................................................................. 67
5.2.2 de drie stadia van het geheugen vergeleken .................................................................................................. 67
5.3 hoe halen we herinneringen op? ............................................................................................... 72
5.3.1 priming ...................................................................................................................................................... 72
5.3.2 expliciete herinneringen ophalen ................................................................................................................. 74
5.3.3 andere factoren die het ophalen beïnvloeden ............................................................................................... 74
5.4 waarom laat ons geheugen ons soms in de steek – de zeven zonden van het geheugen. ................ 74
5.4.1 vluchtigheid................................................................................................................................................ 75
5.4.2 verstrooidheid ............................................................................................................................................ 76
5.4.3 blokkades .................................................................................................................................................. 76
5.4.4 foutieve attributie ....................................................................................................................................... 76
5.4.5 suggestibiliteit .................................................................................................................................. 76
5.4.6 bias ........................................................................................................................................................... 77
5.4.7 persistentie ................................................................................................................................................ 77
5.5 de voordelen van de “zeven zonden” van het geheugen. ............................................................. 77
5.6 het geheugen verbeteren met mnemonieken ............................................................................. 77
5.7 Hoe leren voor het examen? ..................................................................................................... 78
5.7.1 vluchtigheid voorkomen .............................................................................................................................. 78
5.7.2 blokkades voorkomen ................................................................................................................................. 78
6 bijdrage aan van de psychologie aan de rechtspraak: een introductie ................................... 79
6.1 Rechters, aanklagers en advocaten kunnen een beroep doen op psychologen voor:..................... 79
6.2 ontoerekeningsvatbaarheid (vrijstelling gevangenisstraf) ........................................................... 79
6.3 onweerstaanbare dwang (vrijstelling gevangenisstraf) ............................................................... 79
6.4 voorspellen van geweld ............................................................................................................ 79
6.4.1 Risico- (R) of beschermings- (B) factoren voor geweld ................................................................................... 80
6.4.2 voorspellen geweld ..................................................................................................................................... 80
6.5 identificatie door ooggetuigen: line-up ................................................................................ 80
7 psychologische ontwikkeling .............................................................................................. 81
7.1 Hoe verklaren psychologen ontwikkeling? ................................................................................. 81
7.1.1 interactie tussen aangeboren en aangeleerd ................................................................................................ 81
, 7.1.2 de genetische basis van psychologische eigenschappen .............................................................................. 82
7.2 wat kan een baby? ................................................................................................................... 82
7.2.1 prenatale ontwikkeling (voor geboorte) ........................................................................................................ 82
7.2.2 neonatale periode (1ste maand na geboorte) ................................................................................................. 82
7.2.3 Infancy (kindsheid, zuigelingen-peutertijd ; 1-18 maanden) ........................................................................... 82
7.3 welke ontwikkelingsvaardigheden moet een kind zich eigen maken? .......................................... 84
7.3.1 hoe kinderen taal verwerven ........................................................................................................................ 84
7.3.2 cognitieve ontwikkeling ..................................................................................................................... 85
7.4 welke veranderingen zijn er tijdens de adolescentie? ................................................................. 89
7.4.1 lichamelijke rijping tijdens de adolescentie .................................................................................................. 89
7.4.2 seksualiteit tijdens de adolescentie ............................................................................................................. 89
7.4.3 cognitieve ontwikkeling tijdens de adolescentie ........................................................................................... 89
7.4.4 sociale identiteit tijdens de adolescentie ..................................................................................................... 90
7.5 Wat zijn de ontwikkelingsmogelijkheden en uitdagingen bij volwassenen? .................................. 90
7.5.1 Ontwikkelingsmogelijkheden tijdens de vroege volwassenheid ............................................................ 90
7.5.2 uitdagingen tijdens de (mid-)volwassenheid ................................................................................................. 90
7.5.3 De laatste ontwikkelingsproblemen die je moet onder ogen zien: late volwassenheid ..................................... 90
8 Vormen van bewustzijn .................................................................................................... 92
8.1 wat is de relatie tussen bewustzijn en andere mentale processen? ............................................. 92
8.1.1 cognitieve neurowetenschap ................................................................................................. 92
8.1.2 hoe kan bewustzijn bestudeerd worden? ................................................................................ 92
8.1.3 niveaus van bewustzijn.......................................................................................................... 92
8.1.4 andere benaderingen van bewustzijn .............................................................................. 93
8.1.5 wat doet het bewustzijn voor ons (functies) .................................................................................................. 93
8.1.6 coma en verwante bewustzijnstoestanden ................................................................................................... 93
8.2 wat is de cyclus van het alledaagse ‘normale’ bewustzijn? ......................................................... 94
8.2.1 slaap en dromen ......................................................................................................................................... 94
8.2.2 belangrijkste gebeurtenissen tijdens de slaap .............................................................................................. 94
8.2.3 de slaapcyclus ........................................................................................................................................... 94
8.2.4 de functie van slaap (waarom nodig) ............................................................................................................ 95
8.2.5 de behoefte aan slaap ( hoeveel slaap heb je nodig ...................................................................................... 95
8.2.6 slaaptekort vs. de circadiaanse klok ............................................................................................................ 95
8.2.7 waarom we dromen: een cross-cultureel perspectief .......................................................................... 96
8.2.8 dromen als betekenisvolle gebeurtenissen................................................................................................... 96
8.2.9 dromen als willekeurige hersenactiviteit ...................................................................................................... 96
8.2.10 slaapstoornissen ...................................................................................................................................... 96
8.3 welke andere vormen kan het bewustzijn aannemen? ............................................................... 97
8.3.1 Hypnose .................................................................................................................................................... 97
8.3.2 meditatie ................................................................................................................................................... 98
10 persoonlijkheid............................................................................................................... 101
10.1 welke krachten vormen onze persoonlijkheid? ........................................................................101
10.1.1 persoonlijkheid: psychologie van de gehele persoon ................................................................................. 101
10.2 welke blijvende patronen of disposities vormen onze persoonlijkheid? ....................................101
10.2.1 intern in de persoon ................................................................................................................................ 101
10.2.2 welke doordringende patronen of disposities vormen onze persoonlijkheden? ........................................... 101
10.2.3 welke doordringende patronen of disposities vormen onze persoonlijkheden? ........................................... 102
