Historisch denken
1: Geschiedenis van de geschiedenis
1.1 Definitie
Definitie en onderscheid tussen verleden en geschiedenis
Geschiedenis wordt in het dagelijks taalgebruik vaak verward met termen zoals:
- Het verleden (alles wat gebeurd is)
- Selecties van belangrijke gebeurtenissen
- Verhalen
- Schoolvak
- Wetenschappelijke discipline
- Onderzoeksobject en/ of eindproject van die wetenschappelijke discipline
Voor helderheid wordt hier een strikt onderscheid gemaakt:
Verleden: Alles wat vroeger gebeurde.
Geschiedenis: Het systematisch onderzoek van het verleden.
Onderzoeksmethoden van verleden, heden en toekomst:
Het heden wordt onderzocht door directe observatie en dataverzameling (sociologie, economie,
enz.).
De toekomst kunnen we nog niet kennen, want die is er nog niet. We kunnen enkel via
extrapolaties van gegevens uit het verleden en het heden potentiële scenario’s bedenken.
Het verleden is definitief voorbij en kan alleen indirect onderzocht worden via overblijfselen of
sporen, zoals geschriften, afbeeldingen, monumenten, archeologische resten.
Voor recent verleden: herinneringen.
Overblijfselen en bronnen:
- worden pas historische bronnen als ze door historici onderzocht worden.
- geven een partiële en gekleurde weergave van het verleden.
Historici reconstrueren het verleden door kritisch onderzoek van deze bronnen, maar een
volledig objectief of compleet beeld is onmogelijk.
Kleur en beperkingen van historische bronnen:
Informatie uit bronnen is subjectief of onvolledig, afhankelijk van de context en intentie van de
bron. Voorbeelden:
- Kranten uit 1914 over de Duitse invasie bieden verschillende perspectieven (Belgisch,
Duits, militair, persoonlijk).
- Middeleeuwse stadsresten weerspiegelen slechts een deel van de werkelijkheid
(duurzame materialen, onderhouden gebouwen).
Definitie!!! van geschiedenis als wetenschappelijke discipline:
Geschiedenis is het systematisch kritisch onderzoek van historische bronnen om een
coherent beeld te vormen van het verleden. Dit gaat verder dan gebeurtenissen of personen; het
biedt inzicht in historische verbanden, structuren en veranderingsprocessen van
samenlevingen.
,1.2 De prehistorie van de geschiedenis
Oorsprong van verhalen over het verleden:
- De behoefte om over het verleden te vertellen is waarschijnlijk even oud als taal.
- Bij zogenoemde natuurvolken zijn verhalen over het verre verleden vaak verstrengeld met
mythologie en zingeving.
Oude literaire werken zoals het Gilgamesj-epos en het epos als de Ilias van Homeros bevatten
echo's van historische gebeurtenissen, maar zijn sterk vermengd met mythologische elementen
en morele waarden.
Begin van wetenschappelijke geschiedschrijving?
Herodotos (ca. 5e eeuw v.C.) wordt de "vader van de geschiedenis" genoemd. Hij schreef
mondelinge verhalen op tot één geheel tijdens een reis.
Thoukydides bracht meer objectiviteit door kritische bronanalyse en aandacht voor oorzaak-
gevolgrelaties. Hij nam zelf deel aan de gebeurtenissen en schreef ze uitgebreid neer.
à Geschiedschrijvers uit de oudheid, zoals Herodotos en Romeinen als Titus Livius, gebruikten
geschiedenis vaak om nationale trots of morele lessen over te brengen (vooral over de
belangrijkste persoenen!)
Middeleeuwen en Verlichting:
- Christelijke kroniekschrijvers beschouwden geschiedenis als de uitwerking van Gods
heilsplan.
- Verlichtingsdenkers interpreteerden geschiedenis als een lineaire vooruitgang naar
rationaliteit en kennis.
1.3 Geschiedenis als jonge wetenschap in de 19de eeuw
Ontstaan van wetenschappelijke geschiedenis:
Onder leiding van Leopold von Ranke werd geschiedenis in de 19e eeuw een
wetenschappelijke discipline:
- Focus op historische bronnen en kritische analyse (historische kritiek).
- Uitgangspunt: kennis over het verleden is enkel uit historische bronnen te halen.
- Doel: objectieve reconstructie van het verleden.
Invloed van nationalisme:
Geschiedschrijving werd beïnvloed door het nationalisme en de vorming van natiestaten
(Duitsland, Italië, België).
Historici benadrukten nationale trots door glorieuze nationale geschiedenissen te creëren, zoals
de Histoire de Belgique van Henri Pirenne.
1.4 Vernieuwing in de geschiedenis in de 20ste eeuw
Kritiek op traditionele geschiedschrijving:
Te eenzijdige focus op politieke, elitaire, en religieuze geschiedenis.
Vernieuwing was nodig: meer aandacht voor de samenleving als geheel, niet alleen de
bovenlaag = bottom-upaanpak.
Invloed van sociale wetenschappen, nieuwe invalshoek:
- Historici integreerden methoden uit sociologie, psychologie, economie en antropologie.
- Nieuwe onderzoeksvragen: impact op gewone mensen, rollenpatronen, minderheden,
mentaliteiten. Het antwoord werd ver gezocht in nieuwe historische bronnen.
- Aandacht voor materiële resten, sociale structuren en statistisch materiaal als nieuwe
bronnen.
,Evolutie van geschiedenis:
Psychologen zetten historici op pas van de metaliteitsgeschiedenis.
Geschiedschrijving verschoof van losse feiten naar inzicht in structuren en langzame
veranderingsprocessen.
Het doel was niet alleen kennis van het verleden, maar ook een bijdrage leveren aan het
begrijpen en vormgeven van de huidige en toekomstige samenleving.
1.5 Vernietigende kritiek op de geschiedenis
Het postmodernisme stelde dat alle kennis subjectief (geen absolute waarheid) is, wat de
betrouwbaarheid van historische reconstructies ondermijnde.
- Historici creëerden verhalen vanuit hun eigen denkkader, vaak met eurocentrische en
subjectieve invalshoeken.
- De traditionele “grote verhalen” werden gedeconstrueerd, en er werd aandacht gevestigd
op hoe hedendaagse denkbeelden het verleden beïnvloeden.
- Andere culturen werden pas interessant gevonden als ze het Europese model
benaderden of net compleet afwijkend waren.
1.6 Lessen uit de geschiedenis van de geschiedenis:
De postmoderne kritiek leidde tot reflectie op enkele kernvragen:
1. Wetmatigheden in geschiedenis:
Kan geschiedenis nog worden opgevat als het uitklaren van historieche wetmatigheden?
- Het verleden is chaotisch en beïnvloed door contingentie (toevalligheden), recurrentie
(terugkerend gedrag) en agency (individueel handelen).
- Historici moeten specifieke omstandigheden erkennen en vermijden deterministische
benaderingen.
2. Objectiviteit in geschiedenis:
Kan geschiedenis nog objectief zijn?
- Absolute objectiviteit is onhaalbaar, maar historici moeten zich bewust zijn van eigen
vooroordelen en multiperspectiviteit toepassen.
- Het is belangrijk dat hij in discussie gaat, geschiedenis kan n ooit een afgewerkt,
eenduidig verhaal opleveren, maar blijft veelvoudig. Verschillende perspectieven!!!
3. Hedendaagse invloed:
Mag geschiedenis gestuurd worden door hedendaagse bekommernissen?
- Het verleden mag niet uitsluitend vanuit hedendaagse vragen bestudeerd worden om
presentisme te vermijden.
- Verleden en heden scheiden, anders een verkeerde bril.
4. Inleving vs. afstand:
Moet een historicus zich inleven in het verleden of net afstand houden?
- Contextualisering en multiperspectiviteit zijn essentieel om het verleden genuanceerd te
begrijpen.
- Wie zich niet inleeft in de leefwereld en denkbeelden van mensen uit het verleden, zal
niet in staat zijn om menselijk denken en doen in dat verleden te begrijpen.
- Inleving vanuit multiperspectiviteit (verleden bekijken vanuit het gezichtspunt van alle
betrokken partijen) à om anachronistisch denken te vermijden.
5. Morele uitspraken:
Kan een historicus morele uitspraken doen over het verleden?
- Historici dienen neutraal te blijven, maar het is aan de samenleving om te reflecteren op
de geschiedenis.
- Ze beschrijven en verklaren het verleden, maar mogen er geen morele uitspraken aan
koppelen.
, 6. Mondiale geschiedenis:
Moet geschiedenis vanaf nu aan mondiaal zijn?
- Kritiek op eurocentrisme heeft geleid tot meer aandacht voor global history
- Contextualisering kan hierbij weer vervagen, gevaar: wetmatige interpretatie van het
verleden die weinig rekekening houdt met specifieke omstandigheden.
- Aspecten die zich mondiaal ontwikkelen, worden onderzocht vanuit mondiaal standpunt
1.7 Geschiedenis in de publieke ruimte:
• Het collectieve geheugen wordt gevoed door
- wetenschappelijk onderzoek
- onderwijs
- historisch entertainment (kritisch mee omgaan)
- re-enactments (proberen materiële aspecten v/h verleden nauwkeuriger te
reconstrueren, de grens van ontspanning en wetenschap)
- de erfgoedsector (niet als los element bekijken, maar betrekken in HD!)
- herinneringseducatie (gekoppeld aan nostalgie of ethische benadering. Geen
multiperspectiviteit hierbij à eenzijdige kijk)
• Veel van deze initiatieven zijn eenzijdig, nostalgisch of gericht op commercieel succes,
wat de noodzaak van kritisch onderwijs benadrukt.
• Universiteiten richten zich meer op publieksgeschiedenis om het wetenschappelijke
onderzoek toegankelijker te maken voor een breder publiek.
Leerdoelen:
1. Begrippen in eigen woorden omschrijven
Geschiedenis:
De studie van het verleden en hoe gebeurtenissen en handelingen van mensen in de tijd zijn
ontwikkeld en geïnterpreteerd.
Begripsverwarring: Het verkeerd begrijpen of verschillend interpreteren van begrippen binnen de
geschiedenis, wat kan leiden tot onduidelijkheid.
Overblijfselen:
Materiële of immateriële zaken uit het verleden, zoals gebouwen, artefacten of tradities.
Historische bronnen:
Primaire of secundaire documenten en objecten die informatie geven over het verleden.
Het verleden:
Alles wat heeft plaatsgevonden vóór het heden.
Reconstrueren:
Het proces waarbij historici op basis van bronnen een beeld schetsen van hoe gebeurtenissen in
het verleden hebben plaatsgevonden.
Gekleurde informatie:
Informatie die bewust of onbewust is beïnvloed door persoonlijke, culturele of politieke
opvattingen.
Geschiedenis als wetenschappelijke discipline:
Het methodisch bestuderen van het verleden met het oog op objectieve analyse en interpretatie.
Verhalen:
Narratieven die mensen creëren om gebeurtenissen en ervaringen te verklaren.
Mythologie:
Verhalen met vaak symbolische betekenis die deel uitmaken van het collectieve geheugen van
een cultuur.
Epos van Homeros:
Klassieke werken zoals de Ilias en de Odyssee, die een beeld schetsen van de Griekse
geschiedenis en mythologie.
1: Geschiedenis van de geschiedenis
1.1 Definitie
Definitie en onderscheid tussen verleden en geschiedenis
Geschiedenis wordt in het dagelijks taalgebruik vaak verward met termen zoals:
- Het verleden (alles wat gebeurd is)
- Selecties van belangrijke gebeurtenissen
- Verhalen
- Schoolvak
- Wetenschappelijke discipline
- Onderzoeksobject en/ of eindproject van die wetenschappelijke discipline
Voor helderheid wordt hier een strikt onderscheid gemaakt:
Verleden: Alles wat vroeger gebeurde.
Geschiedenis: Het systematisch onderzoek van het verleden.
Onderzoeksmethoden van verleden, heden en toekomst:
Het heden wordt onderzocht door directe observatie en dataverzameling (sociologie, economie,
enz.).
De toekomst kunnen we nog niet kennen, want die is er nog niet. We kunnen enkel via
extrapolaties van gegevens uit het verleden en het heden potentiële scenario’s bedenken.
Het verleden is definitief voorbij en kan alleen indirect onderzocht worden via overblijfselen of
sporen, zoals geschriften, afbeeldingen, monumenten, archeologische resten.
Voor recent verleden: herinneringen.
Overblijfselen en bronnen:
- worden pas historische bronnen als ze door historici onderzocht worden.
- geven een partiële en gekleurde weergave van het verleden.
Historici reconstrueren het verleden door kritisch onderzoek van deze bronnen, maar een
volledig objectief of compleet beeld is onmogelijk.
Kleur en beperkingen van historische bronnen:
Informatie uit bronnen is subjectief of onvolledig, afhankelijk van de context en intentie van de
bron. Voorbeelden:
- Kranten uit 1914 over de Duitse invasie bieden verschillende perspectieven (Belgisch,
Duits, militair, persoonlijk).
- Middeleeuwse stadsresten weerspiegelen slechts een deel van de werkelijkheid
(duurzame materialen, onderhouden gebouwen).
Definitie!!! van geschiedenis als wetenschappelijke discipline:
Geschiedenis is het systematisch kritisch onderzoek van historische bronnen om een
coherent beeld te vormen van het verleden. Dit gaat verder dan gebeurtenissen of personen; het
biedt inzicht in historische verbanden, structuren en veranderingsprocessen van
samenlevingen.
,1.2 De prehistorie van de geschiedenis
Oorsprong van verhalen over het verleden:
- De behoefte om over het verleden te vertellen is waarschijnlijk even oud als taal.
- Bij zogenoemde natuurvolken zijn verhalen over het verre verleden vaak verstrengeld met
mythologie en zingeving.
Oude literaire werken zoals het Gilgamesj-epos en het epos als de Ilias van Homeros bevatten
echo's van historische gebeurtenissen, maar zijn sterk vermengd met mythologische elementen
en morele waarden.
Begin van wetenschappelijke geschiedschrijving?
Herodotos (ca. 5e eeuw v.C.) wordt de "vader van de geschiedenis" genoemd. Hij schreef
mondelinge verhalen op tot één geheel tijdens een reis.
Thoukydides bracht meer objectiviteit door kritische bronanalyse en aandacht voor oorzaak-
gevolgrelaties. Hij nam zelf deel aan de gebeurtenissen en schreef ze uitgebreid neer.
à Geschiedschrijvers uit de oudheid, zoals Herodotos en Romeinen als Titus Livius, gebruikten
geschiedenis vaak om nationale trots of morele lessen over te brengen (vooral over de
belangrijkste persoenen!)
Middeleeuwen en Verlichting:
- Christelijke kroniekschrijvers beschouwden geschiedenis als de uitwerking van Gods
heilsplan.
- Verlichtingsdenkers interpreteerden geschiedenis als een lineaire vooruitgang naar
rationaliteit en kennis.
1.3 Geschiedenis als jonge wetenschap in de 19de eeuw
Ontstaan van wetenschappelijke geschiedenis:
Onder leiding van Leopold von Ranke werd geschiedenis in de 19e eeuw een
wetenschappelijke discipline:
- Focus op historische bronnen en kritische analyse (historische kritiek).
- Uitgangspunt: kennis over het verleden is enkel uit historische bronnen te halen.
- Doel: objectieve reconstructie van het verleden.
Invloed van nationalisme:
Geschiedschrijving werd beïnvloed door het nationalisme en de vorming van natiestaten
(Duitsland, Italië, België).
Historici benadrukten nationale trots door glorieuze nationale geschiedenissen te creëren, zoals
de Histoire de Belgique van Henri Pirenne.
1.4 Vernieuwing in de geschiedenis in de 20ste eeuw
Kritiek op traditionele geschiedschrijving:
Te eenzijdige focus op politieke, elitaire, en religieuze geschiedenis.
Vernieuwing was nodig: meer aandacht voor de samenleving als geheel, niet alleen de
bovenlaag = bottom-upaanpak.
Invloed van sociale wetenschappen, nieuwe invalshoek:
- Historici integreerden methoden uit sociologie, psychologie, economie en antropologie.
- Nieuwe onderzoeksvragen: impact op gewone mensen, rollenpatronen, minderheden,
mentaliteiten. Het antwoord werd ver gezocht in nieuwe historische bronnen.
- Aandacht voor materiële resten, sociale structuren en statistisch materiaal als nieuwe
bronnen.
,Evolutie van geschiedenis:
Psychologen zetten historici op pas van de metaliteitsgeschiedenis.
Geschiedschrijving verschoof van losse feiten naar inzicht in structuren en langzame
veranderingsprocessen.
Het doel was niet alleen kennis van het verleden, maar ook een bijdrage leveren aan het
begrijpen en vormgeven van de huidige en toekomstige samenleving.
1.5 Vernietigende kritiek op de geschiedenis
Het postmodernisme stelde dat alle kennis subjectief (geen absolute waarheid) is, wat de
betrouwbaarheid van historische reconstructies ondermijnde.
- Historici creëerden verhalen vanuit hun eigen denkkader, vaak met eurocentrische en
subjectieve invalshoeken.
- De traditionele “grote verhalen” werden gedeconstrueerd, en er werd aandacht gevestigd
op hoe hedendaagse denkbeelden het verleden beïnvloeden.
- Andere culturen werden pas interessant gevonden als ze het Europese model
benaderden of net compleet afwijkend waren.
1.6 Lessen uit de geschiedenis van de geschiedenis:
De postmoderne kritiek leidde tot reflectie op enkele kernvragen:
1. Wetmatigheden in geschiedenis:
Kan geschiedenis nog worden opgevat als het uitklaren van historieche wetmatigheden?
- Het verleden is chaotisch en beïnvloed door contingentie (toevalligheden), recurrentie
(terugkerend gedrag) en agency (individueel handelen).
- Historici moeten specifieke omstandigheden erkennen en vermijden deterministische
benaderingen.
2. Objectiviteit in geschiedenis:
Kan geschiedenis nog objectief zijn?
- Absolute objectiviteit is onhaalbaar, maar historici moeten zich bewust zijn van eigen
vooroordelen en multiperspectiviteit toepassen.
- Het is belangrijk dat hij in discussie gaat, geschiedenis kan n ooit een afgewerkt,
eenduidig verhaal opleveren, maar blijft veelvoudig. Verschillende perspectieven!!!
3. Hedendaagse invloed:
Mag geschiedenis gestuurd worden door hedendaagse bekommernissen?
- Het verleden mag niet uitsluitend vanuit hedendaagse vragen bestudeerd worden om
presentisme te vermijden.
- Verleden en heden scheiden, anders een verkeerde bril.
4. Inleving vs. afstand:
Moet een historicus zich inleven in het verleden of net afstand houden?
- Contextualisering en multiperspectiviteit zijn essentieel om het verleden genuanceerd te
begrijpen.
- Wie zich niet inleeft in de leefwereld en denkbeelden van mensen uit het verleden, zal
niet in staat zijn om menselijk denken en doen in dat verleden te begrijpen.
- Inleving vanuit multiperspectiviteit (verleden bekijken vanuit het gezichtspunt van alle
betrokken partijen) à om anachronistisch denken te vermijden.
5. Morele uitspraken:
Kan een historicus morele uitspraken doen over het verleden?
- Historici dienen neutraal te blijven, maar het is aan de samenleving om te reflecteren op
de geschiedenis.
- Ze beschrijven en verklaren het verleden, maar mogen er geen morele uitspraken aan
koppelen.
, 6. Mondiale geschiedenis:
Moet geschiedenis vanaf nu aan mondiaal zijn?
- Kritiek op eurocentrisme heeft geleid tot meer aandacht voor global history
- Contextualisering kan hierbij weer vervagen, gevaar: wetmatige interpretatie van het
verleden die weinig rekekening houdt met specifieke omstandigheden.
- Aspecten die zich mondiaal ontwikkelen, worden onderzocht vanuit mondiaal standpunt
1.7 Geschiedenis in de publieke ruimte:
• Het collectieve geheugen wordt gevoed door
- wetenschappelijk onderzoek
- onderwijs
- historisch entertainment (kritisch mee omgaan)
- re-enactments (proberen materiële aspecten v/h verleden nauwkeuriger te
reconstrueren, de grens van ontspanning en wetenschap)
- de erfgoedsector (niet als los element bekijken, maar betrekken in HD!)
- herinneringseducatie (gekoppeld aan nostalgie of ethische benadering. Geen
multiperspectiviteit hierbij à eenzijdige kijk)
• Veel van deze initiatieven zijn eenzijdig, nostalgisch of gericht op commercieel succes,
wat de noodzaak van kritisch onderwijs benadrukt.
• Universiteiten richten zich meer op publieksgeschiedenis om het wetenschappelijke
onderzoek toegankelijker te maken voor een breder publiek.
Leerdoelen:
1. Begrippen in eigen woorden omschrijven
Geschiedenis:
De studie van het verleden en hoe gebeurtenissen en handelingen van mensen in de tijd zijn
ontwikkeld en geïnterpreteerd.
Begripsverwarring: Het verkeerd begrijpen of verschillend interpreteren van begrippen binnen de
geschiedenis, wat kan leiden tot onduidelijkheid.
Overblijfselen:
Materiële of immateriële zaken uit het verleden, zoals gebouwen, artefacten of tradities.
Historische bronnen:
Primaire of secundaire documenten en objecten die informatie geven over het verleden.
Het verleden:
Alles wat heeft plaatsgevonden vóór het heden.
Reconstrueren:
Het proces waarbij historici op basis van bronnen een beeld schetsen van hoe gebeurtenissen in
het verleden hebben plaatsgevonden.
Gekleurde informatie:
Informatie die bewust of onbewust is beïnvloed door persoonlijke, culturele of politieke
opvattingen.
Geschiedenis als wetenschappelijke discipline:
Het methodisch bestuderen van het verleden met het oog op objectieve analyse en interpretatie.
Verhalen:
Narratieven die mensen creëren om gebeurtenissen en ervaringen te verklaren.
Mythologie:
Verhalen met vaak symbolische betekenis die deel uitmaken van het collectieve geheugen van
een cultuur.
Epos van Homeros:
Klassieke werken zoals de Ilias en de Odyssee, die een beeld schetsen van de Griekse
geschiedenis en mythologie.
