Hoorcollege 3. Langdurige vrijheidsbeneming
Prof. mr. S. Meijer
Literatuur
M.C.A. Liem, Y.A.J.M. Kuijck, B.C.M. Raes, ‘Detentiebeleving van (levens)langgestraften. Een
empirische pilotstudie’, Delikt en Delinkwent 2016/2.
Abstract
De afgelopen jaren is het aantal opleggingen van levenslange gevangenisstraf drastisch
gestegen. Daarnaast heeft er een wijziging van het beleid rond de tenuitvoerlegging
plaatsgevonden, waardoor de levenslange straf veranderde van een straf die kon eindigen
met een voorwaardelijke invrijheidstelling, in een straf die in beginsel daadwerkelijk
levenslang zou moeten duren. Wetenschappelijke publicaties over levenslang in Nederland
hebben zich tot nu toe vooral gericht op het juridische kader, waarbij het
sociaalwetenschappelijk/gedragskundig kader onderbelicht is gebleven. Deze pilotstudie
heeft als doel inzicht te vergroten in de detentiebeleving van (levens)langgestraften. Hiertoe
zijn 7 levenslanggestraften en 7 langgestraften geïnterviewd, die verbleven in penitentiaire
inrichtingen verspreid over Nederland. Met deze studie vragen we aandacht voor de
uitzonderlijke gedragskundige problematiek onder een onderbelichte gevangenispopulatie.
Inleiding
Een verkapte doodstraf
In de eerste 15 jaren van dit millennium zijn de veroordelingen tot levenslange
gevangenisstraf verviervoudigd ten opzichte van het einde van de vorige eeuw. Op dit
moment ondergaan 34 levenslanggestraften hun straf over heel Nederland. De sterke
toename van veroordelingen tot levenslang is niet terug te leiden naar een toegenomen
aantal moorden (aangezien deze dalen). Ook de recente verhoging van het maximum van de
tijdelijke gevangenisstraf van 20 naar 30 jaar heeft de toename van veroordelingen tot
levenslang niet kunnen stoppen. De meeste Europese landen kennen een regeling die
voorziet in de mogelijkheid van voorwaardelijke vrijlating nadat een substantieel deel van de
straf is uitgezeten. Nederland neemt een uitzonderingspositie in met zijn bijna absolute
vorm van levenslange straf. Hoewel Nederland officieel een gratiebeleid kent, blijkt dat
gratieverzoeken structureel worden afgewezen. Vóór 1986 kreeg iedere levenslanggestrafte
(zodra mogelijk) gratie, wat inhield dat zijn straf werd omgezet in een tijdelijke straf
waardoor de detentie gemiddeld 20 jaar duurde. In het huidige systeem ontbreekt het
levenslang veroordeelden aan toekomstperspectief. Het wordt daarom ook wel een
‘verkapte doodstraf’ genoemd: de gevangenisstraf leidt onherroepelijk tot de dood.
Recente ontwikkelingen
Op het huidige gratiebeleid is sinds het einde van het vorige decennium steeds meer kritiek
geuit. Met de uitspraak van het Europees hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) is het
gratiebeleid met als uitgangspunt ‘levenslang is levenslang’ niet langer te handhaven. De
druk op de Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie wordt steeds groter om zijn beleid aan
te passen. Wetenschappelijke publicaties over levenslang in Nederland hebben zich tot nu
toe vooral gericht op het juridische kader – met weinig aandacht voor het
, sociaalwetenschappelijk/ gedragskundig kader. Van belang is dat ook diepgaand empirisch
onderzoek wordt verricht naar de ernstige fysieke en psychische gevolgen van een
langdurige detentie.
Empirisch onderzoek
Internationaal onderzoek
In Gresham Sykes’ (1958) sociologische studie onder Amerikaanse gevangenen, beschreef hij
de degradaties en deprivaties die gevangenen ondervonden als pains of imprisonment. Deze
omvatten vrijheidsbeperking, deprivatie van bezittingen en diensten, gebrek aan autonomie,
verstoken zijn van veiligheid, en gemis van intieme seksuele relaties. Uit studies blijkt, dat
(levens)langgestraften het gebrek aan sociale en intieme contacten het pijnlijkst ervaarden.
Daarnaast gaven ze aan dat ze sterk lijden onder de nutteloosheid van hun leven. Daarbij
leed deze groep naast de voortdurende onzekerheid, ook onder de permanente scheiding
van familieleden en onder angst voor psychische achteruitgang als gevolg van hun
langdurige verblijf in detentie. Aangetoond is dat gevangenisstraf kan leiden tot een
gevangenismasker, een coping mechanisme bestaande uit hypermasculiniteit, argwaan, en
emotionele afvlakking. Detentie laat blijvende sporen achter. Door langdurige blootstelling
aan trauma’s, zoals opsluiting, langdurige dagelijkse kleineringen, en gewelddadige
confrontaties met bewaarders en medegevangenen, leken deze detentie-overblijfselen sterk
op post-traumatische stress verschijnselen. Naast geïnstitutionaliseerde persoonlijkheids-
trekken vertoonden langgestraften symptomen van desoriëntatie en een diepgaand gevoel
van vervreemding van de buitenwereld. (Levens)Langgestraften blijken na een aantal jaren
coping strategieën te ontplooien, waardoor ze beter in staat zijn met gevangenschap om te
gaan. Deze strategieën bestaan uit het betekenis-geven aan het gevangenisleven door het
ontwikkelen van routines en door iets te willen ‘terugdoen’ voor het leed dat zij anderen
hebben toegebracht. Verschillende studies benadrukken het belang van speciaal getraind
personeel voor langgestraften.
Nederlands onderzoek
In eerder Nederlands grootschalig empirisch onderzoek naar de effecten van detentie is niet
apart aandacht besteed aan (levens)langgestraften. Er zijn wel een aantal beschrijvende
studies die zich specifiek op langgestraften hebben gericht, waaronder het onderzoek van
Van de Sande, die een aantal stadia wist te onderscheiden onder (levens)langgestraften:
1. Boosheid, verzet, ongeloof en vasthouden aan hoop dat het vonnis nog wordt herzien.
2. Na het onherroepelijk worden van het vonnis, wordt men zich voor het eerst bewust van
de aard van de levenslange gevangenisstraf, wat gepaard gaat met hoop op gratie.
3. Ledigheid in de strafbeleving, waarin de sleur en herhaling hun tol gaan eisen.
4. Het is onvermijdelijk dat er na zeer langdurige detentie institutionalisering optreedt,
waarin de gedetineerde vergroeit met de inrichting. Het verdwijnen van
toekomstperspectief leidt tot vragen op het gebied van zingeving en in deze fase komen
dan ook geregeld gedachten over suïcide op.
Voor zowel veel tbs-longstay patiënten als levenslanggestraften is het perspectief op
terugkeer in de maatschappij uitgesloten. Het contact met familie en verwanten is voor
beide groepen beperkt.
Deze empirische pilotstudie heeft als doel het inzicht te vergroten omtrent de wijze waarop
de (levens)lange gevangenisstraf in Nederland door de veroordeelde beleefd wordt. Er
Prof. mr. S. Meijer
Literatuur
M.C.A. Liem, Y.A.J.M. Kuijck, B.C.M. Raes, ‘Detentiebeleving van (levens)langgestraften. Een
empirische pilotstudie’, Delikt en Delinkwent 2016/2.
Abstract
De afgelopen jaren is het aantal opleggingen van levenslange gevangenisstraf drastisch
gestegen. Daarnaast heeft er een wijziging van het beleid rond de tenuitvoerlegging
plaatsgevonden, waardoor de levenslange straf veranderde van een straf die kon eindigen
met een voorwaardelijke invrijheidstelling, in een straf die in beginsel daadwerkelijk
levenslang zou moeten duren. Wetenschappelijke publicaties over levenslang in Nederland
hebben zich tot nu toe vooral gericht op het juridische kader, waarbij het
sociaalwetenschappelijk/gedragskundig kader onderbelicht is gebleven. Deze pilotstudie
heeft als doel inzicht te vergroten in de detentiebeleving van (levens)langgestraften. Hiertoe
zijn 7 levenslanggestraften en 7 langgestraften geïnterviewd, die verbleven in penitentiaire
inrichtingen verspreid over Nederland. Met deze studie vragen we aandacht voor de
uitzonderlijke gedragskundige problematiek onder een onderbelichte gevangenispopulatie.
Inleiding
Een verkapte doodstraf
In de eerste 15 jaren van dit millennium zijn de veroordelingen tot levenslange
gevangenisstraf verviervoudigd ten opzichte van het einde van de vorige eeuw. Op dit
moment ondergaan 34 levenslanggestraften hun straf over heel Nederland. De sterke
toename van veroordelingen tot levenslang is niet terug te leiden naar een toegenomen
aantal moorden (aangezien deze dalen). Ook de recente verhoging van het maximum van de
tijdelijke gevangenisstraf van 20 naar 30 jaar heeft de toename van veroordelingen tot
levenslang niet kunnen stoppen. De meeste Europese landen kennen een regeling die
voorziet in de mogelijkheid van voorwaardelijke vrijlating nadat een substantieel deel van de
straf is uitgezeten. Nederland neemt een uitzonderingspositie in met zijn bijna absolute
vorm van levenslange straf. Hoewel Nederland officieel een gratiebeleid kent, blijkt dat
gratieverzoeken structureel worden afgewezen. Vóór 1986 kreeg iedere levenslanggestrafte
(zodra mogelijk) gratie, wat inhield dat zijn straf werd omgezet in een tijdelijke straf
waardoor de detentie gemiddeld 20 jaar duurde. In het huidige systeem ontbreekt het
levenslang veroordeelden aan toekomstperspectief. Het wordt daarom ook wel een
‘verkapte doodstraf’ genoemd: de gevangenisstraf leidt onherroepelijk tot de dood.
Recente ontwikkelingen
Op het huidige gratiebeleid is sinds het einde van het vorige decennium steeds meer kritiek
geuit. Met de uitspraak van het Europees hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) is het
gratiebeleid met als uitgangspunt ‘levenslang is levenslang’ niet langer te handhaven. De
druk op de Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie wordt steeds groter om zijn beleid aan
te passen. Wetenschappelijke publicaties over levenslang in Nederland hebben zich tot nu
toe vooral gericht op het juridische kader – met weinig aandacht voor het
, sociaalwetenschappelijk/ gedragskundig kader. Van belang is dat ook diepgaand empirisch
onderzoek wordt verricht naar de ernstige fysieke en psychische gevolgen van een
langdurige detentie.
Empirisch onderzoek
Internationaal onderzoek
In Gresham Sykes’ (1958) sociologische studie onder Amerikaanse gevangenen, beschreef hij
de degradaties en deprivaties die gevangenen ondervonden als pains of imprisonment. Deze
omvatten vrijheidsbeperking, deprivatie van bezittingen en diensten, gebrek aan autonomie,
verstoken zijn van veiligheid, en gemis van intieme seksuele relaties. Uit studies blijkt, dat
(levens)langgestraften het gebrek aan sociale en intieme contacten het pijnlijkst ervaarden.
Daarnaast gaven ze aan dat ze sterk lijden onder de nutteloosheid van hun leven. Daarbij
leed deze groep naast de voortdurende onzekerheid, ook onder de permanente scheiding
van familieleden en onder angst voor psychische achteruitgang als gevolg van hun
langdurige verblijf in detentie. Aangetoond is dat gevangenisstraf kan leiden tot een
gevangenismasker, een coping mechanisme bestaande uit hypermasculiniteit, argwaan, en
emotionele afvlakking. Detentie laat blijvende sporen achter. Door langdurige blootstelling
aan trauma’s, zoals opsluiting, langdurige dagelijkse kleineringen, en gewelddadige
confrontaties met bewaarders en medegevangenen, leken deze detentie-overblijfselen sterk
op post-traumatische stress verschijnselen. Naast geïnstitutionaliseerde persoonlijkheids-
trekken vertoonden langgestraften symptomen van desoriëntatie en een diepgaand gevoel
van vervreemding van de buitenwereld. (Levens)Langgestraften blijken na een aantal jaren
coping strategieën te ontplooien, waardoor ze beter in staat zijn met gevangenschap om te
gaan. Deze strategieën bestaan uit het betekenis-geven aan het gevangenisleven door het
ontwikkelen van routines en door iets te willen ‘terugdoen’ voor het leed dat zij anderen
hebben toegebracht. Verschillende studies benadrukken het belang van speciaal getraind
personeel voor langgestraften.
Nederlands onderzoek
In eerder Nederlands grootschalig empirisch onderzoek naar de effecten van detentie is niet
apart aandacht besteed aan (levens)langgestraften. Er zijn wel een aantal beschrijvende
studies die zich specifiek op langgestraften hebben gericht, waaronder het onderzoek van
Van de Sande, die een aantal stadia wist te onderscheiden onder (levens)langgestraften:
1. Boosheid, verzet, ongeloof en vasthouden aan hoop dat het vonnis nog wordt herzien.
2. Na het onherroepelijk worden van het vonnis, wordt men zich voor het eerst bewust van
de aard van de levenslange gevangenisstraf, wat gepaard gaat met hoop op gratie.
3. Ledigheid in de strafbeleving, waarin de sleur en herhaling hun tol gaan eisen.
4. Het is onvermijdelijk dat er na zeer langdurige detentie institutionalisering optreedt,
waarin de gedetineerde vergroeit met de inrichting. Het verdwijnen van
toekomstperspectief leidt tot vragen op het gebied van zingeving en in deze fase komen
dan ook geregeld gedachten over suïcide op.
Voor zowel veel tbs-longstay patiënten als levenslanggestraften is het perspectief op
terugkeer in de maatschappij uitgesloten. Het contact met familie en verwanten is voor
beide groepen beperkt.
Deze empirische pilotstudie heeft als doel het inzicht te vergroten omtrent de wijze waarop
de (levens)lange gevangenisstraf in Nederland door de veroordeelde beleefd wordt. Er
